قازاقستان – گاستاربايتەرستان: شەتەلدەردەن جۇمىس كۇشى شەكتەۋسىز كەلەتىن بولدى

قازاقستانعا كەلەتىن ينۆەستورلار 2014 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىنان باستاپ جاڭا جەڭىلدىكتەرگە يە بولدى. ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى مارات قۇسايىنوۆ «شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى كۆوتادان تىس قازاقستانعا الدىرۋ شارتى تەك ينۆەستورلارمەن كەلىسىم-شارتتاردا بولەك قاراستىرىلادى»، دەپ دۇيسەنبى كۇنى ءمالىم ەتتى.

بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ياعني، ەندىگى جەردە قازاقستانعا شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى كىرگىزۋ – قر زاڭدارى اياسىنان تىس، ۇكىمەت پەن جەكەلەگەن كومپانيا اراسىندا جاسالعان كەلىسىم-شارت بويىنشا دا جۇزەگە اسادى دەگەن ءسوز. قىسقاسى، قازاقتاردى الدامسىراتقان بۇعان دەيىنگى زاڭدار (ماسەلەن، شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋ تۋرالى) ءادىرام قالادى دەگەن ءسوز.

ال بۇل كەلىسىم-شارتتاردا قانشا شەتەلدىك كەلەتىنى قازاقستان قوعامىنا بەلگىسىز ءجايت بولىپ قالا بەرمەك. ءوز كەزەگىندە، ەل ىشىندە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي مىڭداعان جۇمىسسىز سەندەلىپ ءجۇر.

بىردەن ايتۋ كەرەك، زاڭدى جەلبەگەي جامىلعان ۇكىمەتتىك اكتىلەردىڭ ارقاسىندا بۇدان بىلاي ينۆەستور-شەتەلدىكتەر جۇمىس كۇشىن زاڭدا بەلگىلەنگەن كۆوتادان تىس، ەشكىمنىڭ رۇقساتىنسىز-اق الدىرۋعا قۇقىلى...

ەندىگى جەردە ەلگە شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى ەسەپسىز اكەلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن كەلىسىم-شارت تالاپتارىنا بايلانىستى اقپارات قازاقستاندىق قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزۋى ءتيىس. سەبەبى، قازاقستانننىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جاساعان كەلىسىم-شارتتارى سوناۋ 90-جىلداردان بەرى حالىق ءۇشىن ۇلكەن قۇپيا. ماسەلەن، كاسپي ايماعىندا مۇناي ءوندىرىپ جاتقان امەريكاندىق جانە قىتايلىق كومپانيالارمەن جاسالعان كەلىسىم-شارتتاردىڭ بىردە-ءبىرى قوعامعا جاريا بولماعان. وندا كورسەتىلگەن شارتتاردى ءتىپتى سوت ارقىلى دا انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس.

ەسكەرتە كەتەيىك، ءبىر كەزدەرى ەلدەگى وپپوزيتسيا: «بارلىق ستراتەگيالىق نىساندارعا قاتىستى كەلىسىم-شارتتار قازاقستان مۇددەسى تۇرعىسىنان جاسالماعان، سوندىقتان ول كەلىسىم-شارتتار حالىققا جاريا بولىپ، قايتا قارالسىن» دەگەن ماسەلە كوتەرە بەرگەن سوڭ، پرەزيدەنت: «90-جىلدارى ۇزاق مەرزىمگە باعىتتالىپ جاساعان كەلىسىم-شارتتار قايتا قارالۋعا جاتپايدى» دەگەن وكىم شىعارىپ قويعان.

وسى رەتتە كۆوتا ماسەلەسى دە قازاقستان قوعامى ءۇشىن اشىق تاقىرىپ ەمەس. ماسەلەن، رەسەيدە وتكەن جىلى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بويىنشا 1,5 ميلليون شەتەلدىك ازامات كۆوتا بويىنشا رەسەيگە كەلىپ، جۇمىس ىستەگەن. ال قازاقستاندا مۇنداي اقپاراتتى كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭىز دە، تابا المايسىز. شەتەلدىك جۇمىسشىلاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە قانداي شارت بويىنشا، قانداي جالاقىمەن جۇمىس ىستەپ جاتقانىن بۇگىندە ءبىلۋ قيىن.

سونىڭ دا سالدارى بولۋى كەرەك، شەتەلدىك جۇمىسشىلارعا قاراعاندا، الەۋمەتتىك شەكتەۋگە ۇشىراعان ەلدەگى ەڭ ءىرى كومپانيالارداعى جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردىڭ باس كوتەرۋى جيىلەپ كەتتى. ەگەر شەتتەن كەلەتىن جۇمىسشىلاردىڭ كۆوتاسى كەلىسىم-شارت بويىنشا رەزىڭكە سياقتى سوزىلا بەرەر بولسا، ونداي باس كوتەرۋلەر مەن ەرەۋىلدەردىڭ سوڭى الەۋمەتتىك تەڭسەلىستەرگە سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن.

حوش، سونىمەن بۇگىنگى بۇيىعى قازاقستاندىق حالىققا قانشا كەلىسىم-شارت جاسالسىن، قالاي جاسالسىن – ءبارىبىر دەلىك. بىراق بۇل جولى قابىلدانعان «ينۆەستيتسيالىق كليماتتى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قر جەكەلەگەن زاڭ اكتىلەرىنە وزگەرتۋرلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جەرگىلىكتى كاسىپكەر، مامان، جۇمىسشى اتاۋلىنى مۇلدە تىعىرىققا تىرەيتىنگە ۇقسايدى.

سەبەبى ينۆەستيتسيا جونىندەگى كوميتەتپەن كەلىسىم-شارت جاساعان شەتەلدىك ينۆەستورلار ەندى جۇمىس كۇشى ءۇشىن كۆوتا ارقىلى رۇقسات سۇرامايتىن بولادى. ينۆەستيتسيالىق قارجىعا مۇقتاج قازاقستان بيلىگى ولار قانشا جۇمىسشى اكەلەم دەسە، سوعان باس شۇلعىپ، كەز كەلگەن كەلىسىم-شارتقا كوستيتىپ قول قويا سالادى. «ياعني، ولارعا وسىنداي قۇقىق بەرىلەدى، شەكتەۋ بولمايدى. شەكتەۋ تەك كەلىسىم-شارتتا عانا كورسەتىلەدى». جۋرناليستەر تاراپىنان قىتاي ەكسپانسياسى تۋرالى قويىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرگەن ۆيتسە-مينيستر مارات قۇسايىنوۆتىڭ ءسوزى وسىنى مەڭزەيدى.

تاعى ءبىر قايتالاپ ايتار بولساق، ەندىگى جەردە شەتەلدىك ينۆەستورلارعا ينۆەستيتسيالىق نىسان قۇرىلىسى بارىسىندا جانە نىساندى تاپسىرعان سوڭ، ءبىر جىلعا دەيىن ۋاقىت ىشىندە جۇمىس كۇشىن شەتتەن كۆوتادان تىس جانە رۇقساتسىز-اق تارتۋعا قۇقىق بەرىلدى!

مۇنىڭ استارىندا نە جاتۋى مۇمكىن؟

«شەتەلدىك جۇمىسشىلاردىڭ رەسمي تۇردە بولسىن، جاسىرىن تۇردە بولسىن كەلىپ جاتقانى ءبىرىنشى رەت ەمەس، بۇگىن كەلسە، ەرتەڭ قايتار... گاستاربايتەرلەردى جارىلقاپ جاتىرمىز عوي» دەگەن قازاقبايشىلىق وي بۇل جەردە ىسكە اسپايدى! سەبەبى شەتەلدىكتەر مۇنان بىلاي ءبىر كەلگەندە، 10 جىل ۋاقىتقا ءبىر-اق كەلمەكشى! بۇل از دەسەڭىز، زاڭ كۇشىنە ەنگەن 10 ماۋسىمنان باستاپ ولار بىرقاتار سالىقتاردان بوساتىلدى. ماسەلەن، كورپوراتيۆتىك سالىق تولەۋدەن 10 جىلعا دەيىن، جەر سالىعىنان دا (!) 10 جىلعا دەيىن بوساتىلدى. ءبىز بۇكشەڭدەپ سالىق اتاۋلىدان بەلىمىزدى جازا الماي جۇرگەندە، شەتەلدىك جۇمىسشى 8 جىلعا دەيىن مۇلىك سالىعىن تولەمەي، شالقايىپ جۇرەدى. بۇل ەندى قىتايلىق جۇمىسشى سەنىڭ توبەڭنەن «شىرت تۇكىرىپ» قارايدى دەگەن ءسوز!

باسقاسىن قايدام، قازىر قازاقتى شەتەلدىكتىڭ «جەر سالىعىنان» بوساتىلعانىنان باسقا، ولاردىڭ وسى جەرگە كەلىپ تابان تىرەيتىنى الاڭداتادى. سالىق وڭاي شارۋا ەمەس – مەملەكەتتى ۇستاپ تۇراتىن قارجى وسى سالىقتاردان قۇرالادى. سوندا شەتەلدىكتەر نەگە جەر سالىعىنان بوساتىلۋى ءتيىس؟

ولاردىڭ بۇل ءۇشىن ەلگە قانداي ەڭبەگى ءسىڭدى؟ بولماسا ول مەكەندەمەك جەردى ونىڭ اتا-باباسى عاسىرلار بويى قورعاپ، باسىن بايگەگە تىگىپ، قانىن توكتى مە ەكەن؟

مۇنداي سۇراقتىڭ كەز كەلگەن قازاقتىڭ كوكەيىندە تۋىندارى انىق جانە ول زاڭدى دا بولار ەدى. سەبەبى ماسەلە جەرگە تىرەلگەندە، تاريح، ۇلت، ۇرپاق تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس قوي؟! ونىڭ ۇستىنە ءدال قازىرگى كەزەڭدە جەر دەگەن – قازاقتىڭ جان جاراسى بولىپ تۇرعانى دا شىندىق. بىرلەسكەن كاسىپورىندار ارقىلى قازاقتىڭ جەرىن قىتايلىقتاردىڭ تابانىنىڭ استىنا سالىپ بەرىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ناپاقاسىنان قاققانىمىز از با ەدى؟!

ەندى بىرەر جىلدا تاۋەلسىزدىگىمىزگە 25 جىل تولادى. ءبىز نەگە وسى شيرەك عاسىردا «ينۆەستيتسيا» دەپ ارانىمىزدى اشىپ، بۇل ءۇشىن جەردى دە، ونداعى بايلىق اتاۋلىنى دا، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق مۇددەسىن دە جاتجۇرتتىقتاردىڭ تابانىنىڭ استىنا تاستاۋدان تايىنباي وتىرمىز؟

ءبىز ءتىپتى وزبەكتەر سياقتى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى سانىمىز ەكى ەسەگە كۇرت وسكەن جوق. سوعان قاراماستان، حالىققا قازىردىڭ وزىندە بارار جەر، باسار تاۋ قالعان جوق!

ال ءدال وسى جاعدايدا ەلدەگى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى – الدەقاشان ءپىسىپ-جەتىلگەن الەۋمەتتىك ماسەلە! ەلدەگى ەڭ ءىرى مەگاپوليس الماتىداعى رايىمبەك، سەيفۋللين كوشەلەرى مەن «التىن وردا» بازارىنىڭ اينالاسىندا اق تاڭنان قارا كەشكە دەيىن توپ-توپ بولىپ جوسىلعان جۇمىسسىزداردىڭ دەنى – جاستار. ولارعا قاراپ تۇرىپ، قابىرعاڭىز قايىسادى! ال بۇل ەكى ارادا شەتەلدىكتەر ەمىن-ەركىن ەلگە كەلىپ، حالىقتىڭ قولىنداعى كۇرەككە جارماسۋدا.

رەسمي اقپارات بويىنشا، ەلدەگى جۇمىسسىزدار 488,1 مىڭ ادام دەسە، كاسىپوداقتار بۇل كورسەتكىشتىڭ 600 مىڭعا شىققانىن ايتادى. بۇعان ءوز كۇنىن ءوزى كورگەن ءۇش ميلليونعا جۋىق حالىقتى قوسىڭىز: بۇگىندە ولاردىڭ تەڭ جارىمى تاعى دا جۇمىسسىز. قازىر ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەتىندەر مولشەرمەن 2,7 ميلليوندى قۇرايتىن كورىنەدى. (شىن مانىندە بۇل كورسەتكىش مۇنان الدەقايدا كوپ دەگەن پىكىر بار). ەندى وسى جۇمىسسىزدار مەن ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتكەندەردى قوسا العاندا، ەلدە مولشەرمەن 3 ميلليوننان استام جۇمىسسىز ادام بار دەگەن ءسوز. جانە ولاردىڭ ءبارى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق تۇرعىدان قورعاۋسىز!

