(ماقالادان ءۇزىندى)

2003 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە مارقۇم قاجىتاي ءىلياسوۆ اعامىز ءانۋار بيماعامبەتتىڭ ءبىر ولەڭىن سىناپ: «كوكمويناق جىلقىدا كەزدەسپەيتىن ءتۇس. يتكە قويىلاتىن اتاۋ…» دەدى. سول ءسوزدىڭ تۇرتكىسىنەن جازىلعان جايت ەدى. جىلقى جىلى عوي. تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىمەن مىنا سىلتەمەلەردەن تانىسا الادى («قازاق ادەبيەتى». 27-شىلدە، 2003; «قازاق ادەبيەتى». 31-قازان، 2003; «قازاق ادەبيەتى». №2, 2004).

...جۇيرىك جىلقى تۋرالى قاي-قايسىمىزدىڭ بولسا دا بىلەتىنىمىز ءبىر توعىز بولسا، بىلمەيتىنىمىز توقسان توعىز... ونىڭ ۇستىنە ءبىر ەلدىڭ ابىروي-ارىنا بالانعان جىلقى ناسىلىنە كۇمان كەلتىرە سويلەۋ... ەندى، مىنە امالدىڭ جوقتىعىنان، بىلمەگەندەردىڭ ءبىلىپ ءجۇرۋى ءۇشىن اڭگىمەنىڭ وزەگىن ارىدەن توركىندەتۋگە تۋرا كەلدى.

«كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» بوپسا اڭىز ەمەس. اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ حالىق اراسىندا اۋىزشا تارالعان اتالمىش شىعارمانى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاپ، كوپشىلىكتى كوزايىم ەتكەن ەدى (قازاق ادەبيەتى. كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى. 23-ناۋرىز، 1990). جىردىڭ سوسىنعى تاعدىرى حالىقتىڭ كوز الدىندا. بۇگىندە جىرشى ەلدوس ەمىل ورىنداپ، تىڭداۋشىسىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ جۇرگەندىگىنە قوسا ءۇنتاسپاسىنىڭ دا جارىق كورگەن-ءدى (امانات. – الماتى: ماليكە، 1999)...

ەسەنعالي الگى جىرعا جازعان العى سوزىندە: «قانشا ۋاقىتتان بەرى ىزدەستىرىپ، سۇراستىرىپ كەلسەم دە مۇنىڭ اۆتورى كىم ەكەنىن ايعاقتاي الماعانىم…» دەيدى. دەسە دە، ۋاقىتىندا: ء«وزى جازعان جوق پا ەكەن؟» دەگەن قازاقى كۇڭكىل-كۇدىكتىڭ دە قۇلاعى كورىنىپ قالعانى راس. مەنىڭشە، ماڭعىستاۋلىق سۆەتقالي نۇرجانوۆتىڭ بۇل جىر اۆتورىن ءىزبان اقىن دەۋى شىندىقتىڭ اۋىلىنان شەت ەمەس. ەساعاڭ «كوكمويناق» تۋرالى ىزگى ويىن ساباقتاي كەلە: ء«بىر اقيقات – اتالمىش تۇقىم قازىر از قالعان» دەگەنىمەن، اقىن ءسوزى دەگدار جانۋاردىڭ ءناسىلى تۇگەل قۇرىپ كەتپەگەنىن انىق اڭعارتادى.

قازاقتا جۇيرىك اتقا ارنالعان قانشاما ءان بولسا، سونشالىق كوكداۋىل كۇي دە بار. ايەل سۇلۋلىعىنىڭ ولشەمى دە جۇيرىك ات بولۋى كوپ جۇرتتا كەزدەسە بەرمەيتىن ەرەكشەلىك. تۇركى-مونعول حالىقتارى ەپيكالىق جىرلارىنداعى ورتالىق بەينە – قاس باتىر مەن ونىڭ جان سەرىگى، تاعى دا سول جۇيرىك ات وبرازى ەكەنىن جانە بىلەمىز (ليپەتس ر.س. وبراز باتىرا ي ەگو كونيا ۆ تيۋركو-مونگولسكوم ەپوسە. – موسكۆا، 1984).

