جوڭعارعا قارسى سوعىستىڭ جەڭىسپەن اياقتاۋ كەزەڭىندە ەجەلگى تۇركى دالاسىنا قاتىستى كوپتەگەن ساۋالدار تۋدى. ونىڭ ەڭ باستىسى – جوڭعار اتالعان الىپ كوشپەلىلەر وداعى جويىلعاننان كەيىن ونىڭ يەلەنگەن جەرىنە كىمنىڭ قوجالىق ەتۋى ماسەلەسى ەدى. مۇندا بۇگىنگى قىتايدىڭ سول كەزدەگى چيڭ يمپەرياسى ەڭ اۋەلى ءوز ۇپايىن تۇگەندەۋگە كىرىستى. ال ورىستار بولسا قازاقتاردىڭ شىعىسقا بەت الۋى ونداعى دۇڭعان، ۇيعىر مۇسىلمان حالىقتارىمەن بىرىگىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە وڭتۇستىك شەكارامىزعا قاتەر تۋدىرۋى مۇمكىن دەپ قارادى. مۇنداعى قىتاي مەن ورىستىڭ ءدال بۇگىنگى قورقىنىشىنداي ارعى جاعىندا جاتقان الاڭداۋى – ەجەلگى تۇركى جۇرتىنداعى تايپالاردىڭ قايتادان باس بىرىكتىرۋ قاۋپى ەدى.

شىن مانىندە چيڭ يمپەرياسىنىڭ جوڭعارلاردى بارىنشا السىرەتە ءتۇسۋى قازاقتار ءۇشىن دە وڭ وڭتايلى وراي تۋدىرعان بولاتىن. وسىنداي سىن ساعتتاردا اينالسىنداعى الپاۋىت كورشىلەرىنىڭ تامىرىن ءداپ باسىپ ۇستاعان ابىلاي ەندىگى جەردە ءوز ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. ورىس پەن قىتايعا تەڭ مامىلە ۇستاي وتىرىپ، ولاردىڭ ويلاعاندارىنان دا وزگەشە جول قاراستىرۋ ابىلايدىڭ تاڭداۋى بولدى. ءسويتىپ ەجەلگى مەكەنگە ەلدى قونىستاندىرىپ، قازاق كوشىن شىعىسقا ەپپەن جىلجىتۋ ءۇردىسى ابىلايدىڭ قاسىنداعى قايراتىنا اقىلى ساي ەر جۇرەك باتىرلارى ارقىلى ىسكە اسا باستادى. بۇل كەزدەگى قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءبارى دە ابىلاي باستاعان وسى ساياساتقا بىردەن ات سالىستى. ناتيجەسىندە ابىلاي حان 1757 ج. شاعىر، ءومىر باcتاعان ون ءبىر كىcىلىك ەلشىلىك توبىن چيڭ پاتشاسىنا جىبەرسە، وسىدان كەيىنگى جەردە ىلگەرىندى-كەيىندى تولە بي، نۇرالى حان، ابىلمامبەت، ابىلپەيىزدەردىڭ ەلشىلەرى دە چيڭ پاتشالىعىمەن ءار ءتۇرلى بايلانىسقا شىقتى.

بۇل بايلانىس جالپى قىتاي اۋماعىنىڭ باتىس شەكارا ءوڭىرىن تىنىشتاندىرۋدا دا وتە ماڭىزدى بولعاندىقتان چيڭ پاتشالىعى ەلشىلەردى جىلى لەبىزبەن قارسى الىپ وتىردى. ال ابىلاي شىعىcتاعى ءىرى كورشىcىمەن تەرەزەcى تەڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناc ورناتۋ  cياقتى اcا ماڭىزدى ماcەلەلەردى شەشۋگە قادام جاسادى.

