ولەڭمەن ورىلگەن وتتى جىلدار
1. ۆولحوۆتاعى شايقاستاردا تۋعان جىرلار
1940-جىلدىڭ جازى. سىربايدىڭ ون سەگىزگە تولعان شاعى. بۇيرا شاشى جەلگە جەلبىرەگەن، اققۇبا، دەنەلى، كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن كەلىستى جىگىت بولدى. ورايى كەلىپ، قىزىلوردانىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا تۇسكەن. كەيىن بەلگىلى جازۋشى ساتيريك بولعان سادىقبەك ادامبەكوۆپەن كۋرستاس بولدى، بىرگە وقىدى . ءارى جۇبى جازىلمايتىن دوس ەدى. كۇزدە وقۋ باستالىپ كەتكەن.
ستۋدەنتتىك شاق پەن جاستىقتىڭ قىزىعى تاۋسىلمايتىن شاق . سىربايدىڭ اۋداندىق، وبلىستىق گازەتتەرگە ولەڭدەرى شىعىپ، جاس اقىن اتانىپ جۇرگەن -ءدى.ويدا جوق جەردەن اسكەري كوميسسارياتتان شاقىرۋ قاعاز كەلىپ، كوپ ۇزاماي قاتارىنا مىندەتىن وتەۋ ءۇشىن ءبىر توپ جاستارمەن ەشەلونعا وتىرىپ، الىس ساپارعا اتتانىپ كەتكەن. سودان اسكەري بورىشىن وتەپ جۇرگەن باسقالارمەن بىرگە دونداعى روستوۆتا قاتارداعى جاۋىنگەر بولدى...
«ون سەگىزدە ءجۇردىم دون الابىندا،
ۇلكەنمىن بە، الدە جاس بالامىن با.
قارا جاڭبىر، قارا ءتۇن، قارا جەل دە،
قاقپا الدىندا تۇرامىن قاراۋىلدا...»دەگەن ولەڭ جولدارىن جازعانى سول جولى.
ء بىر جىلعا تولمايتىن ۋاقىت ىشىندە دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، اسكەر قىزمەتكە جارامسىز بولىپ، ەلگە قايتارىلعان.
بالاسىنىڭ قاۋىزى اشىلماي جاتىپ اسكەرگە الىنعانىنان قورقىپ قالعان اناسى الماگۇل سىرباي ەلگە كەلگەن بەتىندە شيەلىدەن ارنايى كەلىپ، ونىڭ ۇيلەنۋىنە كەلىسىمىن الدى. سودان تۋعان جەرى اققولگە بىرگە بارىپ، ءوزىنىڭ اتالاس تۋىسى ، ۇمبەتەي، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىنىسى ءامىردىڭ قىزى كۇلجامالعا قۇدا ءتۇستى. كۇلجامال ون جەتىدەن جاڭا اسقان، تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن سارى قىز ەدى. ۇيالشاق ەكەن. سىربايدى كورگەندە، انادايدان قاشىپ، پەشتىڭ تۇبىنە، نە قورانىڭ تاساسىنا تىعىلىپ قالادى ەكەن. كوپ ۇزاماي، سول اۋىلدا شاعىن توي جاساپ، ەكەۋىن قوسقان.جاس جۇبايلاردىڭ قىزىعى كوپكە سوزىلمادى،1941-جىلدىڭ جازىندا سوعىستىڭ باستالعانى تۋرالى حابار جۇرتتى ءبىر ەسەڭگىرەتكەندە، كۇزدە سىرباي ءوز تىلەگىمەن سوعىسقا اتتاناتىن بولدى. 1941-جىلى جازىلعان مىنا ولەڭنىڭ:
«تىڭدا، جولداس كوميسسار،
جىبەر مەنى مايدانعا.
قان جورىقتا جۇرەيىن،
قايىرلاماي قايرانعا...» دەيتىن جولدارى سول جىلداردىڭ كۋاسى.
ءسويتىپ، الاپات سوعىسقا باراتىن بولعان بالاۋسا جىگىت اكەسىن، شەشەسى مەن جاس جۇبايىن كۇيزەلىسكە ءتۇسىرىپ ەدى. سودان سىرباي مايدانعا اتتانىپ كەتتى.
بۇل كەز لەنينگرادتى فاشيست ارميالارى قورشاۋعا الىپ، ماسكەۋگە تاياپ كەلە جاتقان مەزگىل- ءتىن. رەسەي تابانىن اتتاعاسىن، ونى جاياۋ اتقىشتار مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرۋگە شەشتى.
مۇنداعى قىسقا مەرزىمدى دايىندىقتان وتكەننەن كەيىن، سىربايعا كىشى لەيتەنانت دارەجەسىن بەرىپ، ونى لەنينگراد ماڭىنداعى ۆولحوۆ مايدانىنا جىبەردى. قاراشا ايى بولاتىن. بۇل كەزدە لەنينگراد نەمىستەردىڭ قورشاۋىندا قالعان. ۆولحوۆتا نەمىس اسكەرىنىڭ شەبىن بۇزىپ، قورشاۋداعىلارعا ازىق- تۇلىك جەتكىزۋ دايىندىعى ءجۇرىپ جاتقان. 42- جىلى س.ماۋلەنوۆ روتا كوميسسارىنىڭ ورىنباسارلىعىنا جوعارىلاتىلدى.
ونىڭ: «...جاۋ تىلىندا قاھارلى كۇز
قان جورىقتا تانىسقانبىز.
شەتىمىزدەن كومانديرمىز،
شەتىمىزدەن كوميسسارمىز...» دەيتىنى دە سول كەز ەدى -اۋ.وسى جىلدىڭ ىشىندە ۆولحوۆ مايدانىنىڭ اسكەرلەرى نەمىستەردىڭ شەبىن بىرنەشە رەت بۇزىپ، قورشاۋداعىلارعا ازىق -تۇلىك جەتكىزدى. 43-جىلى ۆولحوۆ مايدانى بويىنشا لەنينگراد باعىتىنا جويقىن شابۋىل جاسالدى.
«جاۋىر بولدى جاۋىرىن،
زەڭبىرەككە جەگىلدىك.
استىندا وق داۋىلدىڭ ،
تىرىلەي ءبىز كومىلدىك.
جەر دە، سۋ دا، اسپان دا،
كورىنبەدى جەر ءتۇبى،
سوقتى ءبىزدى تاستانعا،
اۋانىڭ وت تولقىنى...» دەيتىن، نەمەسە:
«دۇرىلدەگەن كۇنى ءتۇن،
ورمانداردىڭ وت ءىشى.
بولدى سوندا ءۇمىتىم ،
سينياۆينو شوقىسى.
ىسقىرىپ وق جالىنداپ،
ءتۇسىپ جاتتى توبەڭە.
تۇردىڭ جالعىز الاۋلاپ،
ۇقساپ جانعان كەمەگە...» دەلىنەتىن سىراعاڭنىڭ ولەڭىنىڭ جولدارى سول لەنينگراد قورشاۋىنداعى جاۋ شەبىن بۇزۋ كەزىندەگى ۇلكەن شايقاستاردى شىنايى بەينەلەيدى. سونداعى كوميسسار كالمىكوۆتىڭ : «لەنينگرادتىقتار ءبىزدى تاعات تاپپاي كۇتىپ وتىر، ولارعا ءبىزدىڭ قازاقستاندىقتار قولىمەن ءوسىرىپ دايىنداعان نانىن جەتكىزىڭدەر» دەگەن ءسوزى سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ ەسىندە قالعان. وتانىن قورعاۋ ءۇشىن جانىن قيعان ۆولحوۆ مايدانىنىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرى سول جولى شويىن قۇرساۋلى تانكتەرمەن، اۋىر ارتيللەريالارمەن بەكىنگەن فاشيستەر شەبىنە جويقىن شابۋىل جاسادى. ايقاس بىرنەشە ايعا سوزىلدى.
«پۋلەمەتتەن لاپىلداپ وت دەمىنەن،
يۋنكەرستەن جارقىلداپ وق توگىلگەن.
جاۋ تانكىسى كەلەدى قىردان قۇلاپ،
ساۋىت كيگەن سوم بولات كوك تەمىردەن.
جەر سىلكىنگەن اينالا جارىلىستان،
داۋىل تۇرىپ، جالپىلداپ جالىن ۇشقان.
باتالوندى ءبىرجولا جويۋ ءۇشىن،
جانىن سالىپ، جۇمساعان بارىن دۇشپان...»دەيدى سىرباي تاعىدا.
سول شايقاستا جۇزدەگەن جاۋىنگەرلەر ەرلىكپەن قازا تاپتى. «1943- جىلى لەنينگرادتى قورشاعان جاۋ شەبىن بۇزۋ ءۇشىن ۇلكەن شابۋىل كەزىندە كوميسساردىڭ ورىنباسارى، لەيتەنانت،اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ سنياراد جارقىنشاعىنان اۋىر جاراقات الدى» دەپ جازىپ ەدى كەزىندە اۋدارماشى، اقىن ميحايل لۆوۆ.
«تاڭ اتتى الا ساۋلەلى
بۇلتتاردىڭ بوياپ اق ءجۇزىن.
ولتىرمەك بولدى جاۋ مەنى،
ءبىر اتانىڭ جالعىزىن...» دەيتىنى دە سول جولى.
43-جىلى كەڭەس اسكەرى لەنينگرادتى قورشاعان جاۋ شەبىن تولىق بۇزىپ، قالا حالقىن اشتىقتان قىرىلۋدان ساقتاپ قالىپ، ازات ەتتى.
«قورعاسىن وق قۇيىلىپ قولقاسىنا،
جاۋ جەڭىلدى قات قابات سوققىلاردان.
كىردى پولك قالانىڭ ورتاسىنا،
ال قالادان قارسى العان جوق ءبىر ادام...»
مىنە، سوعىس دراماسى دەگەن وسى!
لەيتەنانت، كوميسساردىڭ ورىنباسارى سىرباي ماۋلەنوۆ ۆولحوۆ باعىتىنداعى شايقاستاردا كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن، كەيىن «لەنينگرادتى قورعاۋشى» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.
2. مايدان اسەرلەرى.
سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ
جۇرگەن كەزىندە- اق ولەڭدەرىمەن وقىرماندارعا تانىس بولعانىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. ون توعىزعا تولماي جاتىپ سوعىسقا اتتانعان جاس جاۋىنگەر سول كەزدە دە جۇرەگىنەن قان اعىزعىپ وتىرىپ، مايدان تاقىرىبىنا جالىندى جىرلارىن ارناعان.
«قىپ -قىزىل بوپ تۇتىلىپ،
بۇلتقا كىردى ازالى اي.
قارا اسپاندا قانجارداي
جارقىلدادى ناجاعاي.
جاۋىنگەرلەر اتتاندى
تۇندە الۋعا كوپىردى.
جالىن شاشتى زەڭبىرەك،
سول ناجاعاي سەكىلدى.» دەيتىن ولەڭى 42-جىلى ۆولحوۆتاعى كەزەكتى ءبىر شايقاس كەزىندە ومىرگە كەلگەن ولەڭ.روتا كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە لەيتەنانت سىرباي ماۋلەنوۆ جاۋىنگەرلەردىڭ نامىسىن قايراپ، ولاردى وتانىن ەرلىكپەن قورعاۋعا، جاۋدىڭ ەكپىنىنەن ورىنسىز تايسالماۋعا ءجيى شاقىرۋشى ەدى.
«جارىلىپ جارتاس قاقىراپ،
تەمىرمەن تەمىر سايىسار.
كوك اسپان سىنىپ شاتىناپ،
قارا جەر بەلى قايىسار.
قايىسپاي سوندا تۇرىپ قال
قالقان عىپ نامىس -ارىڭدى.
وق دارىماس بويىڭى
جاۋ الا الماس جانىڭدى» دەيتىن ولەڭى 42-جىلى سول ماقساتتا جازىلىپ ەدى.
سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءبىر توبى سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان، ول زاڭدى دا. ويتكەنى جاستىق شاعىنىڭ ەلەۋلى ءبىر كەزەڭىن ۇرىس دالاسىندا وتكىزگەن مايدانگەر اقىن جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى اق قاعازعا تۇسىرىلگەن ولەڭ جولدارىنا اينالۋى تابيعي قۇبىلىس. بۇكىل ادامزاتقا زارداپ شەكتىرگەن بۇل سوعىس كەزەڭىنە ارنالعان س. ماۋلەنوۆ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرىپ تولعاناسىڭ، كۇيىنەسىڭ، كۇرسىنەسىڭ. سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ پوەزياسى سوعىس قۇرباندارىنا ماڭگى تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىش ءتارىزدى. سىراعاڭنىڭ ولەڭدەرى سونگدىقتان كوزدىڭ ۇياسىنان جاڭا شىعىپ، جەرگە تامباي ماڭگى قالعان كوز جاسىنىڭ ءبىر ءتۇيىر تامشىسى سياقتى اسەر قالدىرادى قاشاندا.
بەلگىلى سىنشى، اكادەميك سەرىك قيراباەۆ «سىرباي -كلاسسيك» دەگەن ماقالاسىندا: «سىربايدىڭ كوزىن اشا كورگەنى اسكەري ءومىر، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاندى قىرعىنى ەكەنى بەلگىلى. «اسكەري ءومىر مەنىڭ ءومىرىمنىڭ مەكتەبى بولدى» دەپ ونى ءوزى دە ايتقان. سوندىقتان دا ءومىر تانۋدى حالىق تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر قيىن دا كۇردەلى جاعدايىندا باستاعان اقىن ساناسىن تەز جەتىلدىرىپ، دۇنيەگە ويلى كوزبەن قاراي الدى. سوعىستا ول ءولىم مەن ءومىردىڭ جەكپە -جەگىن كوردى، ءولىمنىڭ وزىمەن جالعاسىپ تۋىنداپ جاتقان ءومىردى تانىدى، شىندىقتىڭ قوعامدىق، ادامدىق ءمان ماعىناسىن تەرەڭ پايىمدادى، ادام سىرىنا ءۇڭىلدى. بۇل جايلار العاشقى كۇننەن اق اقىننىڭ سوعىستىڭ اۋىرلىعىن جەڭىلدەتپەي، شىنايى كۇيىندە بەينەلەي الۋىنا جول اشتى» دەيدى دە، سىنشى سىراعاڭنىڭ «قۇلىن» دەگەن ولەڭىنىڭ ءمانى مەن سىرىن تەرەڭ اشا تۇسەدى. اكادەميك س.قيراباەۆ بايقاعانداي، «قۇلىن» ولەڭىنىڭ سونشالىقتى شاعىندىعىنا قاراماستان، ميلليونداعان ادامنىڭ قانىن سۋداي اعىزعان سۇراپىل سوعىستىڭ زاردابى مەن سۇمدىعىن كوزبەن شۇقىپ ەمەس، جۇرەكپەن سەزدىرەتىندىگىندە ەدى. ولەڭنىڭ فيلوسوفياسى –اللانىڭ بۇيرىعىمەن بولعان نەمەسە تاعدىردىڭ جازۋىمەن بولعان ءولىم بولسادا، ءومىر جالعاسا بەرەدى دەگەنگە سايادى عوي:
«...شاشىراعان كوك جالىن بۇركىپ تەمىر،
ورماننىڭ ءىشى ۇرەيلى.
ال، وتتىڭ ورتاسىندا-
شىركىن ءومىر ،
قۇلىن بوپ كىسىنەيدى.»
