(جاركەن جىراۋ)

 

بۇگىندە بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەس. وتكەن عاسىردا سالىمعازى ابەەۆ دەگەن اقىن ءوتتى. بىزدەن ءۇش-ءتورت جاس ۇلكەندىگى بار ەدى. باياعى كوكتۇما سيازىندا ابايمەن ءسوز جارىستىرعان اتاقتى – ءارى بي، ءارى شەشەن وتىنشىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى. قىرعي ءتىلدى، قىرىپسالما اقىن ەدى، مارقۇم. ولەڭدەرىن باسپاسوزدە جاريالاعانى بولماسا، پىشاقتىڭ قىرىنداي كىتابىن دا شىعارا الماي، ومىردەن ەرتە كەتتى. ءوزى الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى، بۇرىنعىشا ايتقاندا، قاراەسەك، قازىرگى المەرەك اۋىلىندا تۇردى. العانى الاكول جاقتىڭ قىزى ەدى. بىردە قايىن جۇرتى سالىمعازىعا سوعىمعا دەپ ءبىر تاي بەرەدى. قالتاسى جۇقا سالىمعازى تايدى ساتقىسى كەلەدى. بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ، الگى تايدى سول كەزدە «جالىن» باسپاسىندا قىزمەت ىستەيتىن بىرنەشە جىگىت بىرىگىپ، كۇزدىككە سويۋ ءۇشىن ساتىپ الادى. وكىنىشكە قاراي تاي ارىق شىعىپتى. سودان ءبىر جۇما وتكەندە سالىمعازى سالاڭ ەتىپ باسپاعا بارا قالسا كەرەك. ەسىكتەن كىرگەن بەتتە ارىق تايدان اۋزى كۇيگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى:

الداپ ارىق تاي ساتقان، - دەپتى.

ەكىنشىسى ءىلىپ اكەتىپ:

اۋلاق ءجۇر بۇل نايساپتان – دەپتى.

سوندا سالىمعازى تابان استىندا:

كورمەي، بىلمەي العان جوق،

بۇل شاتقانى، قاي شاتقان، - دەپتى، وتىرعانداردى دۋ كۇلدىرىپ.

بۇل كۇندە قارا تانيتىن قالىڭ قازاققا ءماشھۇر جاركەن اقىننىڭ – جاركەن جىراۋدىڭ اتىن وسىدان قىرىق جىل بۇرىن سول سالىمعازىدان ەستىگەن ەدىم. «كوكشەتاۋدان ءبىر كەرەمەت اقىن كەلىپتى، ولەڭدەرى بىرىنەن-ءبىرى وتەدى، ءوزى قۇرىلىسشىلار جاتاقحاناسىندا مەنىمەن بىرگە تۇرادى» دەدى سالىمعازى، ءبىزدىڭ ۇيدە قوناقتا وتىرىپ. مەن ەلەڭ ەتتىم دە قويدىم. ارادا اي وتپەي «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ بەتىندە جاركەننىڭ «كوگىلدىر الەم ىشىندە» اتتى ولەڭى جارق ەتە قالدى. ولەڭدى وقىعان ساتتە سالىمعازىنىڭ ماناعى «كەرەمەت اقىن» دەگەن سوزىنە انىق كوزىم جەتتى. كوكشەنىڭ كوركەم تابيعاتىنداي تۇرلەنە قۇلپىرىپ توگىلىپ تۇسكەن، كەستەلى دە كەلىستى جىردىڭ جان دۇنيەمدى ەرەكشە ءبىر ىستىق سەزىمگە بولەگەنى ءالى ەسىمدە. مەنى سالىمعازىدان گورى جاركەنمەن شىنايى تانىستىرعان دا، تابىستىرعان دا وسى ولەڭ ەدى. كوكشەتاۋدىڭ عانا ەمەس، جاركەننىڭ دە كوركەمدىك بوياۋى كوزدى ارباعان، سىرلى دا نۇرلى، قۇپياسى مول كوگىلدىر الەمىنە وقىرمان كوڭىلىن ىنتىقتىرا تۇسكەن وسى ولەڭ ونىڭ اقىندىق تولقۇجاتى دەسەك تە بولادى.