شىن مانىندە ەكى جاقتا ءبىرىنىڭ باقاي قۋلىعىن ءبىرى سەزىپ وتىردى. ءتىپتى جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى قازاقتار ءۇشىن بۇرىن جاۋ قولىندا قالعان مەكەندەرىن، ءورىس-قونىستارىن قايتارىپ الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزعانمەن، چيڭ پاتشالىعى بۇعان ىشتەي جول بەرمەۋگە تىرىستى. ءتىپتى جوڭعاريانى يەلەنىپ العان چيڭ اسكەرلەرى زايسان كولىنەن ىلەنىڭ ورتا اعىسىنا دەيىن قاراۋىل توپتارىن ورناتىپ، بۇرىن جوڭعارلار يەلەنىپ كەتكەن جەرلەرىنە قازاقتار قايتا قونىستانۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋگە باعىتتالعان شارالاردى ىسكە اسىرا باستادى.

وسىنداي تىعىرىقتاردان «وگىزدى ولتىرمەي، اربانى سىندىرماي» جول تابۋ ابىلايدىڭ موينىنداعى اۋىر جۇك بولدى.

اسا شەبەر ديپلومات ابىلاي جوڭعاردان بوساعان ەجەلگى مەكەنگە ەلدى قايتا قونىستاندىرۋ ءۇشىن ساۋدامەن باستالعان ء«ورىس-قونىس الۋ» ساياساتىن ءوزىنىڭ قابانباي، جانىبەك سىندى سەنىمدى باتىرلارى ارقىلى ىسكە اسىرا باستادى. بۇل جايىندا قىتاي جازبالارىندا مىناداي دەرەكتەر كەزىگەدى:

 «1759 جىلى 16 قازاندا ابىلپەيىز بەن قابانبايدىڭ جانىبەك باتىر جانە ەدىگە باستاعان ساۋدا توعاناعى ۇرىمجىدە 144 اتقا ساۋدا جاساپ قايتتى.

1763 جىلى 14 قاراشادان 2 جەلتوقسانعا دەيىن ابىلايدىڭ جانىبەك باستاعان 100 ادامدىق 7 ساۋدا توعاناعى 234 جىلقى، 20 سيىر، 720 قويعا ساۋدا جاساپ قايتتى». بۇل دا ءۇرىمجى قالاسىندا بولعان.

بۇدان ەكى نارسەنى انىق ۇعۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، جانىبەك باتىر العاش رەت ابىلپەيىز حاننىڭ، ەكىنشى رەت ابىلاي حاننىڭ ساۋدا توعاناعىن باستاپ بارۋىنا قاراعاندا ونىڭ سول كەزدە ابىلاي جانە ابىلپەيىز حاندارمەن وتە جاقىن وتكەنىن ءارى قازاق حاندىعىنىڭ سەنىمدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ويتكەنى ول كەزدە مۇنداي توعاناقتى ايگىلى باتىرلار باستاپ وتىرعان. ەكىنشى، قازاق-مانچيڭ العاشقى ساۋدا-مامىگەرلىك قاتىناسىنا نەگىز قالاعان ادام – قابانباي باتىر بالاسى ەدىگە مەن تۇماتاي باتىر ەدى. ولار 1758 جىلى قىركۇيەكتىڭ 17-26 كۇنى ارالىعىندا ۇرىمجىدە 300 اتقا ساۋدا جاساپ، بۇدان كەيىنگى قارىم-قاتىناستى كۇشەيتۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىپ قايتادى. كەلەر جىلىندا (1759 جىل) جانىبەك باتىردىڭ بارۋى ول كىسىنىڭ ەكى ەل قاتىناسىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ات سالىسقانىن دالەلدەيدى.

ال ەل اۋزىنداعى ەسكى شەجىرەلەردە ابىلايدىڭ: «وزەننىڭ باسىن الماي، ولكە سەنىكى بولمايدى» دەگەن ءسوزى بويىنشا قابانبايدىڭ ىلەنىڭ باسىنا، جانىبەكتىڭ ەرتىستىڭ باسىنا نايزا شانشىپ قايتقانى تۋرالى ايتىلادى. سونىڭ كۋاسى بولىپ، ىلەنىڭ باسىندا «قابانباي شوقىسى»، التاي تاۋلارىندا «جانىبەك اسۋى» نەمەسە «جانىبەكتىڭ نايزا شانشىعان جەرى» اتالعان تاريحي ىزدەر بار.

دەمەك، ابىلاي ەجەلگى تۇركى دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى بولعان بۇگىنگى شىنجاڭ قازاقتارى قونىستانعان بايتاق ايماقتى يەلەۋ ءۇشىن سان قيلى اقىل-ايلاعا بارىپ، ونى ءوز باتىرلارى ارقىلى ىسكە اسىرسا، سونىڭ اراسىنان ەر جانىبەك ەرەكشە شوقتىقتى كورىنەدى.

قازاق ەلشىلەرى 1755-1800 جىلدار ارالىعىندا بەيجىڭگە الدە نەشە رەت بارىپ، سان الۋان ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەنى تاريحتان بەلگىلى. بۇل بارىستا قازاقتار چيڭ اسكەرلەرىمەن قاقتىعىسپاي، ايتقانىنا كونىپ، كوشىپ كەتىپ، ولار كەتكەن سوڭ قونىسىنا قايتا ورالىپ «مىسىق تابانداپ» جىلجۋ ساياساتىن ىسكە اسىردى. ءتىپتى چيڭ ارمياسى ولارعا سۋىق ءجۇزىن بەرىپ، ساۋدا توعاناقتاقتارىن قايتارعان كەزدەدە ولار وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى ۇيعىرلارمەن بايلانىس ورناتۋعا دەيىن بارىپ، چيڭ پاتشالعى جاعىن دارمەنسىز كۇيگە تۇسىرگەن كەزدەرى دە بولدى.

وسى كەزەڭدەگى تاعى ءبىر ءىرى وقيعا قازاق تاريحىنا «شاڭدى جورىق» دەگەن اتپەن قالعان ەدىل قالماقتارىنىڭ 1771 جىلعى قونىس اۋدارۋى ەدى. سول كەزدەگى چيڭ يمپەرياسىنىڭ ءار ءتۇرلى ساياساتىنان قاراعاندا وسى كوش جورىعىنىڭ ارنايى جوسپارمەن ىسكە اسقان بولۋى دا بەك مۇمكىن. اتاپ ايتار بولساق، ءدال وسى شاقتا قازاق اۋىلدارى جوڭعاردان بوساعان ەجەلگى تۇركى دالاسىنا ءار ءتۇرلى جولمەن ەندىرمەلەي كىرۋدە ەدى. وعان قارسى تۇرارلىق قۋاتتى قوسىننىڭ رەتىن تاپپاعان چيڭ ەندىگى جەردە ءوزارا جاۋلاسىپ كەلگەن ەكى توپتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋدى ماقسات ەتسە كەرەك. ءسويتىپ، قازاقتاردىڭ الدىنا دويبىنىڭ جاڭا تاسىنداي تاعى ءبىر توسقاۋىلدى وسى ەدىل قالماقتارىنان جاساقتادى. ازىپ-توزىپ كەلگەن ەلدىڭ الدىنان چيڭ پاتشا امىرشىلەرى وزدەرى شىعىپ قارسى الىپ، ولاردى قازاقتاردىڭ الدىنا، ياعنىي قازىرگى ىلە، التاي، تارباعاتاي ءوڭىرىن نەگىز ەتكەن ۇلاستاي، ءبوراتالا، بۇلعىن، قوبىق تەكتەس جەرلەرگە ءبولىپ قونىستاندىردى. وسىلايشا چيڭ يمپەرياسى ايلا-ءتاسىلى مەن كۇش-قۋاتىن قاتارىنان ىسكە سالىپ، ەكى اراداعى جەر داۋىن ءوز مۇددەسىنە شەشۋگە ۇمتىلدى. وسىنداي الماعايىپ زاماندا قازاق رۋلارىنىڭ قاتارىندا ەر جانىبەك باستاعان كەرەيلەردىڭ ۇلتاندى بولەگى اتامەكەنى التايعا جاپپاي قونىس اۋدارۋعا ەنتەلەدى. اقىرىن كەلسە ايلاسىن اسىرىپ، قاتتى كەلسە قايراتىن كورسەتىپ العان بەتىنەن قايتپادى.

بۇل كەزەڭ تۋرالى ەل اۋزىنداعى شەجىرەلەردە جانىبەك باتىردىڭ: «قونىس تولى ەلى، ءورىس تولى مالى بار، جەر قايىسقان قولى، جەلكىلدەگەن تۋى بار كىمگە بولسا دا ەسەسىن جىبەرمەيتىن، ەسەلەسەتىن قۋاتى بار ون ەكى اباق كەرەي اتانعان ەل بولدىق. جاۋدىڭ وتىندە، جاساقتىڭ الدىندا، نايزانىڭ ۇشىندا زورلىقتى كۇشپەن الىسا ءجۇرىپ، زوبالاڭ كۇندەردى باسىمىزدان كەشىرە وتىرىپ، وسى كۇنگە جەتتىك. تولقىمالى مىنا زاماندا تولىقسىعان ەلدى الاڭسىز ءومىر كەشىرەتىن جايلى مەكەنگە قونىستاندىرعانىمىز ءجون سياقتى. اتا-بابامىزدىڭ وت جاعىپ، كۇل توككەن جەرى التاي، سول التاي تاۋىنا جەتكەنىمىز ءجون» دەپ اقىل ايتقان ەكەن دەگەن ءسوز بار.

وسى اڭگىمەلەر توڭىرەگىندە تاعى ءبىر زەرتتەۋ تاپپاعان تاقىرىپ، ەر جانىبەك باتىردىڭ ەجەلگى ەل زاڭىن قولعا الۋى ەدى. اتاپ ايتقاندا باعزىدا قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن تۇركىنىڭ ەجەلگى زاڭ-تارتىپتەرى كەيىندەرى شىڭعىسحان ارقىلى قازاق حاندىقتارىنا جالعانىپ، «جەتى جارعى»، «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى» اتالعانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىر پاراسى ابىلپەيىز، ابىلمامبەت، ابىلايلار ارقىلى قازاق بيلەرىنىڭ جاڭعىرتۋىمەن جاسالعان زاڭ-ەرەجەسىنىڭ ء«تورت بي تورەنىڭ زاڭ-ەرەجەلەرى» اتالىپ اباق كەرەيلەردە ساقتالۋى ەدى. مۇندا دا قازاق حاندارىنان ءبولىنىپ قالۋدى قالاماعان ەر جانىبەك ومىردەن وزار شاعىندا ابىلپەيىز ۇلدارى – كوگەداي، سامەن، جاباعىلاردى كەرەي ىشىنە اكەلىپ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋدى ماقسات ەتكەن. ءارى ەل بيلەرى مەن تورە زاڭدارىن بىرلەستىرىپ، اتالعان ەل باسقارۋ ءتۇزىمىنىڭ نەگىز قالاعان بولاتىن. 

جالپى قازاقتاردىڭ شىعىسقا بەتالعان كوشى تۋرالى ءسوز بولعاندا زايسان جەرىندە وتكەن قىزمەت سەرىكباەۆ اتتى اقساقالدىڭ 1960 جىلداردىڭ الدى-ارتىندا جازىپ قالدىرعان دەرەگىنەن دە تالاي سىر اڭعارىلادى:

اتاپ ايتار بولساق، سىرگەباي اتتى اقساقالدىڭ اڭگىمەسىنەن دايەك كەلتىرگەن ق.سەرىكباەۆ ءبىر جازباسىندا: «كەرەي اۋىلى قالماقتى ەرتىستىڭ دارياسىنان وتكىزدى. بۇرىنعى وتىرعان قالىڭ قالماققا قوسىلىپ جەتىارال، شورعا، تارباعاتاي تاۋى، قىزىلشىلىك، ماڭىراقتى مەكەن ەتكەن قۇبا قالماقتى ەر جانىبەك اسكەرىمەن تۇندە كەلىپ جاۋلاپ، قىرىپ ايداپ، جەتى كۇن، جەتى ءتۇن ۇرىس سالدى. تارباعاتاي تاۋىنىڭ كۇزۋىن، شاعانوبا دەگەن اسۋلارىنان قالىڭ قالماقتى قىتاي جەرىنە اسىرىپ باردى...» دەسە; سىبان ورازا اقساقالدىڭ اڭگىمەسىنەن ورىستىڭ ايەل پاتشاسىنىڭ ابىلايعا جەر سۇراپ ەلشى جىبەرگەنىن، ابىلايدىڭ جانىبەككە قوس اتپەن كىسى جىبەرىپ الدىرعانىن ايتا كەلىپ، مىنداي اڭگىمە وربىتەدى:

ورىس ەلشىلەرىن شاقىرىپ جانىبەك: ء«بىز سىزدەرمەن ەلدەسۋدى قالايمىز. بىراق ءبىزدىڭ دە شارتىمىز بار. اۋەلى شارتتى ورىندايمىسىزدار؟» دەدى. ورىس ەلشىلەرى: «ورىندايمىز، باتىر، شارتىڭدى ايت؟» دەدى. سوندا جانىبەك: ء«بىزدىڭ حالقىمىز بىتىراڭقى. قىزىل اياق، قىرعىز، قالماق دەگەن جاۋلارى بار. سىزدەرمەن ەلدەسسەك سول سىرتقى جاۋلاردان قورعايسىزدار. الايدا المان رەتىندە ءشوپ باسى بەرەمىز. قارا قازان سارى بالادان سولدات بەرمەيمىز. جانە دە ءبىزدىڭ قازاق حالقى مال وسىرۋمەن جان ساقتاعان حالىق، سوعان استىق سالعاندى ۇيرەتەسىڭ. قازاق ىشىندەگى نادان ادامدار ءبىر-بىرىمەن ۇرسىسىپ، سوعىسىپ قالۋى مۇمكىن. وندايدا ءبىر جاعىنا شىقپاي، ءار ەكى جاعىنا كەشىرىممەن قارايسىڭدار!» دەدى.

ورىس ەلشىسى قاعاز الىپ توقتام جازدى. قاعازعا ەكى جاعى قول قويدى. ابىلاي حان، جانىبەك باتىر قول قويىپ، ءمور باستى».

اڭگىمەنى ارى قاراي جالعاعان قىزمەت سەرىكباەۆ ەندىگى جەردە نۇرجاقىپ اقساقالدىڭ اڭگىمەسى ارقىلى 1916 جىلى پاتشا ۇكىمەتى قازاقتان سولدات الاتىن بولىپ، جارلىق جاريالاعاندا ەل اقساقالدارىنىڭ سول باياعى ورىسپەن بولعان كەلىسىم-شارت قاعازدى زورعا تاۋىپ، اق پاتشانىڭ اسكەرىنە قازاقتان ادام المان بەرمەگەنىن جازادى.

دەمەك، ابىلايدىڭ جوڭعاردان بوساعان جەردى يەلەنۋ بارىسىندا جانىبەك سىندى باتىرلارى ارقىلى جۇرگىزگەن ءورىس-قونىس الۋ ساياساتىنىڭ دا اسا قيىن جاعدايدا، قاندى قاقتىعىستارمەن ىسكە اسقانىن بايقاۋعا بولادى.

ابىلايدىڭ 1781 جىلى، جانىبەكتىڭ 1792 جىلى قايتىس بولعانىن ەسكە الساق، جانىبەك باتىر ولە-ولگەنشە قازاق مۇددەسى ءۇشىن قان كەشىپ، ابىلايدىڭ اماناتىن ورىنداۋمەن بولدى. اقىر اياعىندا سول جەڭىستى شەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندەرى ەكى ميلليونعا جۋىق قازاق ۇرپاعىنىڭ ەجەلگى مەكەنگە باۋىر باسۋىنا نەگىز قالادى. بۇگىندەرى شىنجاڭدا جانە موڭعوليا جەرىندە وتىرعان قازاقتار وزدەرىن جوڭعاردان بوساعان ەجەلگى جەرىمىزدە وتىرمىز دەپ قارايدى. 

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz