ءىىى. «بIر توبىلعى ءجۇز، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولا ما»؟

كونە تۇركى قاعاناتى تۇسىندا مايەگى ۇيىعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى مەن ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ كۇرەتامىرلانا ۇستاساتىن دا، ۇشتاساتىن ەكىنشى تامىرى – «ماڭگىلىك وتۇكەندەگى» «ماڭگىلىك ەلدىڭ» قۇزىرىنداعى  «جەردىڭ استىنداعى-ۇستىندەگى، اسپانىنداعى قازىناعا» ماڭگىلىك يەلىك تۋرالى امانات. ەل ابىزداردىنىڭ وسيەتتەرi دە ماڭگiلiك. بiلگە قاعان دا، كۇلتەگiن دە، تونىكوك تە، قۇلاشور دا، مويىنشور دا،  “بارلىق ايتار ءسوزiن ماڭگi تاسقا باستى”. (بالبال تاستاردى قاريالار قاسيەتتi ساناپ: ”ماڭگi تاستىڭ كيەسi اتادى” –دەپ بالالاردى وعان جولاتپاۋشى ەدi. سوندا بiزگە “ماڭگiتاس” – “ماڭگۇرت تاس”، “ماڭگiرتاس” دەگەن ۇعىم بەرەتiن سياقتى كورiنەتiن. سويتسەك، بۇل ۇلكەندەردiڭ “ماڭگiتاستى” ماڭگi ساقتاۋ ءۇشiن جۇگiرمەكتەردەن قورعاۋدىڭ امالى ەكەن-اۋ!).

جىل قايىرۋىمىزدان جەتi عاسىر بۇرىن ءومiر سۇرگەن اناقارىس دانىشپاننىڭ كiسiمسiنگەن ەللادالىققا: “مەن ءۇشiن ەلiم قايعى، ال سەن – ەلiڭنiڭ قايعىسىسىڭ” دەپ جاۋاپ بەرۋiندە سونداي تاڭiرلiك سىپات جاتىر. ءۇIII عاسىردا قاعاز بەتiنە تۇسكەن ەڭ كونە تۇرiك جازۋى “ىرىق بiتiكتەگi”: “حان تاققا وتىرىپ، ساراي تۇرعىزدى. ونىڭ ەلi مىقتى بولدى. اينالادان جاقسىلارى جينالىپ كەلiپ ءسۇيiنشi سۇرادى، قۋاندى... سونى بiل. بiر توبىلعى ءجۇز بولدى، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولدى، مىڭ توبىلعى تۇمەن بولدى، سونى بiل. پايداسى بار يگi iس ول”–  دەگەن  وسيەت تە ماڭگiلiك ەلدiڭ ۇرپاققا اماناتى. مۇنداعى: «بiر توبىلعى ءجۇز بولدى، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولدى، مىڭ توبىلعى تۇمەن بولدى، سونى بiل. پايداسى بار يگi iس ول» – دەپ وتىرعانى وزگە ەمەس، تۋرا جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق شيكىزات.

سول “ماڭگiلiك ەل” مەن جەر، قازىناسىن يگەرۋ ءۇشiن قاعاندار مەن بەكتەر، وعلاندار: “بiرەسە iلگەرi شاپتى، بiرەسە كەرi شاپتى. قانى سۋداي قۇيىلدى، سۇيەگi تاۋداي ءۇيiلدi. اكەمiز، اعامىز قۇرعان حالىقتىڭ اتى، داڭقى وشپەسiن دەپ، تۇركi حالقى ءۇشiن ءتۇن ۇيىقتامادى، كۇندiز وتىرمادى”، ء“تورت بۇرىشتاعى  يەسiز كوك تۇرiك حالقىنىڭ جاڭىلعاندارىن، كوشكەندەرiن جيىپ وتۇكەن قويناۋىنا قونىستاندىرىپ، ەل ەتتi, ىلگەرi – كۇن شىعىسىندا، وڭ جاقتا – كۇن ورتاسىندا، كەيiن – كۇن باتىسىندا، سول جاقتا – ءتۇن ورتاسىندا ەل ۇستاپ، تورەلiك ەتتi”، كوركەيتتi, كوتەردi, “ماڭگiلiك ەل” ورناتتى.

قاعان – قاعاناتتى (ەلىن، جەرىن), سول ارقىلى قاعاناتتىڭ جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى قازىنانى قورعايدى. قاعان – قاعاناتتىڭ ازاتتىعى مەن اماندىعىنىڭ، ىرىسىنىڭ كەپىلى.

مىنە، بۇل –  «ماڭگىلىك ەل» ۇستىنىنىڭ دا ۇستانىمى. ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ەكىنشى ۇستانىمى دا وسى «ماڭگىلىك ەل» اڭسارىمەن تىكەلەي ۇشتاسىپ جاتىر. جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق شيكىزاتتىق يگىلىكتى يگەرۋدە قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلەس سالماعى ۇستەم ءتۇسۋى كەرەك، ياعني، ءا.بوكەيحانوۆ ايتقانداي: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى» ءتيىس.  جەر بايلىعى اۋەلى    قازاق مەملەكەتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى قاجەت. ياعني، بۇل – ءوز جەرىمىزدىڭ يگىلىگىن – اۋەلى ءوز ەلىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات. ودان اسسا، شەتەلگە ينۆەستيتسياعا شىعارۋعا بولادى» –  دەگەن ەمەۋىرىن. 

مەن ۇنەمى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى جيىپ جۇرەمىن. مىسالى، رەسەيگە بارىپ، كومپيۋتەردى قوسىپ قالساڭ، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۋرالى اقپاراتتار سامساپ شىعا كەلەدى. تۇركياعا، مونعولياعا، قىتايعا، امەريكاعا بارساڭ دا سايتتاردان بارلىق ستاتيستيكالىق تسيفرلاردى اشىق وقي الاسىڭ. ال ءبىزدىڭ سايتتارىمىزدا ونداي اقپاراتتار نەگە جوق؟ بارى – بار-اۋ، بىراق ول   اقپاراتتار ءبىر-بىرىمەن نەگە سايكەس كەلمەيدى. باسىمىزعا ۇرىپ تۇرىپ وتكىزگەن حالىق ساناعىنىڭ ناقتى ەسەبىنىڭ انىق-تانىعىن  شىعارۋ ءۇشىن التى اي جۇمساپ، ناتيجەسىن ەكى رەت وزگەرتىپ بارىپ، ءبىر جىلدان سوڭ  رەسمي جاريا ەتتىك قوي.  ال  ونەركاسىپتىڭ ناقتى ونىمىمەن رەسمي كورسەتكىشى ساي كەلمەيتىن، رەسمي كورسەتكىشى مەن كولەڭكەلى جاسىرىن كورسەتكىشى ساي كەلمەيتىن، ءۇش ءتۇرلى قيقىماتقا قۇرىلعان ستاتيستيكا ارقىلى قازاق جەرىنەن   وندىرىلگەن قازىنانىڭ كولەمى قانشا، ونىڭ قانشاسى كىمگە تيەسىلى، ءتۇسىمى قايدا جۇمسالىپ وتىر، مۇنىڭ بارلىعى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» تۇرعىندارى ءۇشىن «ماڭگىلىك قۇپيا» مالىمەتتەر. مەنىڭ اننان-مۇننان شىم-شىمداپ جيعان تام-تۇم ماعلۇماتىما قاراعاندا جەرىمىزدىڭ استى مەن ۇستىنە، ونىڭ قازىناسىنا يەلىك ەتەتىندەردىڭ قاتارىنان «ماڭگىلىك ەلدىڭ» مۇراگەرلەرى نەكەن-ساياق قانا.

امانكەلدى ايتالى اعام جوعارىداعى «الاش اماناتى» اتتى پىكىرالىسۋدا:  «جەر استى بايلىعىمىزدىڭ قولدى بولىپ كەتۋى مۇناي، گاز، مەتالل شىعاتىن جەرلەردە... بىراق، مىناداي ءبىر اقيقات بار ەكەن. اقتوبەدەگى ءدوڭ كەن بايىتۋ كومبيناتىنىڭ ەنشىلەستەرى تەك شەتەلدىكتەر عانا ەمەس. وزىمىزدىكى دە بار ەكەن. جەرگىلىكتى ۇلتتىق بۋرجۋازيا شەتەلدىكتەرمەن بىرىگىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان كورىنەدى. بىراق، بۇل قۇپيا. دەسەك تە، قانشا قۇپيا بولسا دا، شىعىپ قالادى» –  دەگەنى عانا مەدەۋ.  اسپاندى ايتپاي-اق قويايىن، ويتكەنى «قازساتتىڭ» قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. قارا مەتاللۋرگيا ماشكەۆيچ پەن يبراگيموۆتىڭ، شوديەۆ ۇشەۋىنىڭ، ءتۇستى مەتاللۋرگيا مەن مىس كيم، نيلەردىڭ، مۇناي مەن گازدىڭ قىرىق پايىزعا جۋىعى قىتاي كومپانيالارىنىڭ قولىندا، ال قانشا جۇرەك جۇتقان بولسام دا ۋراننىڭ يەسىن تاۋەكەل ەتىپ اشىق ايتا المايمىن. «ەكىباستۇزدىڭ» كومىرى رەسەيدىڭ اۋىر ستراتەگيالىق ونەركاسىبىنىڭ قازاندىعىن تەگىنگە جۋىق جىلىتىپ جاتقانى انىق. قاي ءوندىرىستى الساڭ دا، قوجايىنىنىڭ ءجۇندى قولى شەكارانىڭ ار جاعىنان سۇعىنىپ تۇر. ايتەۋىر، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەمەس. سوندا، بابالارىمىز «بiر توبىلعى ءجۇز بولدى، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولدى، مىڭ توبىلعى تۇمەن بولدى، سونى بiل. پايداسى بار يگi iس ول” – دەگەندەگى «يگىلىمىزدى» تالانداتىپ جىبەرگەننەن ساۋمىز با؟ الگى، «ەۋرازيالىق وداق»، «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق»، «اقىلعا بىرلىك»، «مالعا بىرلىك»»، «انتۇرعان بىرلىك» دەپ تاڭدايىمىز تاقىلداپ جۇرگەن «بىرلىگىمىزدىڭ» مىنا ء«جۇز توبىلعىعى مەن تۇمەن توبىلعىعا» قاتىسى قانداي؟ ءاي، قايدام، مەنىڭ بۇعان دا كۇدىگىم مەن كادىگىم بار.

بىزگە، ناقتى ستاتيسكالىق اقپاراتتار مەن تالداۋلار كەرەك. حالىق قازاقستاننىڭ ناقتى ەكونوميكالىق كورسەتكىشىن ءبىلسىن. بيۋدجەتتەگى اشىق قارجىدان «قاراباۋىر قارجىنىڭ» كولەمى ءبىر، ءبىرجارىم ەسە كوپ – دەگەن مالىمەتتى ايتىپ جۇرگەن  بۇرىنعى مينيسترلەردىڭ ءسوز راس پا، جوق پا؟ مۇنى بەيرەسمي ۇكىمەت قۇرۋعا شاقىرۋ دەپ تە تۇسىنۋلەرىڭىزگە بولادى. سول «قاراباۋىر قارجى» دا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قورجىنىن تولتىرا ما، جوق، قايرات كەلىمبەتوۆ ايتقانداي، «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ءبۇيىرىن بۇلتيتا ما؟ بۇعان  كۇدىگى مەن كادىگىم ءتىپتى كوپ.

ءىۇ. «ساۋدامىز – ار مەن يمان با؟»

«ماڭگىگىل ەلدى» – ماڭگىلىك ەل ەتەتىن ءۇشىنشى دىلگىر ماسەلە، ول – ەكونميكالىق تاۋەلسىزدىك. كەزىندە ايبىندى كوك تۇرىك قاعاناتى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە ۇشىراپ، “التىندى، كۇمiستi, داقىلدى، جiبەكتi سونشاما شەكسiز بەرiپ جاتقان تابعاش حالقىنىڭ ءسوزى – ءتاتتi, بۇيىمى اسىل تابعاشتارعا (قىتايلارعا) الدانىپ، بەكتەرiنiڭ، حالقىنىڭ ىمىراسىزدىعىنان، تابعاش حالقىنىڭ تەپكiسiنە كونگەندiگiنەن، ارباۋىنا كونگەندiگiنەن، iنiلi-اعالىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان، بەكتi حالقىنىڭ جاۋلاسقاندىعىنان تۇرiك حالقى ەلدiگiن جويدى، قاعاندىعىنان ايىرىلدى، تابعاش حالقىنا بەك ۇلدارى قۇل بولدى، پاك قىزدارى كۇڭ بولدى. تۇرiك بەكتەرi اتىن جوعالتىپ، تابعاش بەكتەرiنiڭ تابعاش اتىن تۇتىنىپ، تابعاش قاعانىنا باعىندى، ەلۋ جىل iسiن-كۇشiن بەردi”.

ال ءبىز ەلۋ جىل ەمەس، 250 جىل (!) ءiسiمىز بەن كۇشiمىزدى بەردiك! جانە ءدال سونداي كۇيدi بiز قازiر دە باسىمىزدان كەشiپ وتىرمىز. جايما مەن قارا بازار تولعان تابعاشتاردىڭ زاتى. ءسوزi جىلى، iشi سۋىق. قاعاناتىمىزدى ەجەلگi كۋنزىنىڭ تۇسىنداعى تاقىس ساياساتىنا سالىپ، “جاپىراقتى بiلدiرمەي جەگەن جiبەك قۇرتىنشا”  كەمiرە كەۋلەپ بارادى. اقىل-سانامىز دا، ءجۇرiسiمiز بەن تۇرىسىمىز دا، ءبوزiمiز دە، ءسوزiمiز دە جاتتىڭ ۇلگiسiنە اۋىستى.  ەندى «قايىس نوقتانى» باسىمىزعا كيىپ تۇرىپ، ونىڭ ۇستىنە «تەمىر نوقتانى» ەۋرازيالىق ەركىن وداق ارقىلى»  (اننا يوانوۆناعاعا ءوز ەركىمىزبەن قوسىلماپپا ەدىك) قايتا كيدىك. سوندا «ماڭگىلىك ەركىن ەلىمىز» قايدا قالادى؟  «جيگۋلي» مەن «گازەلدى»،  «نيۆانى» قايتادان اۋىزدىقتارمىز-اۋ، بىراق ەندى سوعان تاقىمىمىز ۇيرەنە قويار ما ەكەن؟ ەندى، قازاق تەلەديدارى كورسەتكەنىندەي، اۋەلى وزدەرى شومىلىپ بارىپ، دەنەسىنىڭ كىرىن قوسىپ بىزگە جىبەرگەن ورمان جۇرتىنىڭ ءسۇتىن شايعا قاتىپ ءىشۋ قالدى ما؟ ءسۇت ەكەش ءسۇتتى وندىرە الماعان ەلدىڭ «ماڭگىلىك ەل» اتانۋعا قاقىسى بار ما ءوزى؟ «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىندا بۇل مۇتتايىمدىكتى جويۋدىڭ جولى قاراستىرىلعان با؟

الاش يدەياسىنىڭ ءۇشىنشى ۇستانىمى سول «ساۋداسى – ار مەن يمانى» (اباي) بولعان  «انۇرعاندىقتى» جويۋعا باعىتتالعان. ياعني، ءاليحان ايتقانداي، «قويدىڭ ۇستىنەن قىرقىلعان ءبىر ۋىس ءجۇن قازاق حالقىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلۋى كەرەك» ەدى. مۇنىڭ سەبەبىن الاش كوسەمدەرى: «وتارلىق جۇيەدە باسقاعا قارايلاۋمەن كۇنىمىز ءوتتى. تاۋەلسىز ەكونوميكا جاساماساق، ەمىنسەك ەل بولامىز. ول ءبىزدىڭ العان تاۋەلسىزدىگىمىزدى ون بەس جىلدا ەكىنشى ءبىر تاۋەلدى مەملەكەتكە اينالدىرادى» دەپ تۇسىندىرمەپ پە ەدى.

ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز شيرەك عاسىرعا جۋىقتادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمىز – شاراسىز ءمۇتتايىمنىڭ كۇنى.  «قاشاعان» سياقتى الىپ زاۆودىمىز بەن ءۇي قۇبىرىنداعى نازىك بۇراندا سىنىپ قالسا، قولىمىزدى قۋسىرىپ، يىعىمىزدى قاعىپ، ءمۇتتايىم بولا قالامىز.  ويتكەنى الگى بۇراندا ەلىمىزدە شىقپايدى. دەمەك، شايەك پەن شاۋگىمگە دە تاۋەلدىمىز بە؟ تاۋەلدىمىز. «تىم بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي» – دەپ اباي ايتقانداي، ءححى عاسىردىڭ وزىندە مال باعا الماي وتىرمىز.  اۋىلدا مال جوق. ەڭ بولماسا مالدى دا باعا الماي وتىرمىز. رەسەيگە جىل سايىن وتكىزەتىن الپىس مىڭ توننا ەتتى دوڭىزدىڭ ەتىمەن وتەپ وتىرعانىمىز تۋرالى «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانعان ماقالا ءبىرازىمىزدىڭ شىمبايىمىزعا باتتى، ال رەسمي مەكەمەلەر ءۇنسىز دىمىن ىشىنە تارتۋمەن تيىلىپتى.

ءوز كوزىممەن كورگەنىمدى ايتايىن. مەنىڭ اۋىلىم شىڭعىستاۋ مەن ابىرالىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىنداعى كوكسەڭگىر دەگەن بۇرىنعى ەگىندىك پەن شابىندىقتىڭ، جايلاۋدىڭ ەتەگىندە. ونداعى ەل مالىنا قىستىق ازىققا ءشوپ تابا الماي قينالادى. ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعى قالىڭ قاردا ءبىرازىنىڭ مالى جۇتاپ قالدى. ال الگى كوكسەڭگىردە قانشاما جەردىڭ ءشوبى شابىلماي بوس جاتىر: ء«اي، مىنا ءشوپتى نەگە شاپپايسىڭ؟» – دەپ اعايىنىما ۇرىسسام، ول: «بولمايدى» – دەيدى. نەگە؟ ويتكەنى، بىرەۋدىڭ جەرى. ويباي-اۋ، قازاق ءوزىنىڭ جەرىنە شىققان شوپكە ءوزى يە بولىپ، ءوز مالىن ءوسىرىپ، ءوزىنىڭ ۇستىنە كيەتىن توقىمانى ءوز قويىنىڭ جۇنىنەن ەسە الماسا، كۇنى نە بولماق؟ جۇمىسسىزدىق دەگەن وسى ەمەس پە؟!. تاعى دا سول اباي دەگداردىڭ «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەنىنىڭ كەبىن قۇشىپ تىنبايمىز با؟

«ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇيىتقىسىن ۇيىتقان كونە تۇركى جازۋىنداعى باس ەرiكتەرiنەن ايىرىلعان تۇرىك بەكتەرiنە: ء«تاتتى ءسوز، اسىل قازىناسىن بەرىپ، جىراقتاعى حالىقتى (وزىنە) سونشا جاقىنداتتى. جاقىن قونىپ، سوسىن (ولاردان) ادەپسىز قىلىقتاردى ۇيرەندىڭ... ءتاتتى ءسوز، اسىل دۇنيەسىنە كوپ الدانىپ، تۇركى حالقى قىرىلدىڭ، تۇركى حالقى جويىلدىڭ» («كۇلتەگىن» جازۋى), “حان بەردiم. حانىڭدى تاستاپ، باعىندىڭ. باعىنعانىڭ ءۇشiن ءتاڭiرi سەنi ءولiمشi ەتتi. تۇركi حالقى قىرىلدىڭ، السiرەدiڭ، جويىلدىڭ. تۇرiك سiر حالقى جەرiندە تiرشiلiك قالمادى” (تونىكوك” جازۋى ) – دەپ  ەسكەرتپەپ پە ەدى. قاھارلانىپ بارىپ، قايتادان ەلدi ەل ەتۋگە انت بەرىسىپ: بiرلiكتiڭ، قاعانىن سيلاعاندىقتىڭ، باۋىرىن باۋىرىنا باسقاندىقتىڭ ناتيجەسiندە عانا: “ەلسiرەگەن، قاعانسىراعان حالىقتى، تۇرiك يەلiگiنەن ايىرىلعان حالىقتى اتا-بابا مەكەنiنە قايتا ورالتتى. ءتولiس، ءتاردۇش (تارعا), جابعى،  شاد سايلادى”، ياعنىي، كوك تۇرiك قاعاناتى تۇسىنداعى  28 دارەجەلi مەملەكەتتiك بيلiكتi  قالپىنا كەلتiردi.

وسىدان 1 500 جىل بۇرىن بابالارىمىز تاسقا جازىپ تۇرىپ ەسكەرتكەن «وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ عانا سەن ماڭگىلىك ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ. وندا تۇركى حالقى توق. سەن اشسىڭ عوي (كەدەيسىڭ), اشتىقتا توقتىقتى تۇسىنبەيسىڭ، ءبىر تويساڭ اشتىقتى تۇسىنبەيسىڭ. سونىڭ ءۇشىن الداندىڭ... تۇركى، وعىز بەكتەرى، حالقى تىڭداڭدار! توبەڭنەن ءتاڭىرى باسپاسا، استىڭنان جەر ايىرىلماسا، تۇركى حالقى، ەل-جۇرتىڭدى كىم قورلايدى؟ تۇرك حالقى، وكىن! باعىنعانىڭ ءۇشىن!» («كۇلتەگىن» جازۋى) – دەگەن، «جەر، سۋ يەسىز قالماسىن!» دەگەن اماناتتى نەگە جادىمىزدا ۇستامايمىز. نەگە ۇمىتامىز؟ “كۇلتەگiننiڭ” كiشi قۇلپىتاسىنداعى جازۋدا: “اقىلدى كiسiلەردi, باتىل كiسiلەردi تابعاشتار قوزعاي العان جوق... (ەگەر) ءبىر كىسى الدانسا (وندا) رۋى، حالقى تۇقىمىنا دەيىن قالماس ەدى. ”–  دەگەن جولدار بار. يوللىق تەگiن جىراۋدىڭ  “ماڭگiلiك ەل”   ۇستانىمى  قازىر دە سونداي ءبىر «اقىلدى، باتىل كىسىنىڭ» شەشىم قابىلداۋىنا مۇقتاج.  

امانكەلدى ايتالى قايراتكەر  بۇل تۇرعىدا «تاۋەلسىز ەكونوميكا دەگەنگە كەلسەك، بۇگىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز اسىراي الماي وتىرمىز. باسقانى ايتپاعاندا، «30 كورپوراتيۆتىك كوشباسشى» دەگەن باعدارلامادا اۋىل وندىرىسىنە ارنالعان جوبا جوققا ءتان. ءبىر كەزدەرى اعىلشىننىڭ ءبىر پرەمەرى ۇندىستانعا قاتىستى بىلاي دەپتى: «تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، وعان قول جەتكىزۋ بار. ءۇندىستان ءالى ءبىراز ۋاقىت بىزدەن كەتپەيدى». بىزدە سول تاۋەلسىزدىكتى الدىق، بىراق شىنايى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتپەي جاتىر» – دەگەن ەدى. «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىندا سول «قولىمىز جەتپەي جاتقان شىنايى تاۋەلسىزدىككە» قول جەتكىزەتىن كەپىلدىك قاراستىرىلۋى ءتيىس.

 قوش، سونىمەن، ەلدiڭ ەلدiگiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن  ء“تاڭiرi, ۇماي، جەر، سۋ   تۇرiك جۇرتىنا ماڭگiلiك جەڭiس» پەن جەر، ياعني، شيكىزات، قازىنا،  بەردى”. سول «پايداسى بار يگiلىكتى (“تونىكوك” جازۋى),  شيكىزاتتى، جەر قوينىنداعى قازىنانى  قورعاپ، ول يگىلىكتىڭ قىزىعىن جات جۇرتتىقتار كورمەس ءۇشىن   “اقىلدى كiسiلەر، باتىل كiسiلەر» “Iنجۋ وزەنiن كەشiپ، تiنەسi ۇلىنىڭ مەكەنiندەگi ماڭگiكوك تاۋىنان ماڭگi اسىرا قۋادى”. سول ءۇشىن،  “تۇرiك حالقى ءۇشiن ءتۇن ۇيىقتاماعان، كۇندiز وتىرماعان، قىزىل قانىن توككەن، قارا تەرiن اعىزعان، كۇش-قۋاتىن اياماي جورىققا شىققان” تونىكوك پەن كۇلتەگiندi  ء“تاڭiر جارىلقادى، باق بەردi, ءساتiن ءتۇسiردi”، ءسويتiپ، ء“ولiمشi حالىقتى تiرiلتتi, جالاڭاش حالىقتى توندى، كەدەي حالىقتى باي قىلدى. از حالىقتى كوپ قىلدى، تاتۋ ەلگە جاقسىلىق قىلدى”. 

