بەلگىلى تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان ونداعان جىلدار بەدەرىندە ءباسپاسوز بەتىندە داۋلى اڭگىمەگە اينالعان قىتاي اقىنى ليباي توڭىرەگىندەگى ماقالالار مەن وي پىكىرلەردى توپتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارىپتى. بۇگىننەن باستاپ «ليباي قازاق ەمەس» اتتى كىتاپتى جاريالاۋدى باستاپ وتىرمىز.

Abai.kz

(قىتاي اقىنى ليباي تۋرالى قازاق باسپاسوزىندە جاريالانعان

ماقالالار مەن وي پىكىرلەر توپتاماسى)

قۇراستىرۋشىدان

      قادىرلى وقىرماندار، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ۇجىمدىق شاعىن جيناق جونىندە ازداعان انىقتاما-تۇسىنىكتەمە بەرە كەتۋدى پايدالى كوردىك. ويتكەنى بۇل جيناققا ەنگەن ماقالالار ءار جىلدارى، ءار ءتۋرلى باسىلىمداردا جارىق كورگەندىكتەن، ولارمەن جۇيەلى تانىسىپ، وي تارازىسىنان وتكىزۋ مۇمكىندىگى بولماعانىن، سونداي-اق، بۇل ماقالالاردا كوتەرىلگەن داۋلى تاقىرىپتاردىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، حالىقارالىق، وڭىرلىك مۇددەلەر قاقتىعىسىنا تىكەلەي قاتىسى بولعانىن ەسكەرىپ ماسەلەنىڭ نەدەن، قالاي، كىمدەر جاعىنان، قانداي ماقساتپەن ورتاعا شىعۋ بارىسىنا نازار اۋدارۋ كەرەك بولدى.

  ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن — «لي باي – ەلدىباي - ەلىباي» ەلەسى سوڭعى ون جىلدىقتار شاماسىندا قازاقستاندى كەزىپ، تالاي-تالاي ادامداردىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، «ولگەنى ءتىرىلىپ،وشكەنى جانعانىن» الاقايلاپ جارنامالاۋعا دەيىن باردى. وسىناۋ اسا قاتەرلى ادەبي ءارى ساياسي اۆانتيۋرا مەملەكەتتىك ءتىپتى حالىقارالىق سيپات الىپ قازاقستان وكىمەتى مەن پارلامەنتىن، كۇللى باق وكىلدەرىن دۇرك قوزعاپ، سەناتور ومىربەك بايگەلدى مەن ارانداتقىش مۇقتارحان ورازبايعا العىستارىن ايتىپ تاۋىسا الماي دۇربەلەڭگە ءتۇسىردى!

  ەندەشە، ءسوزدى لي باي-ەلدىباي ەلەسىن كىم، قاشان، نە ماقساتپەن قازاقستانعا الىپ كەلدى  دەگەننەن باستاعان ءجون سياقتى.

1997 جىلى “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنىڭ 12 تامىز №32 -ىڭدە «كونە قىتاي جازبالارىنداعى تۇرىك اقىندارى» اتتى ماقالاسىندا دۋكەن ومىردە مۇلدە بولماعان «قارلۇق كەگمەنەر ۇلگەۇلى» دەگەندى وقىرماندار نازارىنا تىقپالادى. سوعان ىلە-شالا جالعان پروفەسسور مۇقتارحان ورازباي ونى «قارلۇق قامبار اقىن» دەپ قازاقىلاندىرىپ، 2001 جىلى «قازاق ۋنيۆەسسيتەتى» باسپاسى قۇراستىرعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى وقۋلىققا ەنگىزىپ جىبەرىپتى. ول ولما، اكادەميك ابدىمالىك نىسانباەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنان 2000 جىلى شىققان «ەكى مىڭ جىلدىق دالا جىرى» اتتى كىتاپقا دا ەنىپ ۇلگەرىپتى.

  دۋكەن مەن مۇقتارحان ەكى جاقتاپ جالاۋلاتقان، اكاديميك ءا. نىسانباەۆ پەن پروفەسسور ت.كاكىشەۆتەر شۇيىنشىلەي جارنامالاعان “قارلۇق كەگمەنەر-قامبار اقىن” تۋرالى ناعىز شىندىقتى بىلگىسى كەلگەن وقىرمان قىتاي تىلىنە جەتىك ارحەلوگ ساعىنتاي سۇڭعاتايدىڭ “اق جول” گازەتىنىڭ 2004 جىلعى  9 قاڭتارىندا جاريالاعان ء«بىزدىڭ “قىتايتانۋشىلار” عىلىمدى نەگە بىلعايدى؟» دەگەن ماقالاسىن تاۋىپ وقۋىنا بولادى. ول ماقالانىڭ ىقشامداعان نۇسقاسىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتى 2008 جىلعى 28 اقپانداعى نومىرىندە «كانمەنەر دەگەن قانداي ەر؟» دەگەن اتپەن جاريالاعان بولاتىن. ءدال وسى نۇسقانى «قازاقستان» گازەتى 2009 جىلى قاراشا ايىندا قايتا باسقان ەدى. بۇل ماقالا “اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدالىق” جاساعىسى كەلگەن زەرتتەۋشى-اۋدارماشىسماقتاردىڭ ادامي ھام ساياسي بەت پەردەسىن ايپاراداي اشقاندىقتان بۇل ارادا ول تۋرالى توقتالىپ جاتپايمىز.