ءشوپ شىققان جەرىنە شىعادى. كيەلى كوكشە جەرىنەن كەزىندە كىم شىقپاعان! ءان مەن جىردىڭ ارقاعا تۋىن تىككەن اقان، ءبىرجان، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاقتاردى ايتساق تا جەتكىلىكتى. دەي تۇرساقتا، تىڭعا تۇسكەن قالىڭ تۇرەننەن توپىراعى توزىپ، ىرگەدەن ۇڭگىپ، توبەدەن تونگەن قيلى تاۋقىمەتتەن قايران تۋعان ءتىلدىڭ ءسۇتى سۇيىلىپ، قايماعى بۇزىلىپ، وكسىگەن وڭىردەن جاركەندەي تۋاسى قاسقا، تۇرپاتى باسقا اقىن قالاي شىعا قالدى ەكەن دەپ ءاۋ باسىندا كوڭىلىمە كۇدىك ۇيالاعانى راس ەدى. ويىم الداماپتى. سويتسەم، كوكشەتاۋعا جاركەن اللانىڭ امىرىمەن قوسا زاماننىڭ زابىرىنەن جاپا شەگىپ ايدالىپ بارعان كورىنەدى. جاركەننىڭ تۋعان جەرىنەن، وسكەن ورتاسىنان، اكە-شەشەسىنەن، اعا-باۋىرلارىنان ەرىكسىز ءبولىنىپ، اق قار، كوك مۇزدا اق بورانمەن الىسىپ، اش بورىمەن ايقاسىپ، تاۋ اسىپ، تاۋ باسىپ، اتاجۇرتىن اداسپاي تاپقان اۋىر ازابىن كولدەنەڭ جۇرت بىلە بەرمەيدى. قازىر ونى تاپتىشتەپ، تاراتىپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە شامالى. جاركەننىڭ قىتايدا قيىندىق پەن قىسپاققا ءتۇسىپ، ءورت شارپىعان ءومىرىن، كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى تاعدىرىن شىن تۇسىنگىسى كەلگەن ادام الدىمەن ونىڭ وكىنىش پەن ساعىنىشقا تولى ولەڭدەرىنىڭ تاريحي تامىرىنا تەرەڭ بويلاي الۋى كەرەك.

تەكەگە تەڭدەپ تەڭدەرىن،

قوشقارعا ارتىپ قورجىنىن،

التايدىڭ اسىپ بەلدەرىن،

تاعدىردىڭ كورىپ قورلىعىن –

 

رۋلى ەل تۇتاس اۋعاندا،

ۇلارداي مالىن شۋلاتىپ.

قايىڭنىڭ بەزىن ساۋعاندا،

اڭىزاق ەرنىن قۇرعاتىپ.

 

كوش باستاعان ماۋقارا،

قارايدى باسىپ ارتىنا.

جان باسپاعان تاۋ، دالا،

كەزىككەن ەكەن قارتىڭا.

ءيا، الىس قالعان الاساپىران زاماندا ماۋقارا باباسى كوش باستاپ بارىپ قوردا سالىپ، قونىس قىلعان:

جۋسانى بىتىك سايلارى،

سەڭسەڭنەن تىككەن تۇلىپتاي.

ۇيىرگە تۇسكەن سايعاعى،

ءۇيىرىلىپ جاۋعان بۇلتتاي، - ءجايىر تاۋدان ەندى جاركەن تابان اۋدارىپ، جىلاپ قوشتاسقان ۋاقىتقا كۋا بولىپ وتىرمىز. قۇدىرەتتىڭ مىنا كەرەمەتىن قاراڭىزشى:

ماي بەتەگە، بۇيرعىن،

تون توزدىرماس، ات ارىپ.

قايتەيىن، جاتقا بۇيىردىڭ،

قايران، ءجايىر – اتاجۇرت! – دەپ، اششى زارى جيىرماسىنشى عاسىردان جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا اۋىسقان جاركەن اڭىراسا;

بالىعى تايداي تۋلاعان،

باقاسى قويداي شۋلاعان،

شىرماۋىعى شوككەن تۇيە تاپتىرماس،

بالىعى كولگە جىلقى جاپتىرماس،

قايران مەنىڭ ەدىلىم،

مەن سالمادىم، سەن سالدىڭ،

قايىرلى بولسىن سىزدەرگە،

مەنەن قالعان مىناۋ ەدىل جۇرت! – دەپ سوناۋ ون بەسىنشى عاسىردان قازتۋعان كۇڭىرەنەدى. ەكەۋىنىڭ دە زامانى باسقا دەمەسەڭ، زارى ءبىر. جاركەننىڭ ءسوز ساپتاۋى دا، سارىنى دا قازتۋعان باباسىنان اۋمايدى. تاپ ءبىر قازتۋعاننىڭ ساپتاياعىنان سارقىت ىشكەن سەكىلدى. وسىدان كەيىن جاركەندى قالاي «جاركەن جىراۋ» دەمەيسىڭ.