عالىمداردىڭ دالەلدى سوزدەرىنە يەك ارتساق، مالشىلىق – ەگىنشىلىكتەن ەسكى كاسىپ بولىپ سانالادى. العاشقى جۇيرىك جىلقىلار بۇگىنگى جىل ساناۋىمىزدان 6-7 مىڭ جىل بۇرىن ازيا، افريكا، ەۆروپادا قولعا ۇيرەتىلە باستاپتى. عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن جىلقىنىڭ 12-13 تۇقىمى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى – اداي جىلقىسى دەپ اتالاتىن تۇقىم. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 1-تومىنىڭ 3-بەتىندە بۇل تۇقىم تۋرالى: «ۇزاق جۇرىسكە ءتوزىمدى، جۇيرىك، قاعىلەز، بەزبۇيرەك. وندا تۇرىكپەن جىلقىسىنىڭ قانى بار. باسى ەتسىز، كوزى كىشكەنتاي، جانارى مول، موينى قىسقا، شوقتىعى بيىك، ارقاسى ءتۇزۋ، ساۋىرى ۇزىن ءارى سالىڭقى، اياعى جۋان، بىراق ەتسىز، تۇياعى بەرىك بولادى» دەسە، ش.ءجانابىلوۆتىڭ «قازاقشا مال اتاۋلارى» كىتابىندا بۇل تۇقىمعا: «سالت مىنىسكە قولايلى، باسى جىڭىشكەلەۋ، شوقتىعى شىعىڭقى، ساۋىرى ەتسىزدەۋ، يتارقالاۋ، اياقتارى جىڭىشكە، ءسىڭىرلى كەلەدى. اۋا-رايىنا ءتوزىمدى» – دەپ سيپاتتاما بەرىلگەن.

حاتقا ءتۇسىپ، جازىلىپ، عىلىمي اينالىم قورىن تولتىرىپ ۇلگەرگەن تەك بيەنىڭ عانا دەنە بىتىمىنە، قۇلىنداۋىنا، كۇي-جايىنا، جاسىنا، ساۋىلۋىنا، جەلىن بىتىسىنە، سۇتىنە، مىنەزىنە، جال-قۇيرىعىنا، ت.ب. بايلانىستى – 127; ايعىر مەن ساياق، قۇلىننىڭ جايىنا قاتىستى – 41; ودان دا باسقا، جىلقىنىڭ جالپى – 45 ورتاق اتاۋى كەزدەسەدى. جىلقى مالىنىڭ مىنەزىنە، تىسىنە، قۇلىندايتىن ۋاقىتىنا، قۇلىندايتىن بيەگە ايتىلاتىن – 47; ءۇنى مەن ارەكەتىنە، جاتىپ-تۇرۋىنا، تۇسىنە، تۇگىنە بايلانىستى تاعى – 45 اتاۋ بار ەكەن… جىلقىدا بولاتىن اۋرۋلاردىڭ عانا ۇزىن-ىرعا سانى – جيىرما ءبىر. وسىدان كەيىن، جۇيرىك جىلقىنىڭ بابىن، ءتۇسىن، تەگىن ءبىر ادامداي «بىلەمىن» دەيتىندەردىڭ جاۋابىنىڭ جايى قالاي بولار ەكەن؟ قاشان دا اسىعىس بايلام، ءۇستىرت وي – ابىرويسىزدىققا باستايتىن داڭعىل جول! ولاي بولسا، ءسوزدىڭ ءمانسىز بولىپ سەتىلۋىنەن ساقتاسىن!