ء“بارi بەيبiت، ءبارi تاتۋ، ءبارi قاعاندى”  (“كۇلتەگiن” جازۋى)  بولسا دەپ تiلەدi. سونى تiلەي وتىرىپ، تۇرiك ەلiن دە سىيلاۋدى، ونىمەن ساناسۋدى تالاپ ەتتi. ەلiنiڭ “باسىن يدiرiپ، تiزەسiن بۇكتiرمەدi... كوپ ەكەن دەپ قاشپادى، از ەكەنبiز دەپ قورىقپادى. نەگە باسىندىرادى؟ شاپتى! قۋدى! كiنالi جاۋدى الدىنا كەلتiردi. بۇكiل تۇرiك حالقىنا قارۋلى جاۋ كەلتiرمەدi. اتتى اسكەر جولاتپادى. ەلتەرiس قاعان جاۋلاماسا، وعان ەرiپ تونىكوك پەن كۇلتەگiن جاۋلاماسا; ەلi, حالقى جويىلار ەدi.. سول ارەكەتتiڭ ناتيجەسiندە: ەلi قايتا ەل بولدى، حالقى قايتا حالىق بولدى. ءوزi قارتايدى، حالقىنا كوسەم بولدى” (“تونىكوك” جازۋى). اقىرى “قۇل – قۇلدى بولدى، كۇڭ – كۇڭدi بولدى”. قۇل مەن كۇڭ ۇستاۋ – “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ مۇددەسi ەمەس، سول زامانداعى ۇلت پەن ۇلىستىڭ بارiنە ورتاق سوعىس زاڭدىلىعى بولاتىن.

“ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ رۋحاني مايەگi – ەلدiك قاسيەت، ياعني، ەل بiرلiگi يدەياسى. ىقىلىم زاماننان بەرi الەمدiك وركەنيەتتiڭ اجىراماس بiر بولشەگi رەتiندە قاناتتاسا ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتقان كوشپەلi تۇرiك دۇنيەسiنiڭ بارلىق رۋحاني مۇرالارىنىڭ نەگiزگi ءتۇيiنi – “ەل”، باستى قۇلاق  كۇيi مەن مازمۇنى - “ەلدiك، بiرلiك” دەگەن ۇعىم. ال سونى تۇرiك قاۋىمى سياقتى ۇلتتىق اڭسارىنا اينالدىرىپ، زامانالار بويى ءافسانالارىنا ارقاۋ ەتكەن.   جوعارىدا اتالعان جازبالاردىڭ ءبارi دە “بiرلiك” ماسەلەسiن “ماڭگiلiك ەلدiڭ” تۇرiكتiك كەپiلi رەتiندە باعالايدى. سول بەرەكە-بiرلiك، ىنتىماق، ەلدiك قاسيەت ءۇشiن دۇشپانىنا دا بەيبiت ءومiر تiلەيدi. “بەكتەرi جاۋ بولدى. تيiسپەيiن دەپ ويلادىم. تيiسكەنi ءۇشiن جاندىم، سوعىس جۇرگiزە ۇيگە قاراي بەتتەدiم. جاۋعا تيiپ، iنiمە، ۇلىما وسيەت قالدىرىپ: ەلتەرiس قاعاننان ايىرىلما، ءتاڭiر تەكتi بiلگە قاعاننان ايىرىلمايىق، ازبايىق دەدiم. سولاي وقىتتىم. كەرi كەتتi. بiلگە قاعاننىڭ حالقى (بەرەكەسiز بوپ) كەتتi. ءوز باقىتىن، كۇش-جiگەرiن ءوز قاعانىنا جۇمسادى” (“قۇتلىق قاعان” جازۋى).

تۇرسىن جۇرتباي، جازۋشى، الاشتتاۋنشى عالىم.

(جالعاسى بار)

Abai.kz