«ەكى وبلىستىڭ اكىمى اۋىستى. ە-ە، كىمدەر ەكەن؟»

ەل ءىشىن قازىر اتقارۋشى بيلىكتەگى اۋىس-ءتۇيىس اسا ەلەڭ ەتكىزە قويمايدى. «كەتىپ پە؟ - كەتىپتى». «كەلىپ پە؟ - كەلىپتى». بولدى. كىم كەلىپ، كىم كەتىپ جاتىر – وندا جۇرتتىڭ شاراۋاسى شامالى. ويتكەنى، كەتىپ جاتقاندار دا – بۇرىنعىلار، كەلىپ جاتقاندار دا – بۇرىنعىلار. تۇكتە قىزىق ەمەس. مىسالى، سەرگەي كۋلاگيننىڭ اكىمدىك قىزمەتكە قايتا تاعايىندالۋى  باسقا ءوڭىر بىلاي تۇرىپتى، اقمولا وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن پالەندەي جاڭالىق قوي دەيسىز بە؟ جوق. سەرگەي – سول باياعى سەرگەي. اقمولا وبلىسىن 5-6 جىل، قوستاناي وبلىسىن 7-8 جىل باسقارعان. كوزىلدىرىكتى، بەت-اۋىزى جىپ-جىلماعايداي جىلتىراعان، دەمبەلشە، تىزەسىن قاپقان قارىنىن الدىنا سالىپ جۇرەتىن ادام. استانا بارعاندا بىتىرگەنى – بالاسىن ەلوردانىڭ ءبىر اۋدانىنا اكىم ەتىپ تاعايىنداتتى، ءوزى قالعىپ-مۇلگىپ سەناتتا وتىردى. بولعان، بىتكەنى – وسى. اقىلى اسىپ، قايراتى تاسىپ، كەمەلدەنىپ كەتكەنى شامالى. سوندا دا قاتاردان قالمايدى. ارينە، بيلىكتەگى ساياسي ەليتانىڭ قاتارىنان. مەملەكەت ىسىنە جاۋاپتى لاۋازىم يەلەرىنىڭ قاتارىنان.

ء«دۇمى مىقتى ارتىمەن ديەرمەن تارتادى»، كۋلاگين ءبىز ءۇشىن جاي عانا كۋلاگين بولعانىمەن قازاقستانداعى الپاۋىتتىڭ ءبىرى. ويىنىڭىز كەلمەسىن. لاتيفۋنديست. قوستاناي مەن اقمولاداعى قاق ىركىلگەن شۇقاناعىنا قايماق بايلاناتىن شۇرايلى جەرلەردىڭ قوجايىنى. 1991 جىلدارى-اق وزىمەن اتتاس تاعى ءبىر سەرگەي، – سەرگەي تەرەششەنكو پرەمەرلىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە قارپىپ قالعانداردىڭ سويىنان. استىقتى وڭىرلەردەگى ەگىستىك القاپتارى، بۇرىنعى سوۆحوز-كولحوز قالپىندا قالعان ۇجىمشارلار، تەحنيكالار، جاڭادان ساتىپ الىنىپ جاتقان كومبايندار، ءىرى-ءىرى قامبالار كۋلاگين، تەرەششەنكو دەيتىن كىسىلەردىكى. بىراق ءمىنايى ءبىر سەبەپتەرمەن جاريا ايتىلماي كەلگەن. ەندى ايتىلادى. ويتكەنى ەلىمىزدە جەكەشەلەندىرۋدىڭ سوڭعى سەرپىندى ءساتى اياقتالۋىعا جاقىن. دەمەك، بۇرىننان جەكەشەلەنىپ قويعان مۇلىكتەر مەن جەر-سۋدىڭ قوجايىندارى كىمدەر ەكەندىگىن بىلەتىن كۇن الىس ەمەس.

سونىمەن، ءيا، كۋلاگين. اقمولا وبلىسىنا قايتىپ باردى. نە ءۇشىن؟ اقمولا وبلىسىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرى كۋلاگيننىڭ قولىنا نە سەبەپتى تيگەنىنە بايلانىستى ءبىز ءوز جانىمىزدان جورامال جاساي المايمىز. بالكىم، ونىڭ بۇرىنعى سوڭعى تاجىريبەسى ەسكەرىلگەن شىعار. بالكىم، ونىڭ رەسەيلىك جەر الپاۋىتتارىمەن بايلانىسى كادەگە جارار دەگەن بايلام جاسالعان بولار. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قول قويىلىپ، ينتەگراتسيا بۇرىنعىسىنان قارقىن الا تۇسكەن كەزەڭدە كۋلاگيننىڭ اقمولا وبلىسىنا اكىم تاعايىندالۋى ىقپالدى كۇشتەردىڭ تالابى بويىنشا جۇزەگە اسۋى دا كادىك. ءجا، بۇنىڭ بارىنە الداعى ۋاقىتتا كوز جەتكىزەمىز. بىراق، كۋلاگيننىڭ اقمولا وبلىسىندا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا وراي وڭتايلى ساياسات جۇرگىزەتىنىنە، شەتەلدەردەن كوشىپ كەلىپ قونىستانۋى ىقتيمال  قازاقتاردىڭ الدىنان شىعىپ، ىسكەرلىك تانىتۋىنا، شەشىمىن تاپپاي شيەلەنىپ تۇرعان ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋىعا پارمەن ەتەدى دەپ سەنۋ قيىن. بۇرىن بۇنىڭ ءبىرىن ىستەمەگەن شەنەۋنىك ءبىز اتاپ وتكەن جايتتارعا شەكەسىنەن قاراپ جۇرە بەرۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى ول – «اپوستول». ءسوزىمىزدىڭ جالعانى جوق، قوستاناي  قالاسىنداعى مادەنيەت ءۇيىنىڭ بىرىندە حريستيان دىنىندەگى اۋليەلەردىڭ ورتاسىندا كۋلاگيننىڭ بەينەسى بار. بۇل «شەدەۆردى» «سۋرەتشى قيالىنان تۋعان بىردەڭە» دەپ كۋلاگين قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزىندە اقتالىپ باققان. بىراق جەرگىلىكتى سۋرەتشى شىندىقتان الىس كەتە قويماعان سياقتى. ويتكەنى ول كۋلاگيننىڭ قوستانايدا اۋليە-ءپىر رەتىندە دارىپتەلەتىنىن ابدەن بىلگەندىكتەن ونى ساحابا-شاديارلاردىڭ دارىپىندە بەينەلەسە كەرەك. وسىدان شىعادى عوي... يسا پايعامباردىڭ جەتى شاديارىنىڭ ءبىرى – پەتر ساحابا تۋرالى «كيەلى حاباردا» ءبىر ءسوز بايان ەتىلەدى. كەشكى جيىن ۇستىندە  پايعامبار پەتر ساحاباعا قاراپ:  «اتەش تاڭعا دەيىن ءۇش رەت شاقىرعانشا، سەن مەنەن ءۇش رەت بەزىنەسىڭ» دەيدى (كەيدە ء«ۇش رەت ساتاسىڭ» دەپ تە ايتىلادى). بەزىنۋ نە، ساتۋ نە، ءبارىبىر، «اپوستول»، ياعني، «ساحابا-شاديار» - كۋلاگين كۋلاگيندىگىن ىستەمەسە بولعانى. بيىل  اقمولا وبلىسىندا – 8480,7 گا، جەر قىتاي جانە رەسەي ديحانشىلارىنا جالعا بەرىلەدى.

ىرەگىمىزدىڭ ءبۇتىن تۇرۋىنا ىلگەرىدە دە الاڭداۋلى ەدىك، ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى سوڭعى وقيعالاردان كەيىن ءتىپتى تىنىشىمىز كەتتى: قازىر ەكى ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى – ەلىمىزدىڭ تەرىستىك ايماعى. «كىم نە ويلاپ ءجۇر ەكەن؟»، «جەرگىلىكتى بيلىك قانداي ساياسات ۇستانۋدا؟»، ت.ب. وسىنىڭ ءبارىن ءسوز ەتىپ قانا قويماي جازىپ تا جاتىرمىز، تىڭدار قۇلاق بولسا، ايتىپ تا جاتىرمىز. سونىڭ ءبىرى كەرەكۋ جاقتان رۋزا بەيسەنبايتەگىنىڭ جانۇشىرا ىشقىنعان، شىرىلعا تولى حاتتارى. شولىپ ءوتىڭىز: «پاۆلودار: كوك بايراقشامىزدى كوتەرىپ ءجۇرۋ مۇمكىن بولمادى»، http://abai.kz/post/view?id=540, «قاۋىپتى قۇبىلىستى ەسكەرتۋ: «سكورو زدەس روسسيا بۋدەت. مى ۆسە بۋدەم روسسيانە» http://abai.kz/post/view?id=281

اشىق حاتتارىنىڭ بىرىندە رۋزا پاۆلودار وبلىسىنداعى بيلىكتىڭ دە-فاكتو اق ورداعا قاراپ، دە-يۋرە ماسكەۋگە باعىنىپ، سونىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعىپ وتىرعانىن جازادى. انا تىلىندە ساتۋشىدان نان سۇراعانى ءۇشىن جازىقتى بولعان رۋزانىڭ باسىنداعى ءحال سولتۇستىكتەگى ايدىك وبلىستىڭ ءبىرى – پاۆلودارداعى  ۇلتتىق احۋالدىڭ شەتىن جاعدايدا تۇرعانىن اڭعارتسا كەرەك. بۇ دەگەنىڭىز – ماسقارا! ماسقارا ەمەس، سۇمدىق! جامبىل وبلىسىنان پاۆلودار بارعان بوزىمباەۆ دەگەن بوزىمنىڭ قازاقشالىعى كەمدەۋ ەدى، بارەكەلدى، پاۆلودار اكىمگە «جارىعان» ەكەن.

اكىمگە «جارىپ» وتىرعان وبلىستىڭ ءبىرى – قوستاناي. قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى سادۋاقاسوۆ نۇرالى دەگەن جىگىت. قوستانايدىڭ حالقى بولماسا، نۇرالىنىڭ قانداي نۇر-الى ەكەندىگىن وزگە جۇرت بىلە بەرمەيدى.

قوستاناي – استىقتى، ونەركاسىپتى وبلىس. جان سانى 900 مىڭعا جەتىپ جىعىلادى. 900 مىڭنىڭ 360 976-سى ورىس، 317 762-ءسى قازاق. بۇنىڭ سىرتىندا 102070 ۋكراين، 33421 نەمىس، 19367 بەلورۋس، تاتار، باشقۇرت، ازەربايجان، چەچەن، مولداۆان، موردۆا، كورەي بار. بۇل اعايىننىڭ ءبارى جينالىپ كەلگەندە الگى ءۇش ءجۇزمىڭنىڭ ۇستىندەگى ورىس جاعىندا ەكەنى ءسوزسىز. ورىسشا سويلەيدى، ورىسشا ويلايدى. بيلىك – ورىس تىلىندە. اكىمنىڭ ءوزى دە باسىنان باقايشاعىنا دەيىن ورىس مادەنيەتىمەن قارۋلانعان ادامعا ۇقسايدى. ماسكەۋدە وقىعان. قوستانايداعى ورىسى ورمانداي اۋدانداردا قىزمەت جولىن باستاعان. ورىسشىلدىعىنىڭ ارقاسىندا بولسا كەرەك، وبلىس اكىمىنىڭ اپپارات جەتەكشىلىگىنەن وبلىس باسشىلىعىنا ءبىر-اق سەكىرگەن. قازىر الاشتىڭ ارداقتىلارى دۇنيەگە كەلگەن كيەلى ءوڭىردى رەسەيدىڭ ءبىر اۆتونمياسىنداي كورىپ، بىلگەنىن ىستەپ بىلىقتىرىپ وتىر. بايقۇسقا ماسكەۋدەگى وقۋ قاتتى ءوتىپ كەتكەن بىلەم، مەملەكەتتىك مازمۇنى بەلگىلەنگەن مەرەكەلەرگە رەسەيدىڭ ماسكۇنەمدىككە سالىنعان كەيبىر انشىسىماقتارىن شاقىرىپ توي-تويلايتىن كورىنەدى. قاراڭىز: «قوستاناي رف اۆتونومياسىنا اينالىپ بارادى» http://abai.kz/post/view?id=559 ، «قوستانايدا لەنينگە ەسكەرتكىش ورناتىلدى» http://abai.kz/post/view?id=475 . رەيتينگ.kz زەرتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، قوستاناي ەكونوميكالىق دامۋ جونىنەن ارتتا قالعان ەكى وبلىستىڭ ءبىرى بولىپ تۇر.

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا دا اكىم اۋىستى. ەكس-اكىم Cامات ەسكەندىروۆ «قارماعىمداعىلار جەمەڭگەر بولىپ شىقتى» دەپ ورنىن بوساتتى. سامات دەيتىن اكىمنىڭ بار-جوعىنان دا «سقولىقتاردان» وزگە جۇرت حابارسىز بولدى. سوندىقتان دا ەسكەندىروۆتىڭ قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتكەن «ەرلىگى» ەسكەرىلمەي قالدى. نەگە؟ ويتكەنى  Cامات ەسكەندىروۆ قىزىلجاردا ەل قىزىعارداي ەشتەڭە تىندىرىپ ۇلگەرمەگەن سياقتى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ سياقتى اكىمشىلىكتىڭ الدىندا سەرەيىپ تۇرعان لەنينىننىڭ ەسكەرتكىشىن قۇلاتىپ، ابايداي الىپتى تۇعىرعا كوتەرگەن ەمەس، التاي تاۋىنىڭ بەتىنە «قازاقستان» دەگەن جازۋدى جايناتىپ جازىپ، قاسقايتىپ قابانبايدىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋ ويىنا دا كىرىپ شىقپادى (التاي تاۋىنا جازىلعان «قازاقستان» دەگەن ءسوز ۋكراينا-رەسەي اراسىنداعى شيەلەنىس بارىسىندا شەتەلدىك جۋرناليستەردىڭ كوزىنە ىلىگىپ، باتىس ءباسپاسوزىنىڭ بىرىندە جارىق كوردى). ءبىر سوزبەن قايىرعاندا: باردى، وتىردى، قايتتى. چەحوۆتىڭ «قۇنداقتاۋلى ادامى» دەرسىز-ءدۇر.

ۋكراينا مەن رەسەي اراسى بۇلىنەردەن بىرەر كۇن بۇرىن كرەملدىڭ اسىراندى ساياساتكەرلەرى ليمونوۆ پەن جيرينوۆسكي «قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن قايتارىپ الۋىمىز كەرەك» دەپ اياق استىنان ايقاي-سۇرەڭگە سالدى. سول سول-اق ەكەن، ەلىمىزدەگى «بەسىنشى كولوننا» وكىلدەرى ءار تۇستان، اسىرەسە، سولتۇستىك پەن شىعىستان بوي كورسەتىپ قالدى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كازاكتار جەلىگىپ ۋكرايناعا سوعىسقا اتتانباق بولىپ ەدى، ولاردى بەرەن اكىم بەردىبەك ساپارباەۆ اتتاپ باستىرمادى. الايدا، قاراعاندىداعى تۇياعىنا سۇرىنگەن كارى كوممۋنيستەر «سوۆەت وداعىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەمىز» دەپ الاڭعا شىققاندا ولاردىڭ الدىن بوگەر ادام اكىمشىلىك تاراپىنان تابىلمادى. بۇل جايت قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى باۋىرجان ابدەشەۆىڭ تە ايدالاعا قاراپ وتىرعانىن اڭعارتادى. ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشسسەك، اتازاڭىمىزدا ايشىقتاپ تۇرىپ كورسەتىلگەن مەملەكەتىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىنا، ۇلت قاۋىپسىزدىگىنە بۇگىنگى بوسكوتەن باۋىرجاندار، اكىمسىماق ابدەشەۆتەر باس اۋىرتپايدى ەكەن. مۇمكىن وبلىس اكىمدەرىنىڭ قۇزىرىنا مۇنداي ماسەلەلەر كىرمەيتىن شىعار؟  سوندا اكىم، وبلىس اكىمى كىم؟ ول الدىمەن بارىپ كەل، شاۋىپ كەل ەمەس. وكىنىشكە قاراي وبلىس اكىمدەرى ءوز فۋنكتسيالارىن «ورتالىق نە ايتار ەكەن، ورتالىق قانداي تاپسىرما بەرەر ەكەن، مىنا ىسىمە ورتالىق قالاي قارار ەكەن» دەۋمەن شەكتەيدى. سويتەدى دە دىرىلدەپ-قالتىراپ اق ورداعا قارايدى دا وتىرادى. ءوز بەتىنشە جەرگىلىكتى ۇلت ماسەلەسىنە كوڭىل اۋدارۋعا، جەر-سۋ اتتارىنا ءمان بەرۋگە، تاريحقا ۇڭىلۋگە، پارمەندى شەشىم قابىلداۋعا كوبىنىڭ تاۋەكەلى جەتپەيدى. تاۋەكەلى عانا ەمەس، ويلاۋ قابىلەتتەرى دە جەتپەيدى-اۋ دەيمىن. سونداي سولقىلداق باسشىلار دا ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ەل باسقارىپ، اكىم اتانىپ ءجۇر. قايتەسىڭ ەندى، ءبارى دە «اپوستول» عوي.

P.S. اپوستول – كونە گرەك تىلىندە ەلشى دەگەندى بىلدىرەدى. يسۋس حريستوستىڭ شاكىرتتەرى، ساحابا-شاديارلارى.

Abai.kz