ال، ەندى وسىنشاما بايتاق ۇلگىدەن بۇگىندە قولىمىزعا ۇستاپ قالعانىمىز قايسى؟ بابا قازاقتان ميراس سەيىس دەگەن تاۋىپ ايتىلعان سارابدال ءسوز بار-تىن. بۇگىن «اتبەگى» دەگەن قارپۋسىز ءسوزدى شىعارىپ الىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي اتوي سالىپ جۇرگەندەر كوپ. بابا قازاقتىڭ ءنارلى تىلىندە «باپكەر» دەگەن ۇعىم – پالۋاننىڭ سەيىسىنە، «قۇسبەگى» ءسوزى – قىران قۇستى باپتايتىن ادامعا قاتىستى قولدانىلماۋشى ما ەدى؟ امال قانشا، بۇل سوزدەر دە ء«اي»، دەيتىن اجانىڭ» (اجەنىڭ ەمەس. – ب.ج.) بولماعاندىعىنان كۇندەلىكتى تىلىمىزگە تەلىنىپ كەتىپ بارادى.

ساياتشىنىڭ سەرىگى بولعان، اڭىزدا يتالا قازدىڭ جۇمىرتقاسىنان ءجۇز جىلدا ءبىر شىعادى دەپ دارىپتەلەتىن قۇماي تازى سانىنىڭ بۇل كۇندەگى قازاق دالاسىنا شاققانداعى بار-جوعى ەكى مىڭعا جەتەر-جەتپەس قانا ەكەن. ەندى ءۇش-ءتورت ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن-اق قۇماي تۋرالى بىرەۋگە ايتىپ سەندىرۋدىڭ ءوزى دە قيىن بولىپ قالۋى دا كادىك. اتادان قالعان سەيىستىك، قۇسبەگىلىك ونەردىڭ ءۇزىلىپ، جالعاسپاي قالۋىنا وكىنىش ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، كەيبىرەۋلەردىڭ باسىمىزداعى بارىمىزعا ءشۇبا كەلتىرە باستاۋى وكىنىشتى، ارينە!..

كوكمويناق – اناتوميالىق اتاۋ. سولاي بولعاندىقتان اۋەلدەن بارشا اڭ-قۇس پەن جان-جانۋار اتاۋلىعا ورتاق. قازاقتا ءيتتىڭ دە، جۇيرىك اتتىڭ دا، ادامنىڭ دا ءبىر اتاۋعا تەلىنۋى جاڭالىق ەمەس، كەرىسىنشە – زاڭدىلىق. قاناپيا، كۇنجان، ايتجان، ت.ب. ءتارىزدى ەسىمدەردى ناشار بالا مەن ەر ازاماتقا قاق جارىپ قوياتىن بابالارىمىز وسى ەكى ورتانى اجىراتا الماعاننان دەي المايمىز. قۇلىندايتىن بيەگە دە، تولعاتقان ايەلگە دە «تولعاق، شارانا» ءسوزىن قاتار قولداناتىن قازاق تابيعاتتىڭ تامىرىن باسقان حالىق. جىلقىنىڭ ۇنىنە بالامالانعان «ىقىلىقتاۋ، شىڭعىرۋ، ويناقتاۋ» سوزدەرىن باۋىرىنداعى بالاسىنا دا ايتادى. جىلقىدا بولاتىن قاراقاپتال، ماڭقا اۋرۋلارىنىڭ اتىن قازەكەڭ قارعىس پەن كەمسىتۋ ورنىنا دا پايدالانادى. كوبىنە جىلقى مالىنا بايلانىستى ايتىلاتىن قاراقۇلاق، كوكباقا، قوڭتورعاي دا جالپى اناتوميالىق تەلى اتاۋلار. سوندىقتان يت پەن اتقا قويىلاتىن دەگەن دەربەس ۇعىم، دارا اتاۋ ءبىزدىڭ جۇرتتا جوق.

كوكمويناق – توپونيميكالىق اتاۋ. بىراق توپونيميكالىق جەر-سۋ اتاۋىنا كەيىننەن اۋىسقان ۇعىم. قازاق ەكى توبەنىڭ اراسىن قوسىپ تۇراتىن ۇزىنشا قىساڭ جەردى، ەكى تەڭىز اراسىن قوسىپ تۇراتىن جىلعانى «مويناق» (پەرەشەيكا) دەگەن. بۇل ءسىز ويلاعانداي، «بىرىنەن ەكىنشىسى بيىكتەپ، بولماسا الاسارا بەرەتىن كەزەڭنىڭ ۇساق-تۇيەك قالپى» دا ەمەس...

ال، ەندى قازاقتاعى قازاناتتاردىڭ تۇقىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ وزىندىك جورالعىسىنا كەلەيىك. عىلىم بۇل ەرەكشە تۇرگە بايلانىستى «جابايى جىلقى تۇقىمى ما، الدە تاعىلانىپ كەتكەن كادۋىلگى جىلقى ما؟» دەگەن ساۋالعا نۇكتە قويماي، باسىن اشىق قالدىرعان. ال، قازەكەم مۇنىڭ شەشىمىن تاعى دا اڭىزعا بايلايدى.

ءتۇزدىڭ قۇلاندارى بولەك-سالاق جۇرگەن بيەنى ءبولىپ الىپ ۇيىرىنە قوسىپ الاتىن نەمەسە جىلقىشىلار ادەيى قۋىپ جىبەرىپ، بيە باۋىرىنا قۇلىن بايلاعاندا عانا قايتاراتىن كەزدەرى بولادى ەكەن. دالا تارپاڭدارىنىڭ قانىنان قازاناتتار وسىلايشا قايناپ شىعىپتى. سونداي جولمەن الىنعان بۋدان – ساۋران اتتى جىلقى تۇقىمى تۋرالى (ساۋران سويى. – ب.ج.) ءا.ءالىمجانوۆ «ماحامبەتتىڭ جەبەسى» رومانىندا جازادى. وڭتۇستىكتەگى اتاقتى قالا اتى جىلقى تۇقىمىنىڭ وسى تۇرىنە قويىلسا كەرەك. ارينە، مۇنىمىز ناقتى بايلام ەمەس، ازىرگە كوپ جورامالدىڭ ءبىرى عانا.

ساۋراننىڭ ءتۇسى تىشقان تۇستەس، سۇر كەلەدى. ەندەشە، ۇستىرتتەگى كوكمويناق تۇقىمى دا جىلقىنىڭ تۇسىنە وراي اتالاتىندىعىنا بۇدان بىلاي كۇمان-كۇدىگىمىزدى سەيىلتكەنىمىز ءجون. دەمەك، كوكمويناق دەگەن اتاۋ جىلقىنىڭ ءتۇسىن (ماست) ءبىلدىرۋى دە ابدەن مۇمكىن. بۇل جورامالدى جوققا شىعارۋ ءۇشىن بۇلتارتپاس دالەل-دايەك كەرەك...

ۇستىرتتەگى اداي اۋلەتى ەجەلدەن تۇركىمەندەرمەن قوڭسى وتىرعان. تىرشىلىگىن سىرت جاۋلارمەن كەسكىلەسىپ، ات ۇستىندە وتكىزگەن جاۋىنگەر ەلدىڭ سەرىگى قاشان دا جۇيرىك ات. بۇل وڭىردە تۇركىمەننىڭ الامويناق اتى دەگەن جىلقى تۇقىمى جانە بار.
حالىق اراسىنداعى قاريا ءسوز تۇركىمەننىڭ تەكە مەن جاۋمىت تايپاسىنان شىققان ەكى ازۋلى ەل قۇداندالى بولىپ، جىلقىلارىن ءبىر باعىپ، اتاقتى «تەكەجاۋمىت» تەگىن جاساعاندىعى تۋرالى ايتادى. احالتەكە اتانعان احال مەن تەكە تاريحى دا سونى بايان ەتەدى. «احالتەكە» ەڭ ەسكى تۇقىم، اراب جىلقىسىنان دا بۇرىن شىققان تەك بولىپ سانالادى. دالالىقتاردىڭ اۋىزشا تاريحىندا سول اقالتەكە مەن قازاناتتىڭ اراسىنان شىققان بۋداندى اتى اڭىزعا ارقاۋ بولعان كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى دەسەدى. كوپتىڭ ءۋالى ءسوزى بولعاندىقتان بۇنى دا قاپەرگە تۇتۋ بارشامىزعا مىندەت.

ءۇستىرت وڭىرىندەگى تاعى ءبىر ەستى ءسوز، سۋدان شىعاتىن سۋىن ايعىرعا بايلانىستى. بۇل الەم حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق مۇرالارى – ەرتەگى، اڭىز-افسانالارعا ورتاق موتيۆ بولىپ سىڭگەن كادۋىلگى سۋ ايعىرى بولسا كەرەك. جەرگىلىكتى لەكسيكونعا بايلانعان سۋىن دەگەن ءسوزدى ۇعىمعا سايكەس سۋىتىلعان، تىڭ ايعىر دەپ تە پايىمداۋعا بولاتىن ءتارىزدى. ميفولوگيالىق ۇعىمدارمەن استاسىپ جاتقان بۇل اڭىزدىڭ ەرەكشەلىگى بىزگە ناقتى تاريحي تۇلعالارمەن بايلانىستى بولىپ جەتۋىندە. بۇل جەردە ءميفتىڭ قايتا جاڭعىرىپ، فولكلورلىق زاڭدىلىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ پەرسونيفيكاتسيالانعانىن، ياعني قايتا قۇبىلعانىن كورەمىز. ەندەشە، حالىقتىڭ فولكلورلانعان ەرەكشە تاريحناماسىنا قۇلاق تۇرەلىك.
جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ارعى اتالارى قوجانازار دەگەن جىلقىلى باي بولىپتى. سۋىن ايعىردىڭ سۋدان شىعىپ، بيەگە شاباتىن مەزگىلىن تۇركىمەندەر دە، سول قوجانازاردىڭ جىلقىشىلارى دا بىلەدى ەكەن. بىردە جىلقى كۇزەتىندە تۇرىپ ۇيىقتاپ كەتكەن جىلقىشىلار ەكى جاقتىڭ بيەلەرىن شاتاستىرىپ الىپ، تۇركىمەن بيەسى قوجانازار جىلقىلارىنىڭ ۇيىرىندە جۇرگەندىكتەن اقىر اياعى كوپ جىلعا سوزىلعان داۋعا اينالىپتى. داۋ قازاق جاعىندا بولۋى سەبەپتى، داۋلاۋشى تۇركىمەن ەلى قوجانازاردىڭ بالاسى قوشاندى كوكسۋىن ايعىردان تۋعان سۇلىكتەي قارا اتقا مىنگىزىپ، قارامان-اتا اۋليەنىڭ باسىندا انتقا ۇستايدى. ء«بىز كىنالى بولساق ءبىزدى ات، قارا كىنالى بولسا قارانى ات» دەگەندە ەردىڭ باسىنا ورناتىلعان كادۋىلگى ءبىز قاق ايىرىلىپ، قارا ات مەرتىگىپ، ۇستىندەگى بالا امان قالىپتى»، – دەيدى اڭىزدىڭ اسىل نوبايى.

كونەكوزدەردىڭ ايتۋىنشا، وسى انتقا بەكەت اۋليەنىڭ ءوزى قاتىسقان. اقىرى داۋ قازاقتاردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ، كوكسۋىن ايعىردىڭ تۇقىمى كوكمويناق ۇستىرتتە – اداي جۇرتىندا قالىپتى-مىس. مۇنداعى كوكسۋىن ايعىردى باتىرلىق، ەرلىكتىڭ تۇراقتى ءبىر كومپونەنتى رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى. حالىق ۇعىمىنداعى بەس قارۋ مەن التى اسىل (ارعىماق، اق ساۋىت، الماس قىلىش، ءتۇزۋ مىلتىق، قۇماي تازى، مۇزبالاق) تۇتاستاي العاندا دا، جەكە-دارا قاراستىرعاندا دا اتالمىش ۇعىمدى تولىقتىرا بەرمەك.

ەسىتۋىمىزشە كوكمويناق جىلقى ءۇيىرىنىڭ ءىزى بۇگىنگى اقتاۋ وڭىرىندە ءالى دە ساقتالعان. تۇركىمەن ادايلارى اراسىندا اقمونشاق دەگەن جۇيرىك ات 1990 جىلدارعا دەيىن بولعان. اقمونشاق اتتىڭ ەسىمى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كوركەم ۇلگىسى «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا، سىر وڭىرىنەن شىققان كۇيشى قۇراقتىڭ دوسجانىنىڭ شىعارماسىندا دا كەزدەسەدى. حابيبوللا اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ماڭعىستاۋدا كۇنى كەشەگە دەيىن كوكمويناقتىڭ تۇقىمىنان ءبىر كوك ات بولىپتى. بىراق ەشكىم بايگەگە قوسىپ، جانۋاردىڭ باعىن ءبىر سىناماپتى. اسىل جىلقىنىڭ تەگىنە بۇدان ارتىق قۇرمەت بولار ما؟ بۇگىنگىدەي ولەرمەن زاماندا كىم بولسا دا تۇلپاردان قالعان تۇياققا ءبىر تەر ۇكتىرىپ قالسا كەرەك ەدى. كوكمويناق تۋرالى اقيقاتقا بەرگىسىز اڭىزدىڭ حالىق ساناسىنان ورىن تەپكەنى سونشالىق، ۇستىرتتە ونى ات ورنىنا ءمىنۋ دە قيانات سانالادى ەكەن.

جوعارىدا ءسوز بولعان «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» پوەماسىنا بايلانىستى ويدىڭ دا شەتىن تۇيىندەي كەتكەن ءجون. جىر ارقاۋى 1932 جىلعى اشارشىلىق زوبالاڭىن سۋرەتتەيدى. ءبىر جاس جىگىت باباسىنان قالعان كوكمويناقتىڭ ءۇيىرىن «ۇكىمەتى بار» جەردەن جاسىرىپ باعىپ جۇرەدى ەكەن. اقىرى قولعا ءتۇسىپ، ايدالىپ بارا جاتقان جىگىت كوكمويناقتىڭ اربا تارتىپ، ارسا-ارسا بولىپ بارا جاتقانىن كورىپ جۇرەگى قان جىلايدى. پوەما – ايتار ويى مەن يدەياسى تۇرعىسىنان ءىلياستىڭ «قۇلاگەرىمەن» وزەگى ەگىز ورىلگەن. قاس تالانتتاردىڭ قاي كەزدە دە مارەگە جەتە الماي جىعىلاتىندىعىن جىر وبرازعا بولەپ بەرەدى. ال، جابىلاردىڭ تۇلپارلاردى قاشان دا قىرشىنىنان قيۋعا دايار تۇراتىندىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما.

جىلىنشىگى جىپتىكتەي،
جىپتىك تە بولسا بولاتتاي،
بولات وڭاي سىنار ما؟
دوڭىز مويىن قارا ەمەس،
باسى جەڭىل بۇرارعا.
ودان ارتىق كولىك جوق،
كەزەنگەن جاۋعا تاپ بولىپ،
كەسكىلەسە شىعاردا.
مايعا بوگىپ قالمايدى،
ءبىر اتاسى بۇلان با؟

بۇل «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» اتتى حالىق جىرىنداعى كوكمويناق تۇلپاردىڭ سۋرەتى. قاي كەزدە دە تەكتى تۇلپاردى ساقتاۋدىڭ جولى – جاسىرىپ ۇستاۋ. پوەما الگى جىلقىنىڭ تۇقىمىن عانا ەمەس، جاقسىنى ساقتاۋدىڭ دا جولىن نۇسقايدى. جىر وقيعاسىنىڭ اسىل ارقاۋى وسىنداي جايتتاردى پاش ەتەدى.

ءبىر شەتى مەن ەكىنشى قيىرىنا ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ جەتەتىن ءبىزدىڭ دالادا قاشان دا كۇمان مەن كۇدىكتىڭ اقىرىن توسقان ابزال. ونسىز تىرناقتاپ جيعان ابىرويدى ۋىستاپ شاشىپ شىعۋدان باسقا جول جوق.

بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى.

Abai.kz