  “كانمەنەردىڭ” قانداري ەر ەكەنى اشكەرە بولعاننان كەيىن ودان قورىتىندى شىعارۋدى بىلاي قويىپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتى 2007 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى قوس نومىرىندە مۇقتارحاننىڭ «قىتايدى قايران قالدىرعان قانداسىمىز ەلدىباي اقىن تۋرالى نە بىلەمىز؟» اتتى ارانداتۋشى ماقالاسىن جاريالاپ جىبەردى. 2008 جىلى «ادەبيەت» باسپا ءۇيى دەگەننەن «ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن» اتتى كىتاپ مۇقتارحاننىڭ العىسوزمەن، ءارى اۋدارماسىمەن وقىرماندارعا ۇسىنىلدى. ال 2009 جىلى لي باي-ەلدىباي ەلەسىن ناقتىلى قازاقىلىق، وداندا دۋلاتتىق وبرازعا اينالدىرعان «ەلدىباي. لي باي. لي بو» اتتى 540 بەتتىك كىتاپ قاز اقپارات باسپاسىنان جارىق كوردى. كىتاپقا العى ءسوزدى تاريحپەن دە ادەبيەتپەن دە مۇلدە قاتىسى جوق سەناتور ومىربەك بايگەلدى مەن قوسانجارلاسا دوكتور ساۋىتبەك ءابدىراحمان جازىپتى.

  “ەلدىباي-لي باي ەلەسىن”جالاۋلاتقان ماقالالار مەن كىتاپتاردى  ارت-ارتىنان بۇرقىراتقان مۇقتارحاننىڭ “تاريحي ەڭبەگىن” سەناتور ومىربەق ءوز اتىنا اۋدارىپ الۋدان قىمسىنباي-اق «قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ساۋلە قابانبايمەن (2 ءساۋىر، 2009) بولعان سۇحباتىندا “تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن” دەگەن مالىمدەمە مانزەلدەس سوزىندە “701 جىلى قىتايدا تۋىلعان ەلدىباي (لي باي) دەگەن اقىندى اشتىم” دەپ ايدى اسپانعا شىعاردى.

  سول-اق ەكەن قازاقستاندىق وكىمەتكە تاۋەلدى گازەت-جۋرنالدار مەن راديو-تەلەۆيدەنيەسى “ۇلى جاڭالىقتى”جارىسا جارنامالاپ “اۋىزى دۋالى” دەلىنەتىن كارى-جاس قالامگەرلەر استانادا ءدۇبىرلى جينالىس وتقىزىپ، “ەڭبەكتى باعالاۋ ەلدىككە سىن” ەكەنىن ۇرانداپ كوكەلەرىنىڭ “ەرلىگىن ەلەپ”، مەدەنيەت قايراتكەرى اتاعىمەن اسپەتتەدى. ءبىز ونى قىزعانىپ وتىرعان جوقپىز. ماسەلەنىڭ قاۋىپتى شەككە جەتكەنى سونشا، ەلدىگىمىز بەن ەگەمەندىگىمىزگە، مەملەكەتتىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن ساياسي، ديپلوماتيالىق ارانداتۋعا جول اشقانداي بولعانى جانمىزعا باتتى. مۇقتارحان قۇرعان تورعا سەناتورلارىمىز بەن سورپا بەتىنە شىعار جاقسى-جايساڭدارمىزدىڭ توپ-توبىمەن شىرمالىپ بارا جاتقانى ۇرەي تۋدىردى.

  ول-ولما، استاناداعى مەملەكەتتىك ءىس-شاراعا اينالعان ءدۇبىرلى باس قوسۋدا الداعى ۋاقىتتا:

1. قىتايدا جازىلعان 38 سەريالى تەلەفيلمنىڭ العاشقى بەس سەرياسى (لي بايدىڭ بالالىق شاعىن) ول تۋىپ-ءوستى دەپ وزدەرى زاڭداستىرعان شۋ-تاراز جەرىندە ءتۇسىرۋ.
2. لي بايدىڭ ءمارمار ەسكەرتكىشىن ورناتىپ ،شۋ جەرىنەن مۇراجاي اشۋ.
3. لي بايدىڭ 25 تومدىق ولەڭدەر جيناعىن تۇگەل قازاقشالاپ، باسپادان شىعارۋعا وكىمەتتەن قارجى ءبولۋ.
4. لي باي تانۋ ينستيتۋتىن نەمەسە ورتالىعىن استانا مەن الماتىنىڭ بىرەۋىنەن اشۋ. ت.ب ۇسىنىستار ورتاعا قويىلدى. ونى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءابىش كەكىلباي، فاريزا وڭعارسىنوۆا، شەرحان مۇرتازا، ءسابيت دوسان، اقسەلەۋ سەيدىمبەك مارقۇم، سول تۇستاعى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحامەد، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيت تۇيمەباەۆ، استانا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ سياقتى اتقامىنەرلەر قولداپ-قۋاتتايتىنى بەلگىلى بولدى. ەندى تەك ناقتىلى قارجىلاي قولداۋ مەن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى عانا قالدى.

وسىنداي اسىرە ناۋقانشىلدىقپەن تاريحي، رۋحاني ھام ساياسي ومىرىمىزدەگى بۇرا تارتۋعا شىداماي داۋىس كوتەرگەن ءبىرىنشى ادام قىتايتانۋشى پروفەسسور كلارا حافيزوۆا بولدى. ول «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ (16.09.2009 №160) ءتىلشىسى قاۋنىشبەك قاريمەن بولعان سۇحباتىندا بەتكە ۇرعانداي ەتىپ، ء“بىزدىڭ ەلدە قىتايتانۋمەن كوبىنە قىتايدى بىلمەيتىن ادامدار اينالىسادى.” - دەپ مامىمدەدى. سونداي دۇمشە، ۇرىنشاق قىتايتانۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن قازاق مەملەكەتىنىڭ ابىرويى مەن مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن ساياسي اۆانتيۋراعا جول اشىلىپ جاتقانىن اشىنا جازدى. “قازىر بىزدەگى لي بو تۋرالى ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارى كىلەڭ سپەكۋلياتسيا! ءبىرىنشى سپەكۋلياتسيانى قىتايلار 1969 جىلى باستاعان ەدى.” -دەپ تۇجىرىمدى ءسوزىن ايتقان بولاتىن.

بۇل تۋرالى بىلگىسى كەلەگەن وقىرمان وسى جيناققا ەنگەن ءماتىننىڭ تولىق نۇسقاسىمەن تانىسا الادى.

مەن 1961-1966 جىلدار ارالىعىندا “شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ” قىتاي ءتىل-ادەبيەتى فاكۋلتەتىندە وقىپ، قىتاي تاريحى مەن ادەبيەتىنەن جۇيەلى ءبىلىم العان ءبىر ادام رەتىندە لي باي تۋرالى ايتىپ جاتقان ساياسي، ادەبي ارانداتۋ جونىندە ءوز كوزقاراسىمدى بىلدىرمەي تۇرا المادىم. ونىڭ ۇستىنە لي باي ءومىر سۇرگەن داۋىرگە تىكەلەي قاتىستى باتىس تۇرىك قاعاناتى مەن تۇركەش قاعاناتى （692-766 جىلدارى） تاريحىن زەرتتەپ، ول تۋرالى ونداعان ماقالالار مەن ارناۋلى مونوگرافيا جازىپ جاريالاعان تاريحشى رەتىندە ايتارى بار ادام ەكەنىمدى سەزىنىپ، ءارى ۇلتىم مەن مەملەكەتىمنىڭ تاعدىر-تالەيىنە قاتىسى بار ۇلكەن ىسكە ارالاسۋدى پەرزەنتتىك پارىزىم دەپ ەسەپتەپ تاۋەكەل كەمەسىنە وتىرۋعا بەل بۋدىم. ويتكەنى، مەن كىمدەرمەن، قانداي دۇلەي كۇشپەن بەتپە-بەت ايقاسۋعا تۋرا كەلەرىن، كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتىپ كەتۋ قاۋپى بار ەكەنىن بىلە تۇرا نار تاۋەكەلگە باردىم.  العاشقى ءسوزدى “ەلىباي –ليباي اقىندى اشقان” سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە ارناعان “تاريح ءتۇيىنىن سىزشە تارقاتۋ كۇنا” اتتى اشىق حات ارقىلى ايتتىم. سەناتوردىڭ الەم مويىنداعان، قاراپايىم ساۋاتتى ادامداردىڭ بارىنە بەلگىلى تاريحي وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالار جونىندەگى وي جوتالارىنىڭ قيسىنسىزدىعىن ۇعىنىقتى تىلمەن دالەلدەپ، اقساقالدى بايسالدى عىلىمي ايتىسقا شاقىرىپ ەدىك. اقساقالدان دىبىر-دىبىس ەستىلمەدى. سوندىقتان لي بايدىڭ كىم بولعانى، قاي جەردە تۋىلعانى جونىندە قىتاي لي بايتانۋشىلارىنىڭ  1300 جىلدان بەرگى تاريحناماسىن ۇلكەن ءتورت كەزەڭ بويىنشا تالداپ، تانىستىرىلعان «اقيقات پەن اڭىز»، «بايگەلدى “ەلىباي” دەپ جۇرگەن قىتاي اقىنى لي باي شىنىندا قاي جەردە تۋعان؟” -دەگەن كولەمدى ماقالا جاريالاپ تاريحي شىندىققا قۇرمەت ەتۋگە ۇندەدىك. باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس. اقساقالىمىزدان اقىلدى جاۋاپ كۇتكەنىمىز بەكەر بولدى. سولاي بولسا دا لي باي جونىندە سەناتور كوكەمىزگە دە، دوكتور ساۋىتبەككە دە جالعان مولىمەت بەرىپ، تاريحي شىندىققا قاساقانا قيانات جاساعان، ءسويتىپ قازاق زيالى قاۋىمىن ۇياتقا قالدىرعان ارانداتقىش مۇقتارحان ورازبايدىڭ 15 وتىرىگىن ماڭدايىنا ۇرىپ وتىرىپ اشكەرەلەگەن « اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا نەمەسە مۇقتارحاننىڭ 15 وتىرىگى» اتتى كولەمدى ماقالا جازىپ جاريالادىم. نيەتى قالىس، اقىل-ەسى دۇرىس ادامداردىڭ “لي باي -ەلدىباي ەلەسى جونىندەگى شاتىسىپ-بىتىسقان ۇعىم-تۇسىنىكتەرىن ايقىنداپ تاريحي-شىندىققا كوزىن جەتكىزەرىنە كامىل سەنىپ ەدىك. ول سولاي بولسا دا، تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردى بىلاي قويعاندا،  قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مەنىڭ كوزقاراسىمدى قولداپ-قۋاتتاعان ماقالالار مەن قىسقا پىكىرلەر باسپاسوزدە، ينتەرنەت سايتتارىندا ارت-ارتىنان جاريالانىپ جاتتى. ولاردى دا توپتاستىرىپ وسى كىتاپشاعا ەنگىزىپ وتىرمىز.

  ءبىر تاڭدانارلىق پارادوكس — ءبىزدىڭ “ەلدىباي-القابيشىل” قارسىلاستارىمىز جۇمعان اۋزدارىن اشۋعا جارامادى. “جارامادى”  دەيمىز-اۋ، ولار “يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى” دەيتىن حالىق دانالىعىن بەتپەردە ەتىپ وزدەرىنشە شالقاقتاپ جۇرەتىن كورىنەدى. قايتسىن-اي! ءىشى قازانداي قايناعانمەن كۇرەسەرگە دارمەنى جوق بولعان سوڭ نە شارا؟!

مۇقتارحاننىڭ ارانداتۋشى ماقالاسىن العاش جاريالاعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جۇماباي شاشتاي مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازاليننىڭ اتىنا ارنايى حات جازىپ،  “ەلدىباي — لي باي” ساندىراعىن اشكەرەلەيتىن «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا، نەمەسە مۇقتارحاننىڭ 15 وتىرىگى» اتتى ماقالامدى گازەتتەرىندە جاريالاۋدى سۇراندىم. ءيا، كادىمگى ۇنسىزدىك، بەزبۇيرەك جاۋاپكەرسىزدىك. باس رەداكتوردى ىزدەپ بىرنەشە بارىپ، اقىرى جولىقتىم. ءمۇيىزى قاراعايداي باس رەداكتور، كورىنىستە بەلسەندى قالامگەر شاشتايۇلى:

— الەكە، مەن ءسىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن، ماقالاڭىزبەن تانىستىم. قولدايمىن. بىراق مەن نۇرلاننىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىنسىز ەشنارسە ىستەي المايمىن. سول كىسىگە بارىپ جولىعىڭىز، مەن دە ايتامىن. بۇل ءوزى قيىن ماسەلە بولىپ تۇر عوي، اناۋ جاققا تىكەلەي (وڭ قولىن اۋا قارماي كوتەرىپ) بايلانىستى نارسە بولعانىدقتان امال جوق، - دەپ مىڭگىرلەدى.

—                  وي، سوندا كىمنەن قورقاسىڭ، الدە استىڭداعى كرەسلودان ايىرىلىپ قالام با دەپ ۇرەيلەنەسىڭ بە؟ – دەگەنىمدە ول بەتى بۇلك ەتپەستەن:

—                  الەكە، ءبىز دە سىزدەردىڭ اياقتارىڭىزدى الىپ كەلە جاتىرمىز عوي، بالا-شاعانى باعۋ كەرەك، ارينە قورقامىن، - دەدى.

— سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭە بولايىن، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى باس رەداكتورعا ءبىر جارىعان ەكەن عوي، راحمەت!  - دەپ شىعىپ كەتتىم.

توراعا نۇرلاندى كابينەتىنەن كەزدەستىرۋ مۇلدە مۇمكىن بولمادى. ماقالامەن، ارنايى حات ماتىنىمەن تانىسقانىنا قاراماي جاۋاپسىز قالدىردى.

وسى ارالىقتا پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ «جالعان عالىمنىڭ جەتەگىندە كەتپەيىك» -دەگەن اسا بايسالدى ءارى شامىرقانا اشىنعان ماقالاسى «قازاستان» گازەتىندە (26.11.2009) جاريالانا قالدى. مالىمدەمە سيپاتتاس شاعىن ماقالا مۇقتارحان ءتارىزدى جالعان زەرتتەۋشىنىڭ شيماي-شاتپاقتارىنان اڭقاۋ دا سەنگىش زيالى قاۋىم وكىلدەرىن ساقتاندىرعىسى كەلەتىنىمەن اياقتالادى.

پروفەسسوردىڭ ساقتاندىرۋى ەسكەرۋىسىز قالا قويماعان ەكەن. اكادەميك مالىك اسىلبەكوۆ باستاعان تاريحشىلارى مەن ادەبيەتشىلەرى قول قويعان ارنايى ۇندەۋ حاتى جازىلدى. «تاريحي سانانىڭ تازالىعىن ساقتايىق، —قازاقستان تاريحشىلارى مەن ادەبيتەشىلەرى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم-عىلىم مينيستىرلىگى مەن باق وكىلدەرىنە ۇندەۋ» -دەپ اتالاتىن اسا ماڭىزدى ماقالانى دا نۇرلان ءورازاليننىڭ قابىلداۋ بولمەسىندەگى تىركەۋگە الىنعانىنا قاراماي جىل اياعىنا دەيىن جاۋاپسىز قالدىردى.

2009 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانى كۇنى پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەت پەن مامبەت قويگەلديەۆ ۇشەۋىمىز ءۇشبۋ ۇندەۋدىڭ جاۋابىن ەستۋ ءۇشىن نۇرلاننىڭ كابينەتىنە كىردىك. تۇپ-تۋرا ەكى ساعات اڭگىمە بولدى. نۇرەكەڭ جورعا جۇرىسىنە سالىپ تالايعا دەيىن سىرعاقتاۋمەن بولدى. الايدا ءزىلباتپان كۇردىزدەي مويىن بۇرعىزباس شىندىق دەگەن ءبىر الاپات كۇش بار ەمەس پە ەدى. قارا جەردەن كونكي تەبۋگە شەبەر نۇرەكەڭ قانشا بۇلتالاقتاسا دا قولعا توقتاۋعا ءماجبۇر بولدى -اۋ دەيمىن، ول بىلاي دەدى:

—ازىرگە دەيىن، (وسى مينۋتقا دەيىن دەپ ۇستەپ قويدى) مەن ومىربەك كوكەم جاعىندا بولىپ كەلىپ ەدىم. ەندى ازىردەن باستاپ سىزدەر جاققا وتكەنىمدى مويىندايمىن. تاريحي ساۋاتىمدى اشقانداي بولدىم. بولدى، كەلىستىك، مەن جۇمابايعا ايتىپ «ۇندەۋلەرىڭىزدى» گازەتكە جاريالاۋعا ءسوز بەرەيىن. بىراق سىزدەر دە مەنى دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، سىيلاسىپ جۇرگەن اعامىز ەدى. سول كىسىنىڭ الدىنان ءبىر وتەيىن. مىنا ءبىر مۇقتارحان دەگەن الاياقتىڭ الداۋىنا ەرىپ، اراڭداپ قالعانىنا كوزىن جەتكىزىپ، ەندىگى ايىپتىنىڭ مۇقتارحان ەكەنىن قازاق وقىرماندارىنا انىقتاپ، اشكەرەلەيتىن ماقالالاردى جاريالايىق دەپ ايتايىن. بالكىم ول كىسى دە تۇسىنەر، رايىنان قايتار، ال ولاي بولماسا، ءبىزىدىڭ پىكىرمەن ساناسقىسى كەلمەسە امال جوق. بىزگە دە وكپەلەۋگە نەگىز قالماس،  - دەدى.

ءبىز وعان دا كەلىستىك. ءجون -اق ءۋاج سياقتى. بىراق نۇرەكەڭ سوزىندە تۇرا المادى. بىلدەي توراعانىڭ، دارداي ەركەك ادامنىڭ ءوز سوزىنە ءوزى يە بولماۋى دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز. مىنەكي، سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي 900 كۇن وتە شىعىپتى. نۇرەكەڭ قارا جەردە كونكي تەۋىپ ءماز بولىپ ءجۇر. ۇيات-اي، مەنى قويشى، جاسى سەكسەننەن اسقان قازاقتىڭ ارداگەر عالىمى مەكەمتاس اعادان ۇيات بولدى.

ءبىزدىڭ زيالىلارىمىزدىڭ، جازۋشىلار وداعى دەپ اتالاتىن كيەلى شاڭىراقتىڭ تورىندە وتىرعان توراعامىزدىڭ ازاماتتىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ سىيقى وسىنداي ەكەن!

ايگىلى «ۇندەۋدى» ەلىمىزدىڭ “باس گازەتى” دەپ جالاۋلاتقان «ەگەمەن قازاستان» گازەتىنە، ونىڭ باستىعى ساۋىتبەك مىرزانىڭ اتىنا جازعان شاعىن حاتىمىزبەن بىرگە ءجىبرىپ ەدىك. حات 2009 جىلدىڭ 8 قاراشاسىندا جىبەرىلدى. تاپسرىپ الىپ، تىركەلدى. بىراق تىرس ەتكەن دىبىس شىقپادى. حاتتا ءۇش ءتۇرلى ۇسىنىس ايتىلعان بولاتىن. سونىڭ ءبىرى — اراڭداتقان مۇقتارحاننىڭ الاياقتىعىن اشكەرەلەيتىن «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا، نەمەسە مۇقتارحان ورازبايدىڭ 15 وتىرىگى» اتتى كولەمدى ماقالامدى گازەتتەرىڭدە جاريالاۋ ءوتىنىشى ەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن «ەگەمەن قازاقستان» ءۇنسىز جاتىر. سوندا، رەسپۋبليكانىڭ «باس گازەتى» مۇقتارحاننىڭ «جىرتىق» ابىرويىن قورعاۋشى، «لي باي — ەلدىباي ەلەسىن الاستاۋعا قۇلىقسىز، بىلايشا ايتقاندا “مۇددەلەس توپتاردىڭ” گازەتى بولعانى عوي.

مەن «ەگەمەن قازاقساتن» گازەتى باسشىلارى ارقىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىمەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ۇجىمى باس بولىپ مۇددەلى تاراپتاردى تولىق قامتىعان بەدەلدى كوميسسيا قۇرۋ ارقىلى عىلىمي ساراپ جاساپ، ءادىل باعا، تۇرلاۋلى ۇكىم شىعارۋلارىن دا تالاپ ەتىپ ەدىم.

سوندا ۇسىنىس–تالاپ نەگە ەسكەرۋسىز قالدىرىلدى؟ قىتاي حالقىندا “بايلاردىڭ ءورت قويۋىنا بولادى، ال كەدەيلەردىڭ وت تامىزۋىنا نەگە رۇقسات ەتىلمەيدى؟” –دەگەن اششى ماتەل بار. رەسپۋبليكانىڭ ەكى بىردەي “باس گازەتى” («ەگەمەن قازاتسان» مەن «قازاق ادەبيەتى») مۇقتارحاننىڭ عىلىمعا دا، ادەبيەتكە دە ساياساتقا دا ەشبىر جاناسىمى جوق ساندىراعىن جالاۋلاتا جارنمالاپ باسقاندا الدى–ارتىنا قاراۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن ەدى، ال بىزگە كەلەگندە نەگە كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، ءبىزىدڭ تامىزعان وتىمىزدى نەگە تۇتاندىرماي ءوشىرىپ تاستاۋعا مۇددەلى بولدى؟

ەگەمەن ەلدىڭ ءباسپاسوز جونىندەگى زاڭدارى قايدا قالدى؟ اۆتورلىق قۇقىق پەن كونستيتۋتسيامىز بەرگەن ازاماتتىق قۇقىق نەگە اياققا باسىلادى؟ ادىلەت، جاۋاپكەرشىلىك دەگەندەردىڭ وسىلايشا ادىرەم قالعانى ما؟ ءبىر عانا سەناتور ومىربەك بايگەلدىنىڭ قاھارى مەن ءزىلى بارشا حاق–قۇقتاردان تەگەۋرىندى بولعانى عوي.

سويتە تۇرا ۇلكەن ساحنالار مەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە جەر ءتاڭىرىسىنىپ شىرەنە سويلەگەندە، دەموكراتيا مەن ادامگەرشىلىكتىڭ التىن تارازىسىن ۇستاعان كىسىمسىنگەن سىقپىتتارىن كورگەندە جەرگە تۇكىرۋدەن باسقا امالىڭ قالمايتىنى وكىنىشتى–اق.

كوڭىلگە مەدەۋ بولارلىق ءبىر جاعداي، قازاقستاندىق تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر، قازاق ەلىندە بولىپ جاتقان وسىناۋ كەلەڭسىزدىكتەرگە بەيجاي قاراي المايتىن وتانشىل ازاماتتار باسپاسوزدە ءوز پىكىرلەرىن ۇزدىكسىز جاريالاپ بارىنشا قولداپ وتىردى.

2009 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا پروفەسسور تالاس ومىربەكوۆتىڭ «جالعان عالىمنىڭ جەتەگىندە كەتپەيىك» دەگەن ۇندەۋ مازمۇنداس شاعىن ماقالاسى («قازاقستان» اپتالىعىندا) جاريالاندى. ول ءوز ماقالاسىندا اشىنا: “قوي تەرىسىن جامىلعان مۇقتارحاننىڭ قالاي “تاريحشى” اتانىپ جۇرگەنىن ەلىمىزدىڭ بەلگىلى تاريحشىلارى جاقسى بىلەدى. قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىندا مۇقتارحان ورازباي دەگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، مۇنداي ەسىمدى پروفەسسور، ونىڭ ءوزى ويدان شىعارعان VIII عاسىرداعى دۋلۋلاردىڭ جالعان اقىنى ەلىباي ءتارىزدى ومىردە جوق، مۇنداي ەسىمدى تاريحشىعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسى بەرىلگەن جوق.”-دەپ  جازدى. ءبىز وسى جاعدايدىڭ اق-قاراسىن ايقىنداۋ ماقساتىمەن سول تۇستاعى ء“بىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ” توراعاسى ن.قالاباەۆ اتىنا سۇراۋ سالىپ ەدىك. 2010 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىندە ول كىسىدەن: “1992-2010 جىلدارداعى مالىمەتتەر قورىنا سايكەس، مۇقتارحان ورازبايعا عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى عىلىمي دارەجەسى بەرىلمەگەن، دوتسەنت نەمەسە پورفەسسور عىلىمي اتاعى بەرىلمەگەن. مۇقتارحان ورازباي باسقا ەلدەردىڭ اتتەستاتسيالىق ورگاندارى بەرگەن عىلىم دوكتورى دارەجەسىنە يە بولۋى مۇمكىن، بىراق «عىلىمي دارەجە بەرۋ ەرەجەسىنە» سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كوميتەت بەرگەن عىلىم دوكتورى مەن كانديداتتارى ديپلومدارى عانا تانىلادى.” -دەگەن جاۋاپ حات الدىق.

ول حاتتىڭ تولىق ءماتىنى وسى جىيناققا تۇگەل ەنگىزىلدى. مىنەكەي،  قازاق باسپا سوزىندە بىرەسە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى-پروفەسسور، بىرەسە فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى-پروفەسسور اتاعىن جالاۋلاتىپ سۇقبات بەرۋدەن ۇيالمايتىن مۇقتارحاننىڭ شىن سيقى ،بار شىندىعى وسى بولاتىن.

مۇقتارحاننىڭ انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنەن قالاي قۋىلعانى، “ستسەناريستەر كۋرسىن ءبىتىردى” دەلىنگەن شيماي قاعازدى بەيجيڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ديپلومى دەپ تۇرىكتەردى الداعانى اشكەرەلەنىپ جۇمىستان قۋىلعانىن اشىنا جازعان تۇركيالىق قالمان قوچيگت («جاس الاش» 8.XII.2009) “اباي بولايىقشى”دەپ اعايىندىق ءسوزىن ايتقان بولاتىن.

جالپى العاندا 2009 جىلداردان 2011 جىلدار ارالىعىندا مۇقتارحان مەن سەناتور ومىربەك بايگەلدى اتىنا سىن پىكىر ايتقان اۆتورلار سانى وننان اسادى، ينتەرنەت سايتتارىندا دا ۇزدىكسىز پىكىر بىلدىرگەن ادامدار ءتىپتى كوپ بولدى.

قولدارىڭىزداعى جىيناققا سولاردىڭ بارلىعىن دەرلىك ەنگىزىپ، بۇل تاقىرىپقا قىزىققان وقىرمانداردىڭ جۇيەلى پىكىر، جوسىقتى وي توپشىلاۋلارىنا جاردەمشى بولۋعا تىرىستىق.

