سوڭعى رەت سوعىلعان قوڭىراۋ

(تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر)

تالاسبەك. ءبىز تالاس دەۋشى ەدىك. قازىر ول – تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. ەسىمىنە لايىق قۇرمەتتى تالاسبەك ءوزى جاسادى. ەشقانداي شەن-شەكپەنسىز، سىي-سياپاتسىز. جالپى ول ءوز باعاسىن بىلەتىن. سوندىقتان بارلىق پەندەشىلىكتەن بيىك تۇردى.

ءيا، ول ءوز مۇمكىندىگى مەن قۋات-قارىمىن بىلەتىن. ءبىز دە بىلەتىنبىز. ەندى اڭعارساڭ، وزگەلەر دە بىلەتىن كورىنەدى. دوستارى دا كوپ ەكەن. سوعان تاڭ قالدىم. گازەت بەتتەرىندەگى ازانامالار... وندا جازىلعان نەبىر اسىل سوزدەر... تالاسبەك وقىسا... مەنى جۇبانتپادى.

ءبىز قاتار وقىدىق. ول ءاۋ باستان ساياق جۇرەتىن. ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ كورىگىن قىزدىرعان دۋماندى توپقا قوسىلعان جوق. قولىنان قارىنى قامپيعان قارا سومكە ەشقاشان تۇسكەن ەمەس. تالانتتى جانداردىڭ سىراحانالاردان تابىلۋى ول كەزدە قالىپتى جاعداي دەپ قابىلداناتىن. ال ءبىز توليك (قازىر ول بەلگىلى اقىن) ەكەۋمىز ءوزىمىزدىڭ تالانتتى ەكەندىگىمىزگە بەك سەنىمدى ەدىك. تالاسبەك بىزگە قوسىلمايتىن. تالانتتىلارعا دەگەن ونىڭ كوزقاراسى ءبىزدىڭ ولشەممەن ۇيلەسپەيتىن. سولاي بولا تۇرا ءبىز ءوزىمىزدى ءبىر جىپپەن بايلانعان جاندارداي سەزىنەتىنبىز.

كوڭىل تورىندە ورنىققان جاندار جادىڭنان شىقپايدى. ساعىنىپ جۇرەسىڭ. ىزدەيسىڭ. وزىمسىنەسىڭ. كورىسكەندە كوز كۇلىمدەيدى. قاۋقىلداساسىڭ. كەيبىر سىرلار دا بۇكپەسىز ايتىلادى. تالاس ءبىز ءۇشىن سونداي جان ەدى. سولاي بولا تۇرا ءبىز توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولىپ ارالاسىپ كەتە المادىق. ءبىراز جىل كورشى تۇردىق. ۇيىنە ءبىر-اق رەت باس سۇقتىم. راس، تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇردىق. كەيدە ۇزاق سويلەسەتىنبىز. بىرتىندەپ ونداي ءسات تە سيرەكسىدى. ول جاڭا دوستار تاپتى. ەسكىلەر... ولاردىڭ ءبىر-ەكەۋىمەن كەتىستى. ءبىز توليك ەكەۋمىز ارا-اعايىندىققا جۇرە المادىق. ونىڭ ۇستىنە... ءيا. تالاسبەك يلىكپەدى. كەشىرە المادى. سوڭعى تەلەفون سوعىسقانىمىزدا مەن سول «ەسكى دوستار اۋەنىن» قايتا قوزعادىم. تالاسبەگىم جىلى شىراي تانىتپادى. ولارعا قوسا ۇناتپايتىن تاعى ءبىر-ەكى جىگىتتىڭ اتىن اتادى. اۋىزعا ءىلىنىپ-اق جۇرگەن جىگىتتەر. تالاسبەك ۇناتپاسا... ءيا. ءبىر كاكىر بار.

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. «كوشپەندىلەردى» ەكەۋمىز قاتار وتىرىپ كوردىك. مەن كينونى لەپىرە ماقتادىم. ول ءۇنسىز كەلىستى. تەك «ابىلايدىڭ اكەسىن فيلوسوفيالىق مانگە يە جان سياقتى قىلىپ جىبەرىپتى، ءا» دەپ قويدى. ەكەۋمىز جىلى قوشتاستىق. ودان كەيىن...

ودان كەيىن سوتتا كەزدەستىك. قارسىلاسپىز. جاۋلاسۋشى وزگەلەر، داۋلاسۋشى ەكەۋمىز. ول – ماعاۋيننىڭ كۇيىن كۇيتتەيدى، مەن – شاحانوۆتىڭ جوعىن جوقتايمىن. سوت سايىن ايتىسامىز. بىتپەيتىن داۋ. تالايلارمەن بەت شايىستىق. بىراق ەكەۋمىز دوستىق كوڭىلدى ول داۋدان بيىك قويدىق. ايتەۋىر ء«ىششاي» دەسپەي تاعدىردىڭ ول سىنىنان دا امان وتتىك. كەيىن...

كەيىن «جالىن» جۋرنالىنا ونىڭ اشارشىلىق تۋرالى جازعان ماقالاسىن جاريالادىق. ول مۇقتاج بولماسا دا «جالىن» جۋرنالى جاريالاعان ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتىن بەرۋ ويىمدا بار ەدى. جوسپار اياق استىنان بۇزىلدى. ول كەز ءبىزدىڭ (م.شاحانوۆ باستاعان توپتى ايتامىن) «قازاقستاندىق ۇلتتىڭ» الدىن الساق دەپ داۋرىعىپ جاتقان كەزىمىز ەدى. قاس قىلعاندا دوسحان جولجاقسىنوۆ دەيتىن ءارتىس «قازاق بولعاننان، قازاقستاندىق ۇلت بولعان جاقسى» دەپ بىزگە قارسى سويىلىن كوتەرىپ شىعا كەلسىن. ءبىز وعان جان-جاقتان شابۋىلداپ، ءباسپاسوز بەتىندە توپەلەپ تاستادىق. سول كەزدە تالاسبەك دوسحانعا ارا ءتۇستى. ول ارا ءتۇسۋدى ءبىز وزىمىزگە قارسى شىعۋ دەپ قابىلدادىق. سىيلىق تۋرالى وعان دەيىن ءسوز كوتەرىپ قويعان ماعان مۇحاڭ «سەنىڭ انا دوسىڭ...» دەپ باستاپ ءبىراز اڭگىمە ايتتى. ءسوزىن «ول ءاۋ باستان ماعاۋينشىل بولاتىن. سەن «وزگەرگەن» دەگەنگە سەنىپ قالىپ ەم» دەپ ءبىر-اق اياقتادى. تالاسبەكتىڭ وزگەرگەندىگىن مەن مۇحاڭا ءبارىبىر ۇعىندىرا المادىم.

ءيا، ول وزگەرگەن ەدى. «وزگەرگەندى» م.ماعاۋينگە قاتىستى ايتىپ وتىرمىن. ونى سوڭعى رەت تەلەفونمەن سويلەسكەن كەزدە دە اڭعاردىم. كوڭىلىندە كىربىڭ بولدى.

تالاسبەكتىڭ سول م.ماعاۋين كوكەسى تاياۋدا الماتىعا كەلىپ كەتتى. كوشەدەن ەكى تاياق تاۋىپ العان ەكەن، سونى تاريحي جادىگەرگە بالاپ مۋزەيگە وتكىزدى. مەن ءوزىمنىڭ كوكەمە (م.شاحانوۆتى ايتامىن) «جەلتوقساندى كوتەردىم دەپ جۇرگەن سىزدە ءبىر تاياق تا جوق، ال اناۋ اتتاسىڭىزدا ءبىر ەمەس، ەكى تاياق بار» دەپ قىجىرتا ءازىل ايتتىم. «تاياقسىز قالعانىم ءوزىمنىڭ دە جانىما باتىپ تۇر. بولاشاق ۇرپاق الدىندا سول-اق باتىر اتالا بەرسىن. قايتەمىز، ايتەۋىر امان بولسىن» – دەدى كوكەم.