ال ءبىز شەتەلدىك ينۆەستورلارعا جەرىمىزگە دەيىن اياقتارىنىڭ استىنا تاستاپ، مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋگە دايىنبىز!

بۇگىن ەڭ وكىنىشتىسى – قوعامنىڭ جوعارى ءبىلىم العان، ءبىلىمدى بولىگى جۇمىسسىز! قازىر «ديپلومدى جۇمىسسىزدار» دەگەن الەۋمەتتىك توپ قالىپتاسىپ وتىرعانى شىندىق! بۇگىنگى كۇنى جۇمىس بەرۋشى جۇمىسشى، مامان ىزدەمەيدى، ادامدار جۇمىس بەرۋشىنى وزدەرى ىزدەيدى. ويتكەنى ەلدى جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلاعان.

سوندا شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى ىنتالاندىرعىسى كەلەتىن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر مۇنى بىلمەي وتىر ما؟ الدە بۇل ەلدى جاپپاي ساتۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى ما؟

ال شەتەلدىك جۇمىسشىلارعا وسى زاڭ جوباسى بويىنشا ينۆەستيتسيالىق سۋبسيديا بولىنەتىنىنە قالاي قارايسىز؟ ماسەلەن، نىسان پايدالانۋعا تاپسىرىلعان سوڭ، كاپيتالدىق شىعىننىڭ 30%-ىن مەملەكەت تولەيتىن بولادى.

«ينۆەستيتسيالىق كليماتتى جەتىلدىرۋگە» قۇلشىنعان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بۇل زاڭ جوباسى بويىنشا تاعى نە ويلاپ تاپقانىن ءارى قاراي جالعاستىرساق، سوقىر كوزدەن دە جاس شىعادى.

باسقا ۋاقىتتا ەمەس، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جاعدايلارى تاپتالعان، سول ءۇشىن ەرەۋىلدەگەن جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا جاسالماي، شەتەلدىك جۇمىسشىلارعا جاسالىپ وتىرعان بۇل الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جەڭىلدىكتەر ۇزا-اق مەرزىمگە جوسپارلانعان. ياعني، شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن كەلىسىم-شارت جاساعان كۇننەن باستاپ، ايتالىق، قىتايلىقتار ءۇشىن 10 جىل بويىنا جوعارىدا اتالعان جەڭىلدىكتەر زاڭدى كۇشىن ساقتايدى!

ەكىنشى جاعىنان، قىتايلىقتاردى كۆوتاسىز، رۇقساتسىز اكەلۋ دەگەن ءسوز، وسىعان دەيىن دە قالاي كەلگەنى بەلگىسىز، بىراق قازاق جەرىندە شەگىرتكەدەي ءورىپ، قاپتاپ كەلە جاتقان قىتايلىقتاردىڭ قۇقىقتارىن جاريا تۇردە زاڭداستىرۋ دا بولىپ شىعارى انىق!

ءبىزدىڭ بيلىك مۇنىڭ ءبارىن «شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى ىنتالاندىرۋ» دەپ تۇسىندىرگىسى كەلەدى. ءدال وسىنداي جەڭىلدىكتەرمەن نەگە جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردى ىنتالاندىرماسقا؟ وعان نە نارسە بوگەت؟

ال الگى زاڭ جوباسىنا قاتىستى تاعى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن نارسە – مۇنداي جەڭىلدىكتەر ۇساق-تۇيەك ەمەس، قۇنى كەم دەگەندە 20 000 000 $ تۇراتىن ينۆەستيتسيالارعا بەرىلمەكشى. ال ول ميلليونداردىڭ سوڭىنان كەم دەگەندە 20 ميلليون شەتەلدىك، ايتالىق، قىتايلىقتىڭ كەلمەسىنە كەپىلدىك كانە؟ جانە ولاردىڭ 10 جىل ۋاقىتقا كەلەتىنىن ەسەپكە الىڭىز؟ ە.دوساەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، شەتەلدىك ينۆەستورلاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق حولدينگتەر، ۇلتتىق كومپانيالار جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر تاراپىنان ينۆەستورلاردىڭ تاۋارلارىنا جانە قىزمەتتەرىنە ۇزاق مەرزىمگە تاپسىرىس بەرىلەدى. ياعني، «شەتەلدىكتەردى تۇراقتىلىقپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن»، مۇنان بىلاي ءبىز ولارعا «جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك» بولۋىمىز عانا جەتپەي تۇر ەكەن!

ەگەر ناعىز قازاقتىڭ تىلىمەن ايتار بولساق، ءبىزدىڭ ۇكىمەت پەن شەنەۋنىك اتاۋلى تۇلىپقا قاراپ موڭىرەگەن مالدى ەسكە تۇسىرەدى.

بولماسا، ءوزىن سىيلايتىن كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ شەتتەن ينۆەستيتسيا تارتۋ كەزىندە قانداي زاڭدىلىقتارعا سۇيەنەتىنىن، ءتىپتى بۇعان قاتىستى قانداي حالىقارالىق ستاندارت بار ەكەنىن بىلمەيدى مە؟

شەتتەن ينۆەستيتسيا تارتاتىن ەل جالعىز قازاقستان ەمەس. جانە سىرتتان جاڭا تەحنولوگيا ەنگىزىپ وتىرعان دا جالعىز ءبىز ەمەسپىز. بىراق وزگە ەل شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردى مامانداندىرۋىنا، ولاردى جاڭا تەحنولوگيالارعا ۇيرەتۋىنە مۇددەلى. ال بىزدە ونداي مىسال بار ما؟

مەيلى، زاڭ قابىلداندى، ەلدە ميلليونداعان دوللار تۇراتىن جوبالار بار دەلىك. سوندا شەتەلدىك ينۆەستور قاي سالاعا قارجى سالۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

وسى ۋاقىتقا دەيىن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى مۇناي مەن گاز سەكتورلارى، وزگە دە جەر استى بايلىقتارى قىزىقتىرىپ كەلەدى. مۇنان ءارى دە سولاي بولادى. ويتكەنى اتالمىش سالالاردا تەز ارادا مول قارجىعا باتۋعا بولادى! ماسەلەن، بىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرالاپ قالعان اۋىل شارۋاشىلىعىنا ينۆەستيتسيا سالۋ دەگەن وي ولاردا بولعان ەمەس. سوندىقتان شەتەلدىك ينۆەستورلار بىزگە جانى اشيدى دەۋ بەكەرشىلىك!

وسى زاڭ جوباسىنىڭ توڭىرەگىندە ە. دوساەۆ مىرزا:           «...تاريفتىك ساياسات جانە باسەكەلى قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋعا جاڭا ادىستەر قالىپتاسادى»، – دەگەندى ايتىپ قالدى. بۇل دا كۇماندى نارسە، سەبەبى، ەلدىڭ ءوزىنىڭ ىشكى نارىعىندا جوق باسەكەلەستىك شەتەلدىك ينۆەستورلار كەلە قالعاندا، قالاي تۋىنداي قالۋى مۇمكىن؟

...ءبىر سوزبەن ايتار بولساق، بيلىك ءوز تاراپىنان زاڭ قابىلداعان بولىپ، سول ارقىلى شەتەلدىكتەردى قازاق جەرىنە قاپتاتقان ۇستىنە قاپتاتقىسى كەلەتىنى بايقالادى. بولماسا تابيعات بەرگەن اس تا توك بايلىعى بولا تۇرا، حالقىنىڭ مولشەرمەن العاندا بەستەن ءبىر بولىگى جۇمىسسىز ەكەندىگىنە قاراماستان، «شەتەلدىكتەردى ىنتالاندىرعان ۇستىنە ىنتالاندىرۋدىڭ» قاجەتى قانشا؟!

گۇلميرا تويبولدينا

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 23 (247) وت 12 يۋنيا 2014 گ.

تۇپنۇساقاداعى تاقىرىپ: «شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن  كۆوتاسىز كىرگىزۋ

قانداي قاجەتتەن تۋدى؟»