ساتتار ەرۋباەۆ قازاق ادەبيەتى كوگىندە جارىق جۇلدىزشا جارق ەتىپ جانىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اعىپ وتە شىقتى. ادەبيەتتىڭ التىن قورىنا قوسىلعان ولمەس تۋىندىلارىن جيىرما ءۇش جىلمەن عانا شەكتەلگەن قىسقا عۇمىرىندا جاساپ ۇلگەردى. ول دۇنيەگە كەلگەلى، مىنە، ءبىر عاسىر بولدى. ءجۇز جىل. ال ومىردەن وتكەنىنە جەتپىس جەتىنشى جىل بوپ بارادى. وسى ءجۇز جىلدىق مەرزىمنىڭ ءۇش شيرەگىنەن استام ۋاقىت. وسىنشا مەزگىل بويى ونىڭ ەكىنشى ءومىرى – رۋحاني ءومىرى مازداپ جانۋدا. ءبىر شيرەككە دە جەتپەگەن كەلتە عۇمىرىندا بەرگەن تاماشا شىعارمالارىنان ورىلگەن ەكىنشى ءومىر، ماڭگىلىك ءومىرى ەلىمىزبەن بىرگە جالعاسىپ كەلەدى. ساتتار جازعان «مەنىڭ قۇرداستارىم» وتكەن عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنان بەرى حالقىمىزدىڭ الدەنەشە ۇرپاعىنىڭ سۇيىكتى كىتابىنا، جانسەرىگىنە اينالعان. اتاقتى رومانى ءوز الدىنا، سىرعا تۇنعان مولتەك اڭگىمەلەرى، وقيعاعا قۇرىلعان ليريكالىق ولەڭ-جىرلارى، ءاجۋا-سىقاقتارى، سىن ماقالالارى مەن كوسەمسوزدەرى الدەنەشە ونداعان جىلداردان بەرى تالاي جاس جاننىڭ دۇنيەتانىمىن، ومىرگە كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا جاردەمدەسىپ ءجۇر.

داۋ-دامايسىز اقيقات سول – ساتتاردىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىمى» توتاليتاريزم داۋىرىندە قالىپتاسقان ستاندارتتى زاماندا ءومىر سۇرگەن قىز-جىگىتتەردىڭ جان دۇنيەسىنە ايرىقشا اسەر ەتكەن كىتاپتار قاتارىندا بولدى. ونى قايىرا وقىعان سايىن العاشقى العان اسەرىڭنەن اينىماي، ريزاشىلىققا بولەنەسىڭ دە وتىراسىڭ. بۇل رومان ادال، بەرىك دوستىقتىڭ، شىن جۇرەكتەن سويلەۋشىلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالىپ، ناعىز جانسەرىگىڭ سەكىلدەنىپ كەتكەن. قانشا قايىرا وقىساڭ دا – سۇيسىنەسىڭ، العاشقى العان اسەرىڭ ءاربىر قايتا وقىعان سايىن ۇستەمەلەنە تۇسەدى. باياعىشا قاندى قىزدىرىپ، جۇرەكتى تۋلاتادى. ونىڭ جەتكىنشەك، ءجاسوسپىرىم، جاس بىتكەندى بىلاي قويعاندا، جاسامىسقا دا «قۇرداس» بولىپ قالا بەرۋ سىرى، تارتىمدىلىعىنىڭ قۇپياسى، باستى كۇشى – ادال كوڭىلدەن، شىن جۇرەكتەن جازىلعانىندا. سونىسىمەن دە جۇرەگىڭنىڭ تۇكپىرىندەگى اسىل سەزىمىڭدى تەربەيتىنىندە. باس ارىپپەن جازىلاتىن شىنايى ادامگەرشىلىكتى، جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭا ادامىنا ءتان بولماق اسقاق تا اسەم، ەڭ ادامگەرشىل سەزىمدى قوزعايتىنىندا. اق جۇرەكتەن اقتارىلا جازىلعاندىقتان دا – زامانا رۋحى شاعىن رومانعا قاراپايىم سوزدەرمەن-اق كوركەمدەلىپ، بەدەرلەنە توقىلعان. قاراپايىم سوزدەر بولعاندىقتان دا –ەستەتيكالىق اسەرى ايرىقشا پارمەندى بولىپ، زامانا سۋرەتى شاعىن ءبىر تۋىندىعا قاز-قالپىندا سىيىپ كەتكەن. اق جۇرەكتەن اقتارىلا جازىلعاندىقتان دا – «مەنىڭ قۇرداستارىم» سىر شەرتەتىن وتىزىنشى جىلدار جاستارىنىڭ بويىنداعى تاماشا قاسيەتتەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ تۇلا-بويىمىزدى شىمىرلاتىپ، عاجاپ كۇيگە بولەيدى، سۇيسىنتەدى، ەلىتەدى، ەلىكتەتەدى.

بۇگىندە ءبىز بولشەۆيزم زامانىن، جوسپارلى ەكونوميكا كەزەڭىن جاقسى اتاي قويمايمىز. ايتسە دە، قولىمىزدى جۇرەگىمىزگە قويىپ مويىندايىق، قازىرگى تاڭدا بارشامىزدى جەركەنتەتىن بولشەۆيكتىك جادىگويلىكتەر جويا الماعان اڭساۋلى تازا ماقساتتار، شىنايى ادامگەرشىلىك باعدار، دۇنيەتانىمدىق پرينتسيپتەر دە بولدى سول زاماندا. ساتتار شىعارماشىلىعى سونداي تاماشا قاسيەتتەردى العا شىعارۋىمەن قۇندى. مەنىڭشە، مىنانى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى – «مەنىڭ قۇرداستارىمداعى» جاس جۇمىسشىلار مەن ينتەلليگەنتتەردىڭ ينتەرناتسيونالدىق سانا-سەزىمى وتە تابيعي، سونشالىقتى يلانىمدى شىققان. سوناۋ جاسامپاز قادىر-قاسيەتتىڭ تەرەڭ تامىرى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى شاحتەرلەر بەينەلەرى ارقىلى مەيلىنشە ءدال كورسەتىلگەن. كەيىپكەرلەردىڭ سول شاقتاعى وزىق يلانىمدى بەكەم ۇستانۋى، توڭكەرىس العا تارتقان داستۇرلەرگە ادالدىقتارى وقىرماندى ءتانتى ەتەدى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، تۋىندىنى ماڭگى جاس ەتىپ ايشىقتاپ تۇرعان ولمەس ورنەك تە سول. تاپ سول ولمەس ورنەك «مەنىڭ قۇرداستارىمدى» جاستاردىڭ سۇيىكتى كىتابى دارەجەسىنە كوتەرىپ تۇر. ول ساتتاردىڭ اۋزىمەن «جاڭا سەزىم» دەپ اتالعان. ساتتاردىڭ ويىنشا، «جاڭا سەزىمدى تۇسىنە ءبىلۋ ءۇشىن سىنشىل بولۋ، ساياساتشى بولۋ از ەكەن، سول سەزىمنىڭ دەنەڭدى دۋىلداتىپ، جۇرەگىڭدى تۋلاتىپ تولقىتۋى قاجەت ەكەن. بىلايىنشا ايتقاندا، جانا سەزىممەن بويىڭنىڭ تەڭدەس بولۋى كەرەك ەكەن». كەرەمەت ءدال بايلام. مۇنىڭ دالدىگى سوندا – سول ايتقاندارىن ەرۋباەۆ ءوز باسىنان وتكەرگەن، سوندىقتان دا ءوزى تىزگەن قاجەتتىلىك، ءوزى تاۋىپ قويىپ وتىرعان شارت ونىڭ تەرەڭ سەنىمىنە، يلانىمىنا اينالعان.

بەينەلەگەنى بۇدان الدەنەشە ونداعان جىلدار ىلگەرگى كەزەڭ بولعانمەن، «مەنىڭ قۇرداستارىم» – بارشامىزبان ءاردايىم زامانداس، ماڭگى جاس تۋىندى. ول حالقىمىزدىڭ ءار جىلدارعى جاس تولقىنىنا ءاردايىم قۇرداس، سىرلاس، جولباسشى، جەتەكشى بولىپ كەلەدى، كەلەشەك ۇرپاققا دا تاپ سولاي قىزمەت ەتەرى داۋسىز اقيقات. وسىناۋ عالامات روماننىڭ اۆتورى، جاستار جازۋشىسى ساتتار ەرۋباەۆ پەن ونىڭ اقتىق انىنە، اققۋ انىنە اينالعان، بەينە-ءبىر وزىنە، ءوزىنىڭ تاماشا زامانداستارىنا قويعان ولمەس ەسكەرتكىشى سىندى «مەنىڭ قۇرداستارىمى» ارقاشان ءبىزدىڭ ارامىزدا. دەمەك، ول ءوزىنىڭ تۋىندىسىمەن بىرگە ماڭگى تىرىلەر قاتارىندا. ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدىڭ سەنىمدى تاربيەشىلەرى قاتارىندا. توڭكەرىس ءداۋىرى تاربيەلەگەن وسىناۋ البىرت اقىننىڭ جان سىرى – ونىڭ تاماشا رومانى، ءمولدىر سەزىمگە تۇنعان پوەزياسى، اق كوڭىلدەن تۋعان مولتەك اڭگىمەلەرى، ءاجۋا، سىقاقتارى، زامانداستارىن زامانا تالابىنا ساي بولۋعا شاقىرعان سىني جانە پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى يماندىق-يدەيالىق سانانىڭ ءارى كوركەم ەسكەرتكىشى، ءارى پارمەندى وقۋلىعى رەتىندە ۇرپاقتار زەردەسىندە جاساي بەرەدى، جاساي بەرەدى.

ساتتار ءوز زامانىندا جاسامپاز رەۆوليۋتسيا ون بەس جىل ىشىندە تاربيەلەپ، قالىپتاستىرىپ شىعارعان جاڭا ادام ساناتىنا جاتقىزىلعان-دى. مۇندا ەشقانداي اسىرا ايتۋ، اسىرە بوياما جوق ەدى، بۇل شىن بولاتىن. ويتكەنى ول وزگەرگەن زامان ادامدارىنان، وزگەرگەن زاماننىڭ مەكتەپتەرىنەن قارشادايىنان وڭ سيپاتتى ءتالىم الدى، سوندىقتان دا توڭكەرىسپەن كەلگەن ۇلى وزگەرىستىڭ بيىك مۇراتتارىنا قالتقىسىز سەندى، قۇلاي سەندى. سول سەبەپتى ونىڭ شىعارماشىلىعى اينالاسىنداعى جان بىتكەندى وت-جالىنى شارپي شالقىعان رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيدىڭ اساۋ دا تەگەۋىرىندى تولقىنىندا شىڭدالدى. تيىسىنشە ساتتار دا، رەۆوليۋتسيانىڭ جاسامپاز يدەيالارىمەن باۋلىنعان جاڭا ادامداردىڭ وكىلى رەتىندە، جاڭا زاماننىڭ جاڭا ادامىنا ءتان بولۋعا ءتيىس جاڭا سەزىمدى ايرىقشا اسقاق پافوسپەن جىرلادى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ كوركەم ءسوزىنىڭ قۋاتىن جاڭا ءومىردىڭ جاسامپازدىق يدەيالارىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتادى.

بۇگىندە ءبىزدىڭ مۇنداي ىستەرگە دە، سونداي شارۋا داۋىرلەگەن كەزەڭگە دە كۇدىكپەن قارايتىنىمىز بار. ويتكەنى، جامانشىلىعى باسىم بولعانى انىققا اينالعاندىقتان دا، بولشەۆيزم ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى زاردابى اۋىر تيگەن قاتەلىك سانالادى. الايدا ونىڭ كەي ۇراندارىنىڭ ءبىزدىڭ قازاق سەكىلدى ەزىلگەن ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا ءدوپ كەلگەنى، تيىسىنشە، سولارعا يلانعان ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ سولاردى ارقاۋ تۇتىپ، ەلىن العا سۇيرەۋگە تىرىسقانى راس بولاتىن. سونداي ۇدەرىستەر تۋعىزعان جاڭا زامان قۇرۋ كەزەڭىندە رەۆوليۋتسيا يدەيالارىمەن تاربيەلەنگەن جاڭا بۋىن ءوسىپ شىقتى. ءبىلىم قۋعان، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدى مۇرات ەتكەن ساتتار سول قاتاردان ەدى.

جوعارى ءبىلىم الىپ، ءومىر جولىمەن العا باسقان 30-شى جىلدار جاستارى اراسىنداعى جاقسى ادەت – ادىلدىك، شىنشىلدىق، ەلدىك ىستەرگە بەرىلگەندىك، جانە ارينە، دوستىققا ادال بولۋشىلىق، شىنايى سەزىمدى تازا ساقتاۋشىلىق بولاتىن. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن 1933 جىلى ءبىتىرىپ كەلىپ ءباسپاسوز مايدانىنا قويىپ كەتكەن ساتتارعا وسىنداي قاسيەتتەر ءتان ەدى. ول اۋەلى «لەنينسكايا سمەنادا» ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، ودان «لەنينشىل جاس» رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى جانە سول قىزمەتىمەن ءبىر مەزگىلدە «پيونەر» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ، جاستىق جالىنمەن ەكپىندى ەڭبەك ەتتى. جوعارى مەكتەپكە فيلوسوفيادان ساباق بەردى. اشارشىلىق دۋشار ەتكەن ۇلتتىق اپاتتان كەيىنگى ەل يگىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان جاقسى ىستەردى دارىپتەدى، كەمشىلىكتەردى سىنادى، مادەني ءومىردى جانداندىرۋعا باعىتتالعان جۇمىستار جايىندا، بالالاردىڭ رۋحاني مۇقتاجدىقتارى حاقىندا جازدى. تەاتر تىنىس-تىرشىلىگىندەگى كەلەڭسىزدىكتەردى، كوممۋنيستىك جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن كومسومول مۇشەلەرىنىڭ تەرىس قىلىقتارىن سىنادى. الايدا ونىڭ ادىلەتسۇيگىشتىگىنەن كىنارات تاپقىشتار تابىلىپ، ورتالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ونى 1934 جىلعى ماۋسىمدا جاستار مەن بالالار گازەتتەرىندەگى جاۋاپتى قىزمەتىنەن الىپ تاستادى.

تاعدىر ساتتارعا سول وقيعادان كەيىن تاعى ءۇش جىل ءومىر ءسۇرۋدى ءناسىپ ەتكەن. وسى از مەرزىمنىڭ العاشقى جىلىندا ول قاراعاندىداعى يندۋستريا وشاعىندا ەڭبەك ەتتى. جاڭا زاماننىڭ الىپ قۇرىلىسى كورىگىن قىزدىرۋشىلار ومىرىمەن تانىستى. ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ولەڭ-جىرلارىنا، پۋبليتسيستيكاسىنا، ساتيراسىنا، كوركەم پروزاسىنا ارقاۋ ەتتى. جاستار باسىلىمىنداعى جولىن وزبىرلىقپەن كەسكەن فۋنتسيونەرلەردىڭ كورسوقىر شەشىمدەرىنە قاساقانا، ۇشقىر قالامى وزىندىك مانەرمەن ورگەن تۋىندىلارى ارقىلى جاڭا ءومىر قۇرىلىسىنا، ولاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن دارەجەدە، ولشەۋسىز زور ۇلەس قوستى. العاش 1939 جىلى جارىق كورگەننەن بەرى «مەنىڭ قۇرداستارىم» تالاي بۋىننىڭ اسىل سەزىمىن ۇشتاۋعا سەپتەسىپ كەلەدى، بۇدان ءارى دە سولاي بولا بەرمەك...

مۇنى ورتالىق كومسومول كوميتەتى فۋنتسيونەرلەرىنىڭ وتىز جىلدان كەيىنگى بۋىنى مويىنداپ، ساتتار ەرۋباەۆقا جاستار سىيلىعىنىڭ العاشقى لاۋرەاتى اتاعىن بەردى. ءسويتىپ، توتاليتارلىق كەزەڭ بيلەۋشىلەرى ساتتاردى اياققا تاپتاپ تا، اسپانعا كوتەرىپ تە ۇلگەردى. جازىقسىز جازعىرعانىن جاسىرىپ، ادەبيەت تورىندەگى مارتەبەلى ورنىنا قويدى. سول مارتەبەلى ورىندا ساتتاردىڭ حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ساي تۇرعانىنا قازىرگى تاڭداعى ەگەمەن داۋىردە ەشكىم كۇدىكتەنبەيدى. سوندىقتان دا جالىندى جاس اقىننىڭ، وزىق ويلى قالامگەردىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىن جۇرتشىلىق جەر-جەردە ۇلكەن قۋانىشپەن اتاپ وتۋدە. ونىڭ پوەزياداعى، پروزاداعى جاڭاشىلدىق ىزدەنىستەرى بۇگىنگى تالاي اقىن-جازۋشىعا ۇلگى بولۋدا.

الداعى مىندەت – وزىندىك ۇنىمەن ادەبيەتىمىزدە ەرەك تە دارا ورىن يەلەنگەن ساتتار ەرۋباەۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن تاۋەلسىزدىك جاستارىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ. بۇل ءۇشىن جۇيەلى تۇردە قيلى ادەبي شارالار وتكىزىپ تۇرۋدى ادەتكە، داستۇرگە اينالدىرۋ ءلازىم. «مەنىڭ قۇرداستارىمدى»، سونداي-اق ونىڭ اۆتورىنىڭ ءومىر جولىن دا كينو، تەلەديدار تىلىمەن سويلەتۋ قاجەت. تۋىندىلارىنىڭ عىلىمي اپپاراتپەن جابدىقتالعان تولىق اكادەميالىق باسىلىمىن شىعارۋ پارىز. جانە، ارينە، جاڭاشىل اقىن، جازۋشى، سىنشى، ساتيراشى، پۋبليتسيست ساتتار ەرۋباەۆ مەكتەپتىڭ ادەبيەت وقۋلىعىنا ەنگىزىلىپ، ءوزىنىڭ بالاۋسا شاكىرتتەرگە رۋحاني ءنار بەرەتىن لايىقتى ورىنىنا قويىلۋعا ءتيىس. بۇعان جاستاردىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى حاقىنداعى، ونىڭ قاستەرلى ارۋاعى الدىنداعى ەستەلىك مىندەتتەيدى.

جاس بۋىننىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى ساتتاردىڭ رۋحى ماڭگى جاساي بەرسىن!

سۋرەتتەردە:

ساتتاردىڭ پورترەتى;

ساتتار لەنينگرادتا ۋنيۆەرسيتەتتەس جولداستارىمەن بىرگە، 1932 ج.;

«كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1933 ج. 29 قازانداعى نومىرىندە ساتتار تۋرالى مىنا وچەرك جاريالاندى;

ساتتاردىڭ قاراعاندىدان الماتىعا ورالعان كەزى، 1935 ج.

8.11.2014

Abai.kz