كوز جىبەرىپ قاراساق، وشاعىنىڭ وتى وشپەگەن قازاقتىڭ قۇلازىعان جۇرتىن تاستاپ ۇدەرە كوشپەگەن كەزى جوق ەكەن. ەستە جوق ەسكى زامانداردان باستالىپ، قازتۋعانعا جەتكەن، ودان بەرى جەلى تارتىپ، «اق تابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇلاسقان، ودان بەرى قۇلديلاپ، ماۋقارا باباسىنان جاركەنگە جالعاسقان قاسىرەتتى قازاق كوشىنىڭ ۇزىن-سونار سوقپاعى ەندى قانشاعا دەيىن سوزىلارى ءبىر اللانىڭ وزىنە عانا ايان... تەك ەلدىڭ مۇڭىن، كوپتىڭ جوعىن جوقتاۋدان اقىندار مەن جىراۋلاردىڭ ءتىلى ءمۇدىرىپ، جاعى تالماسىن دەپ تىلەڭىز.

جاركەن – بەسىگىن جىر تەربەگەن، جۇرەگىن مۇڭ تەربەگەن اقىن. ءجايىر تاۋدىڭ توسىندە كوزىن اشىپ، تابانى قارا جەردى باسقاننان بەرگى كورگەنى - حالىق باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىق پەن قيانات. ول زورلىق پەن زومبىلىقتى كورە ءجۇرىپ، كوندىگە ءجۇرىپ، اتا-بابالارىنىڭ اسىل سوزىنە ۇيىپ ءوستى، وزىنەن بۇرىنعىلاردىڭ زار-مۇڭىن كوكىرەك اياسىنا قۇيىپ ءوستى. تالايدىڭ ىنىنە سۋ قۇيىپ، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتقان يمپەريالىق سۇرقيا ساياسات الدىڭعى اعالارى تاڭجارىق مەن ومارعازىلار كيگەن كەپتى جاركەنگە دە جاستاي كيدىردى، قيانات وتىنا كۇيدىردى. ونى اجال تىرناعىنان الىپ قالعان الىستان – اتامەكەن تورىنەن جىلتىراعان ءۇمىت شامىنىڭ ساۋلەسى عانا ەدى. سول ءۇمىت شامىنىڭ ساۋلەسىنىڭ جەتەگىمەن اتامەكەن قۇشاعىنا امان-ەسەن ورالعان جاركەننىڭ جىرداعى باق جۇلدىزى بىردەن جارقىراپ جاندى. قاپاستان بوساعان بۇلبۇلداي سايرادى، كوكتەم شۋاعىنان قۋات العان گۇلدەي جاينادى.

جوڭعاريا ويپاتىنان – ءولى قۇم،

سارىارقاعا دەيىن جورتقان ءبورىمىن.

ءتورت قۇبىلاسى تۇرعان تەمىر قۇرساۋدا،

اناۋ شىعىس تۇركىستاندا تۋسام دا،

اتاجۇرتقا جەتتى مەنىڭ ءومىرىم.

 

ساماي شاشى قۋداي بولعان قارت انا،

جەر جەتە مە سالقىن سارىارقاعا.

ەمەنىمدى وسىندا اكەپ ەگەرمىن،

كىندىك قانىم وزگە جۇرتقا تامسا دا، - دەپ كوسىلە جىرلادى، شەشىلە جىرلادى، ەمىرەنە جىرلادى، تەبىرەنە جىرلادى. ءوز تاعدىرىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، تۋعان ەلىنىڭ تۇتاس تاعدىرىن كەڭ تولعايتىن حالىق اقىنىنا اينالا ءبىلدى. جاركەن ءۇشىن الەمدەگى بار قازاق – ءبىر قازاق. سوندىقتان دا ونىڭ قاسىرەت-قايعىسى دا، قۋانىش-شاتتىعى دا، ارمان-مۇراتى دا بايتاق ۇلتقا ورتاق. جاركەن سول ءۇشىن كۇيىنەدى، سول ءۇشىن سۇيىنەدى. سۇيىنگەن ساتىندە كوك اسپانى مولدىرەپ، كوك بايراعى جەلبىرەپ تۇرعان، بوستاندىق شۋاعىنا بولەنگەن بايتاق ەلىنىڭ يىگەن ۋىزىنا جاريدى، كۇيىنگەن ساتىندە قاق جارىلعان تاعدىرىنا ناليدى، جۇرەگىن ىزعار قاريدى. ايتپەسە:

جۇرەكتەگى جان جىرىم –

شىم-شىتىرىق تاعدىرىم.

بىردە ءسوزىم – شىرىن بال،

بىردە ءسوزىم – قان جىلىم.

 

كوپ قارادىم قاباققا،

از قوسىلدىم ساناتقا.

ءبىر كوزىمنەن سور اعار،

ءبىر كوزىمنەن قان اقسا.

 

تۇلا بويىم سىز، قايعى،

سالقىن جۇرەك سىزدايدى.

ءبىر ءبۇيىرىم جىلىسا،

ءبىر ءبۇيىرىم مۇزدايدى، - دەپ، زار ەڭىرەمەس ەدى عوي.

 

نەمەسە:

قايىر جوق قۋ تاعدىرعا جاۋىققاننان،

شىندىقتىڭ بەتىن بىراق جاۋىپ قالمان.

نەسىنە جاسىرايىن، ءجايىر ساعان،

اكەم دە وسى ارقادان اۋىپ بارعان.

 

سەمىرگەن جان ەمەسپىن قارا سۋعا،

ماڭگىلىك سەرىك بولماس جان –اشۋعا.

ءبىر اۋلەت كۇنى بۇگىن  ساندالىپ ءجۇر،

ءجايىر مەن سارىارقانىڭ اراسىندا – دەيدى.

ايتقانىنىڭ ءبارى ايداي انىق. ويتكەنى، جاركەن ومىردە دە، ولەڭدە دە جالعان سويلەپ كورگەن ەمەس. قايسى تاقىرىپتى جىرلاسا دا جەرىنە جەتكىزە، جەتى ىقىلىمنان وتكىزە جىرلايدى. قۇداي بەرگەن دارحان دارىن، قۋاتتى وي، وتكىر ءتىل الىپ تا جىعادى، شالىپ تا جىعادى.

ءتىل دەمەكشى، جاركەننىڭ قازىرگى وقىرمان كوپتەن كوز جازىپ قالعان، قارا ولەڭنىڭ قارا ساباسىنان قۇيىلعان قىمىزداي، كوكتەمگى العاشقى ۋىزداي، ءولى سوزگە جان بىتىرەتىن قوردالى دا قۇنارلى ءتىلى بۇگىنگى پوەزياعا قازاقى مىنەز، قازاقى قيسىن، قازاقى ويۋ-ورنەكتى، جىراۋلىق سارىندى قايتا اكەلگەن اقجولتاي ءتىل بولدى. سوندىقتان دا ونىڭ ولەڭدەرى سۇلۋدىڭ بۇرىمىنداي اسەم، قامشىنىڭ ورىمىندەي ادەمى ورىلەدى، قولتاڭباسى وزگەلەردەن دارا، اينالاسىنا ايشىقتى كورىنەدى.

قانشاما ولەڭدەر مەن پوەمالاردان تۇراتىن جيىرماعا تارتا كىتاپتىڭ اۆتورى، رەسپۋبليكالىق جىر ءمۇشايرالارىندا تالاي رەت توپ جارعان، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ جانە تۇركى تىلدەس ەلدەر پوەزياسى II فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى جاركەن اقىنسىز وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان كەيىنگى قازاق پوەزياسىن كوز الدىعا ەلەستەتۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس.  ولەڭنەن - ولەڭگە، كىتاپتان-كىتاپقا كوشكەن سايىن توسىن بۇرىلىستار، كوركەم قۇبىلىستار جاساپ، تەرەڭنەن تولعايدى، الىستان قوزعايدى، كوكىرەگى قوبىزداي بوزدايدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ اعاسى «جات جاقتى جاراتقانعا كۇزەتتىرىپ» دەپ، قازاقتىڭ كەڭ قولتىقتىعىنا، بەيعامدىعىنا، ەتەكباستىلىعىنا كۇيىنسە، بۇگىنگى جاركەن دە «قوتانعا كۇزەت قويسام دا، وتانعا كۇزەت قويمادىم»، - دەيدى، وزەگىن وتكەننىڭ وكىنىشى ورتەپ. اسىرەسە، اقىن جۇرەگى تاۋەلسىز ەلىنىڭ بۇگىنگى باقىتىنا قۋانا لۇپىلدەپ، ەرتەڭگى بولاشاعىنا دا الاڭداپ الاسۇرادى. سول شاقتا:

كوكىرەكتەگى وتتاي ىستىق جۇرەكتى،

ءبىر جاپىراق ءتىرى ەتتى –

سوقپاسا ۇلتىم دەپ، جۇرتىم دەپ،

لاقتىردىم يتىمە ەسىگىمدى كۇزەتكەن،

ءيتىم ارتىق ەمەس پە ونداي ماڭگۇرت جۇرەكتەن! – دەيدى. بۇلاي دەپ وتانشىل رۋحتىڭ اقىنى عانا ايتا الادى. مىنە، اقىن ارمانىنىڭ التىن قازىعى – ەل بىرلىگى، ۇلت مۇددەسى، مەملەكەت مۇراتى. سول ءۇشىن دە:

قور بولماي بوسقىن، قاشقىنعا،

جەم بولماي يت پەن قاسقىرعا،

ءبىز قاشان تۇگەندەلەرمىز،

ءبىر شاڭىراق استىندا؟ – دەپ نازالانىپ، ءيىسى قازاققا جار سالادى ءبىزدىڭ جاركەن. ەل امان، جۇرت تىنىش بولسا، اقىن اڭساعان ول كۇنگە دە جەتەرمىز. جاركەننىڭ جۇلدىزدى جىرلارى سول بولاشاق كۇندەردە دە تۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىنە تۋرا جول تاۋىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتەرى ءسوزسىز. زادى، ءومىر دە، ونەر دە – كۇرەس. ورەسى بيىك، زەردەسى تۇنىق، تازا جۇرەكتى تالانتتار عانا ۋاقىتپەن ۇزەڭگى قاعىستىرا، تاعدىرمەن تايتالاسا ءجۇرىپ، ومىرشەڭ ونەر تۋدىرا الادى. ونىڭ بىردەن-ءبىر ۇلگىسى – اباي. اسانقايعىدان – ابايعا دەيىن، ودان كەيىن دە تالاي ويشىلدار وتكەن. بارلىعى دا اسانشا قايعىرىپ، ابايشا تەبىرەنگەن، ابايشا كۇڭىرەنگەن. سەبەبى ۇلىلاردىڭ قام-قايعىسى دا – ۇلى! ۇلتتىق ءارى ادامزاتتىق! سولاردان ۇشقىن العان جاركەن دە:

ءىش-سىرتىمدى كورسەتەر اباي – التىن شاراينام،

شارايناسىز كۇركەدەن كوڭىلىم بەك قارايعان.

ايىرىلسام دا اكەمنەن،

ايىرىلسام دا شەشەمنەن،

ايىرىلسام دا باۋىردان،

ايىرىلمايمىن ولەڭنەن،

ايىرىلمايمىن ابايدان!

 

اباي بولىپ جالعاننىڭ ارتىن كورىپ تۇرشىگەم،

اباي بولىپ ارمانداپ، اباي بولىپ كۇرسىنەم.

اباي قارا ەمەندەي تامىرىن تەرەڭ بويلاتقان،

سول ەمەننىڭ كوگەرگەن قۇتتاي عانا بۇرشىگى ەم، - دەيدى اقىندىق سۇيەگىنە بىتكەن جامپوز جاركەن، اعىنان جارىلىپ. ءيىن قاندىرىپ ايتقان سوزگە يلانباسقا بولمايدى. بۇل جالعاندا ابايداي الىپ ەمەننىڭ بۇرلەگەن بۇرشىگى بولعانعا نە جەتسىن؟! شىن اقىنعا بۇدان اسقان باقىت جوق...

 

جازباساڭ بۇل ولەڭدى اش قالارداي،

ۋا، جاكە، جۇگىرمەيسىڭ باسقالارداي.

سارقىتى جىراۋلاردىڭ جالعىز ءوزىڭ،

ءار ءسوزىڭ الىنبايتىن تاس قامالداي.

 

جاساۋراپ ەكى كوزىڭ توستاعانداي،

جانىڭدى قىراۋ شالا باستاعانداي.

كورىنەر توپقا تۇسسەڭ كۇندىك جەردەن،

سەندەگى جىرعا بىتكەن قاسقا ماڭداي.

 

اقىننىڭ باعى دا ولەڭ، سورى دا ولەڭ،

تاعدىردىڭ ءوزى جازعان قولىمەنەن.

تارتا بەر، ادامزاتتى اداستىرماس،

ابايدىڭ سالىپ كەتكەن جولىمەنەن!

نەسىپبەك ايتۇلى

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz