باسقانى قايدام، ايتەۋىر ءبىزدىڭ شىعىسقازاقستاندىقتار پارلامەنت دەگەندە، پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتى دەگەندە وزگەلەردەن گورى ەڭ الدىمەن نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ ەسىمىن ەستەرىنە تۇسىرەدى. ويتكەنى ءبارى بىلەدى، بۇ كىسى زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ كۇندەلىكتى قاعازباستىلىعىنان قولى بوساي قالسا بولدى، ەل جاعداياتىنا الاڭداپ، ەل ارالاپ جۇرە بەرۋدەن شارشامايدى. ەرىككەننەن ەمەس ارينە، وزىنە ءۇمىت ارتىپ، «جىرتىعىمىزدى جاماپ، تەسىگىمىزدى تۇگەندەپ» بەرەدى» دەپ كۇپتى كوڭىلمەن كوزدەرى جاۋتەڭدەپ ءوزىن كۇتىپ وتىرعان سايلاۋشىلارىنا اسىعادى. سايلاۋشىلارى وسىلاي ويلايدى. ءبىز دە وسىلاي ويلايمىز، البەتتە. ويتكەنى حالىق قالاۋلىلارىنىڭ كوپشىلىگى «تەسكەن تاۋ اسىپ»، شەت ەلدەردە شىرەنە دەمالىپ جاتقان كەزدە نۇرتاي دەپۋتات كوبىنەسە ەل ارالاپ جۇرەدى جانە ەلدى ءجاي ارالاپ جۇرمەيدى، سايلاۋشىلارىنىڭ كوكىرەكتەرىنەن كۇرسىنە-كۇرسىنە شىعىپ جاتاتىن وزەكتى دە وزەكتى ماسەلەلەردى «قويىن داپتەرىنە» ءتۇرتىپ الىپ جۇرەدى. جاي عانا ءتۇرتىپ الىپ جۇرمەيدى، ونداي-وندايلاردىڭ ۇساق-تۇيەكتەرىن ىڭعايى كەلسە تابان استىندا شەشىپ تاستاپ جۇرەدى. كەسەك-كەسەكتەرىنە كەلەشەكتە كومەك بەرەتىنىن ايتىپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن دەمدەپ تە جۇرەدى.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، «نۇر وتان» پارتياسى پارلامەنتتىك فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سانالاتىن وسى كىسى بيىلعى دەمالىسىندا تاعى دا (جىلداعىداي دەگەنىمىز عوي) ەل ارالاپ قايتتى. جاي ارالامادى، «سالماعى توننا-توننا تارتاتىن» تابانى كۇرەكتەي ون ءتورت كەزدەسۋ وتكىزىپ قايتتى. اياگوز، ءۇرجار اۋداندارىنىڭ اياق جەتەر جەردەگى بىرقاتار ەلدى مەكەندەرىندە قاراشامەن كەزدەسۋلەر وتكىزگەن ماجىلىسمەن ەل ىشىندە كەزەك كۇتتىرمەي شەشۋدى قاجەت ەتەتىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ كوپ ەكەنىنە بيىلعى جىلى دا كەزەكتى مارتە كوز جەتكىزدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى جۇمىسپەن قامتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەيتىن زاماناۋي كاسىپورىندار قۇرۋ، ەڭ تومەنگى زەينەتاقى مەن جاردەماقى دەڭگەيىن كوتەرۋ، اۋىلدىق جەرلەردەگى اۆتوجولداردى قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى اعىمداعى ماسەلەلەردى بولە-جارا اتاپ وتكەن ءلازىم. نەگە؟