سىرباي ماۋلەنوۆ قازاق پوەزياسىن ولەڭنىڭ جاڭاشا تۇرلەرىمەن بايىتقان، جاڭالىق اكەلگەن اقىن ەكەنى بۇگىندە داۋسىز. نەبارى ونبەس جولدان تۇراتىن «تۇبىرلەر» ولەڭى – سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان سۋرەتكەردىڭ ماڭگى وشپەيتىن بەينەلى پولوتنوسى ءتارىزدى. بۇل الاپات سوعىستىڭ نە ەكەنىن سىزگە بۇكىل تۇلا بويىڭىزبەن، جۇرەگىڭىزبەن سەزىنۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ولەڭنىڭ ءمانى دە، ماڭىزى دا سوندا.
1943-جىلى كوميسسار، لەيتەنانت سىرباي ماۋلەنوۆ ۆولحوۆ مايدانىنداعى كەزەكتى شابۋىل كەزىندە قولىنان اۋىر جاراقات الىپ، مايدان دالاسىندا جاتىپ قالادى. سودان كەشكە شاعىن دەنەلى سانيتاركا قىز كەلىپ، ءوزىمىزدىڭ اسكەر شەبىنە، وكوپقا قاراي سۇيرەپ، تاڭ اتا ارەڭ جەتكىزەدى. سىرباي سانيتار قىزدىڭ كۇشىمەن اجالدان امان قالادى. سول ءبىر باتىر قىزعا ارنالعان سىراعاڭنىڭ مىنانداي ءبىر پوەتيكالىق سىرى كەرەمەت ولەڭى بار:
«مەنىمەن ءبىر كىرپىك قاقپاي،
تۇندەر بويى كوز ىلمەدىڭ.
كىپ كىشكەنتاي بولساڭ دا ءوزىڭ،
شىركىن قانداي ءتوزىمدى ەدىڭ.
ءورت ىشىنەن الىپ شىقتىڭ،
قانسىراپ مەن جاتىر ەدىم.
كىپ كىشكەنتاي بولساڭدا ءوزىڭ
شىركىن قانداي باتىر ەدىڭ...»
ارينە، اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ مايدان تاقىرىبىنا ارنالعان وتتى دا سىرلى جىرلارىن تالداي بەرسەك ءبىر ەمەس، بىرنەشە ماقالاعا جۇك بولار ەدى. سوندىقتان ،سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن جازۋشى ءادي ءشارىپوۆتىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن مىسالعا كەلتىرە كەتسەك، سوزىمىزگە جان بەرە تۇسەر ەدى: « سىربايدىڭ «سالەم، ۆولحوۆ ورمانى»، «نازيادا كۇن اشىق»، «سينياۆينو شايقاسى» تاعى باسقا ولەڭدەرىندە اقىن لەنينگراد جەرىنە ىستىق سەزىمىن، سۇيىسپەنشىلىك كوڭىلىن سۋرەتتەيدى» دەيدى. تاعى بىردە « سىربايدىڭ ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىپتارىنا جازعان ولەڭدەرىنىڭ وپتيميستىك تەرەڭ ويى، فيلوسوفيالىق تۇيىندەرى تۇتاسىپ، كوركەمدىك ورنەگى ءجيى بولىپ كەلەدى» دەپ جازادى.
«مىڭ قولدار ساۋ بولسىن دەپ،
مەن ءبىر قولىمدى بەردىم.
مىڭ جولدار جالعانسىن دەپ،
مەن ءبىر جولىمدى بەردىم...» دەپ بەيبىت ومىردە دە ىرىلىك تانىتقان اقىن، سوعىستان كەيىن ادەبيەت سالاسىندا دا ەسەلى ەڭبەك ەتتى. اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بولدى. «حالىقتار دوستىعى» وردەنىمەن لايىقتى ماراپاتتالدى.
جۇمات انەسۇلى.
اباي.kz