ءيا، امان بولسىن. قانشا دەگەنمەن تالاسبەكتىڭ ۇستازى. ءبىزدىڭ دە. ايتسە دە... وزگەرمەپتى. ءالى «مەن» دەيدى ەكەن. ءتاڭىردى اۋىزعا ءجيى الاتىن بولىپتى. ءبىز ءوزىمىزدى «مۇحاڭ تاڭىرشىلدىكتى ەمەس، اللانى ايتىپ وتىر عوي» دەپ جۇباتتىق.

ايتپاعىمىز... ءيا. سوڭعى تەلەفوندا كوتەرىلگەن اڭگىمە بولاتىن. وعان دەيىن... تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتكەن ءجون سياقتى. شىنى كەرەك، تالاسبەك كەش تانىلدى. ونىڭ كوپ ۋاقىتى كۇيدىڭ جايىن كۇيتتەيمىن دەپ ءوتىپ كەتتى. كۇي تۋرالى كوپ جازدى. ونىسىن ەشكىم وقىعان جوق. وقىلاتىن دۇنيەنى ول كەيىن قولعا الدى. شىمىر دۇنيەلەردى شامىرقانعان كەزدە جازدى. ول – باز بىرەۋلەر شامىنا تيگەن كەزدە شامىرقاندى. شامىرقاندى دا جان-جاعىن قىنىنان سۋىرىلعان قىلىشتاي جايپادى. تاڭ قالماعان ادام جوق. سول كەزدە دە تەلەفون شالعان. «وقىدىڭ با؟» دەدى. «وقىدىم» دەدىم مەن. «قالاي ەكەن؟» دەدى. «ماعاۋينشىلەپ ايتسام تىنىسىم تارىلىپ، ءتىلىم بايلانىپ قالدى» دەدىم مەن. «بۇل ءالى باسى» دەدى ول. ءيا، ول كەز تالاسبەكتىڭ اسەمقۇلوۆ بولىپ جالپاق جۇرتقا تانىلۋىنىڭ باسى بولاتىن.

سوڭعى سوزگە كەلەيىك. تەلەفونداعى اڭگىمەگە. كوپ بولسا دۇنيەدەن وزارىنان ءبىر ايداي بۇرىن. ۇيگە تەلەفون شالدى. ول اڭگىمەنىڭ ءبىرسىپىراسىن جوعارىدا ايتتىم. سوڭعى ءسوز:

«مەن مۇحاڭا (شاحانوۆتى ايتادى) ەشقاشان قارسى بولعان ەمەسپىن. قالاي قارسى بولامىن؟ ول كىسى مەنىڭ «اتايى» دەگەن تۇڭعىش اڭگىمەمدى «جالىن» جۋرنالىنا جاريالاعان ادام. مەن مۇحاڭا ءار كەز قۇرمەتپەن قارادىم. ءوزىڭ بىلەسىڭ، باياعىدا سوتتاسقان كەزىمىزدە دە مۇحاڭ تۋرالى ءبىر اۋىز اۋىر ءسوز ايتقان جوقپىن. جەكە باسىنا، شىعارماسىنا ءتيىسىپ، ماقالا دا جازعان ەمەسپىن. مەنىڭ سول كوڭىلىمدى مۇحاڭا جەتكىز».

تالاسبەك وسىلاي دەدى. مەن جەتكىزدىم. مۇحاڭ رياسىز سەندى. «جۋرنالعا جاريالاۋعا ماقالاسىن سۇراپ المادىڭ با؟» دەدى. «سۇرادىم. بەرەتىن بولدى»  دەدىم مەن.

شىنىندا دا سۇراعانمىن. قالاماقى جاعىنان ۇياتتى ەكەنىمىزدى بىلگەن سوڭ «مەن قازىر جازعاندارىمدى تاۋىرلەۋ تولەپ جۇرگەن سوڭ «الماتى اقشامىنا» بەرىپ ءجۇرمىن» دەدى. «ماعان ەسكىسى دە جارايدى» دەدىم مەن. سول كەلىسىممەن قوش ايتىستىق. ماڭگىگە.

الدىڭ جارىق بولسىن، تالاس دوس! ءبىزدىڭ كوزىمىز جۇمىلعانشا دۇعاسىز بولماسسىڭ.

قۇديار ءبىلال 

Abai.kz