ماسەلەن، ماجىلىسمەن «ماشينامەن ارەڭ-ارەڭ جەتكەن» ءۇرجار اۋدانىنا قاراستى ءبىر عانا قارابۇتا مەن اقشوقى اۋىلدارىن الىپ قارايىق: ءۇرجار اۋدانىنىڭ ورتالىعىنان قىتاي مەملەكەتىنە قاراي قايقايا تارتىلعان اسفالتتالعان اۆتوجول شامامەن الپىس شاقىرىمنان كەيىن ەكىگە ايىرىلادى. تۇپ-تۋرا تارتىلعان اسفالت اۆتوجول سول قالپىمەن، ياعني جىلتىراعان اسفالتتالعان قالپىمەن وتىز-قىرىق شاقىرىمنان كەيىن «باقتى» كەدەن بەكەتىن باسىپ ءوتىپ، «زۋىلداعاننان زۋىلداپ وتىرىپ «كوممۋنيستەر باسقارىپ وتىرعان قىتەكەڭدەردىڭ» تەرريتورياسىنا سۇڭگىپ كەتەتىن بولسا، سولعا قاراي بۇرىلعان اۆتوجول بەس-التى شاقىرىمنان كەيىن كادىمگى ويقى-شويقى تاس جولعا اينالادى. كەڭەس زامانىندا اتاعى اسپانعا شاپشىعان اتاقتى ميلليونەر سوۆحوزداردىڭ بىرىنەن سانالعان قارابۇتا مەن اقشوقى اۋىلدارىنا بۇگىنگى كۇنى وليگارحتار مىنگەن «دجيپتەر» مەن فەرمەرلەر «ەرتوقىم سالعان» باياعى «ۋازيكتەر» عانا بارا الادى. ات اربا، موتوتسيكل، ۆەلوسيپەد دەگەندەرىڭىز ەسەپتەلمەيدى، ويتكەنى ادامدار ساناسىن عالامتور مەن ساندى تەحنولوگيا جاۋلاپ العان قازىرگى وركەنيەت زامانىندا قالاڭىز تۇگىلى، ايدالاداعى اۋىل ادامدارى دا «ماتاسەكل، بەلسەبەد» دەگەندەرىڭىزدى ونشا-مۇنشا مەنسىنە بەرمەيدى. مىنە، وسىنداي دا وسىنداي ماسەلەلەر نۇرتاي دەپۋتاتتىڭ «قويىن داپتەرىنە قوناق بولىپ» بيىل دا جايعاستى، ال ەندى ماسەلەلەردىڭ ءمانىسى قالاي شەشىلەدى – ول ەندى الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. نەگە دەسەڭىز، قىرىنا شىقساڭىز، كورشىلەس ەلدىڭ قىتايلارى كورىنىپ تۇراتىن قارابۇتا مەن اقشوقى سياقتى اۋىلداردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى اۋىل، اۋدان تۇگىلى، وبلىس باسشىلىعىن دا ونشا ويلاندىرا قويمايتىن سياقتى. ال سوندا اۆتوجولدارى قيقى-جيقى بولىپ جاتقان اتالمىش اۋىلدارعا ماجىلىسمەننىڭ اياعى جەتكەندە... اكىمدەردىڭ رەسپۋبليكالىق رەيتينگتەرىندە «بايگەنىڭ باسىن» بەرمەيتىن بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ اياعى جەتە الماي جاتىر ما؟ الدە... وبلىس اكىمىندە «دجيپ»، ءتىپتى بولماعاندا قويشىلاردىڭ كادىمگى «ۋازيگى» جوق پا؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋاپتارىن بىزدەر ازىرگە تابا المادىق.

ال وسى كەزدە... وسى اكىمنىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وبلىس اكىمدىگىندە سەلەكتورلىق رەجيمدەگى كەڭەيتىلگەن ءماجىلىس بولىپ ءوتتى. ءيا، ءبارىمىز بىلەمىز، كەڭەيتىلگەن ءماجىلىس دەگەنىمىز ەكى كۇننىڭ بىرىندە ىلدىم-جىلدىم بولىپ، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءوتىپ جاتاتىن سانى بار دا، ساپاسى جوق قاپتاعان كوپ «پلانەركالاردىڭ» ءبىرى ەمەس. سوندىقتان بولار، سەلەكتورلىق رەجيمدەگى كەڭەيتىلگەن ماجىلىسكە ۇلكەندى-كىشىلى اكىمدەر مەن ۇزىندى-قىسقالى باسقارما باسشىلارى كادىمگىدەي-اق دايىندالىپتى. بارلىعى دا كومپيۋتەر بولماسا، اناۋ-مىناۋ ادام بالاسىنىڭ اقىل-ەسىندە ونشا ساقتالا قويمايتىن كوپتەگەن تسيفرلار مەن اتاۋ-ەسىمدەردى قارداي بوراتىپ، جاڭبىرداي سورعالاتتى. باسقالارىن بىلمەيمىن، ماسەلەن، مىنا ماسەلەنى ءوز باسىم ونشا تۇسىنە قويمادىم: مىسالى، ادام تۇسىنبەيتىن اتاۋلار مەن قۇمىرسقاداي قاپتاعان قۇرعاق تسيفرلاردىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىستە كوتەرىلە قوياتىنداي قاجەتى بار ما ەدى؟ مىنبەدەن وقىلىپ، اۆتومات وعىنداي پىتىرلاعان قاپتاعان قۇرعاق تسيفرلاردىڭ دۇرىسى قايسى، بۇرىسى قايسى – ادام ءتۇسىنىپ بولمايدى، شىنىن ايتۋ كەرەك. ماسەلەن، وبلىستىق ەنەرگەتيكا جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باسشىسى ايتقازى شەرۋباەۆ مىرزانىڭ مالىمدەگەنىنە سەنەتىن ء(وز باسىم ونشا سەنە قويعام جوق) بولساق، «اقبۇلاق» باعدارلاماسى بويىنشا 2011 جانە 2013 جىلدار ارالىعىندا 20 ميلليون تەڭگەنىڭ قارجىسى يگەرىلىپتى. وسى ۋاقىت ىشىندە ەلۋ بەس ەلدى مەكەندە ۇزىندىققا شاققاندا 685 شاقىرىمعا جۋىق بولاتىن سۋ قۇبىرلارى توسەلىپتى. وبلىستىڭ 32 مىڭ تۇرعىنى تازا اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىلىپتى. شەرۋباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «اۋىز سۋ» باعدارلاماسى بويىنشا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اياقسىز قالعان، ءالى دە بولسا قولعا الىنا قويماعان سەگىز جوبا بار ەكەن. ايتسە دە قازىرگى كەزدە ولار بويىنشا ءتيىستى جۇمىستار، سوت پروتسەستەرى جۇرگىزىلىپ جاتقان كورىنەدى. الايدا ولاردىڭ قانداي ء«تيىستى جۇمىستار»، قانداي سوت پروتسەستەرى ەكەنى ءماجىلىس بارىسىندا ايتىلعان جوق، ءسىرا، سوعان  قاراعاندا باسقارما باسشىسىنىڭ ءوزى دە ول ماسەلەدەن ونشالىقتى حاباردار ەمەس سياقتى. ەندى ءبىز وسى تۇستا قاراپايىم عانا قارابايىر ەسەپتىڭ شوتىن قاعىپ كورەيىك: مىسالى، شەرۋباەۆ باسقارىپ وتىرعان باسقارما ەكى جىلدىڭ ىشىندە 685 شاقىرىمعا پالەنباي قۇبىر توسەپ، سوعان قاتىستى 20 ميلليون تەڭگەنى يگەرىپ تاستاپتى. مەنىڭ ويىمشا، اتالمىش تسيفرلار ادام كوڭىلىنە ونشالىقتى قونا قويمايدى، ءدال بۇگىنگى كۇنى 20 ميلليون تەڭگە دەگەنىڭىز تۇك ەمەس! جيىرما ميلليون تەڭگە  دەگەنىڭىز ءدال بۇگىنگى كۇنى اناۋ-مىناۋ اكىم-قارالارىمىز «ەرتتەپ ءمىنىپ» العان ءبىر عانا «مەرسەدەس» نەمەسە ء«دجيپتىڭ» قۇنى عانا. سونى سەزدى مە ەكەن، الدە باسقا دا ءبىر سەبەبى بولدى ما، ايتقازى مىرزا اڭگىمەسىن اياقتاعان كەزدە بەردىبەك ساپارباەۆ وعان قادالا قاراپ تۇرىپ، بىلاي دەدى: «... «اۋىز سۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋگە از قارجى بولىنگەن جوق. بىراق سول قۇجاتتاردىڭ ءبىرازى ءالى دايىندالۋ ۇستىندە. بۇعان كىم جاۋاپتى؟ «ولار بويىنشا سوت پروتسەستەرى ءجۇرىپ جاتىر» دەيسىزدەر، قاشانعا دەيىن سوزىلماق بۇل ىستەر؟ اتالمىش كەلەڭسىزدىكتەر ەڭ الدىمەن ءتيىستى باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان ورىن الىپ وتىر. سالادا ءتارتىپ جوق. «جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر» دەگەن جاتتاندى تىركەستى قايتالاۋمەن كەلەسىزدەر. بىزگە ناقتى ناتيجە كەرەك...»

جاتتاپ العان تسيفرلارىن جاڭبىرشا سورعالاتقان شەرۋباەۆقا وبلىس اكىمى وسىلاي دەدى. ايقايلاپ ايتقان جوق. قاعىپ الاتىن كوڭىلى بولسا، رەتىن كەلتىرە وتىرىپ رەنىشپەن ايتتى. ال ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەلەنا ياسينسكايا حانىمعا بەردىبەك ماشبەكۇلى جىل اياعىندا  مونوقالالارعا بولىنگەن قارجىنىڭ ەسەبى جۇرگىزىلەتىنىن ەسكەرتتى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: حالىقتىڭ ىشىنەن شىعىپ، سول حالىقتىڭ قالاۋلىسى بولىپ ۇلگەرگەن ماجىلىسمەن نۇرتاي سابيليانوۆ قالىڭ بۇقارانىڭ قىجىلىن تىڭداپ، قازاقتىڭ قايران دالاسىندا شاشىلىپ جاتقان ەلدى مەكەندەردىڭ شەشىمىن تاپپاي جاتقان شىم-شىتىرىق پروبلەمالارىمەن اينالىسىپ جۇرگەندە بەردىبەك ساپارباەۆ اكىمدىكتىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە اكىم-قارالار مەن باسقارما باسشىلارىنىڭ، الدە ءماندى، الدە ءمانسىز، مالىمەتتەرىن تىڭداپ وتىردى.

«بالاپاندى كۇزدە سانايدى دەۋشى ەدى»، بەردەكە، مىنە سول كۇزىمىز دە كەلدى. ال سوندا كەڭەيتىلگەن ءماجىلىس قورىتىندىسى قولىمىزعا قاشان تيەر ەكەن؟

مارات ماداليموۆ

Abai.kz