ەندىگى ءسوزدى ىقشامداپ، جۇيەلەر بولساق مىناداي سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋعا، جاۋاپتاسۋعا ساياتىن سياقتى:   

1. كەگمەنەر — كان-مان-ەر — قامبارلار مەن ليباي-ەلدىباي ەلىبايلاردى قىتايدان قازاققا اينالدىرىپ بىرىنەن البان-سۋان، بىرىنەن دۋلات جاساۋ جاي عانا رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىك جەلىكتىرگەن جالعان وتانشىلدىق پا، الدە الىستى كوزدەگەن قىتاي سايااساتىنىڭ مىلتىقسىز مايدان دەسانتتارىنىڭ ماقساتتى، جوسپارلى ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسى مە؟ ولاي بولماسا وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىتايدا جۇرگىزىلگەن اتى شۋلى ساياسي ناۋقاندار تۇسىندا، ءارى ورىس-قىتاي شەكارا جانجالى (1962 جىلى ىلە-شاۋەشەكتەگى 29 ماي قاندى وقيعاسى مەن 1969 جىلداعى دامان ارالىمەن جالاڭاش كولدەگى شەكارا قاقتىعىستارعا ۇلاسقان جەر داۋى) قىتاي ىشكى-سىرتقى بارلاۋ قىزىمەتتەرى قولدان جاساپ، ءباسپاسوز جەلىكپەسىنە ۇلاسقان كان-مان-ەر، شۋ جەرىندە تۋىلدى دەلىنگەن ليباي دابىراسىنىڭ شۋى باسىلىپ، ساياسي اۆانتيۋرا رەتىندە تەرىستەلگەن تاقىرىپتى قازاقستانعا اكەلىپ، قىتاي تاريحىنان،  قىتاي ساياساتىنان بەيحابار قازاقستاندىق قازاقتاردى ارانداتۋ كىمگە، نەگە كەرەك بولدى؟

مۇقتارحان دەگەن كىم؟  ونىڭ ساياسي بەت-بەينەسى، ءومىر تاريحى،  العان ءبىلىمى مەن ىستەگەن قىزىمەتى قانداي دەگەن سۇراقتارمەن اينالىسۋ ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزداعى ءىس ەمەس ەكەنىن تۇسىنەمىز. الايدا كوزگە ۇرىپ، كوڭىلدى كۇپتى ەتىپ تۇرعان ناقتىلى ماسەلەلەرگە وي-پىكىرىمىزدى بىلدىرە كەتۋگە مۇقتارحاننىڭ ءوزى ءبىزدى ماجۇبىرلەپ تۇر .

مۇقتارحاننىڭ ءبىز بىلگەن ءومىربايانىندا، ونىڭ 7, 8 سىنىپتان ارتىق پارتادا وتىرىپ العان جۇيەلى ءبىلىمى، ول تۋرالى كۋالىكتەرى مەن ديپلومدارى مۇلدە جوق. ونىمەن بىرگە وقىدى دەلىنگەن (قىتايدا دا، تۇركيادا دا، قازاقستاندا دا) بىردە-ءبىر ساباقتاسى جوق. ال ونىڭ وسى جيناققا ەندىرىلگەن «مۇقتارحان ورازباي» اتتى ءوز قولىمەن جازىلعان ءومىربايانىن وقىپ، بىزبەن بىرگە قاي جاعالارىڭىزدى  ۇستارلارىڭىزدى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر.

ءبىزدىڭ مەكەمەلەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى كادىرلار ءبولىمى قىزىمەتكەرى ءوز ادامدارىن جۇمىسقا قابىلداردا قانداي  قيامەت-قايىمنان وتكىزەتىنىن جاقسى بىلەمىز. ال سوڭعى 20 جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ ءبىر قانشا جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىن اداقتاپ شىققان مۇقتارحاننىڭ نە جوعارعى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ديپلومى، نە ۆاك تالاپتارىنا ساي كەلەتىن عىلىمي اتاق-دارەجەلەرى جونىندەگى ديپلومى جوق ەكەندىگىنە قاراماي دوكتورلىق-پروفەسسورلىق جالاقى تولەنىپ كەلگەنى عاجاپتاندىرادى.

تەك ەلدىباي-ەلىباي جونىندەگى داۋعا ءبىزدىڭ ارالاسقانىمىزدان كەيىن، 2010 جىلدان بىلاي قاراي ول قىزمەت ەتەتىن س.دەميرەل اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كادر ءبولىمى مەن كافەدرا باسشىلارىنىڭ تاباندى تالاپتارىنا جاۋاپ تابا الماعان جالعان پروفەسسور امالسىزدان “اعا وقىتۋشى” دارەجەسىمەن ايلىق الۋعا كونسە كەرەك. سوندا 20 جىل بويى قازاق مەملەكەتىن، ونىڭ كادر ساياساتىن تالكەك ەتىپ، ارام ايلىق الىپ كەلگەن الدامشىعا قازاق وكىمەتى، ونىڭ قۇزىرلى ورگاندارى بەي-جاي قاراپ وتىرا بەرە مە؟

بۇل ىسكە “مەملەكەتتىك  قىزمەت جونىندەگى اگەنتتىك” قالاي قارايدى ەكەن؟ قارجى پوليتسياسى مەن ادىلەت مينيستىرلىگىنىڭ قاتىسى نەگە بولماسىن؟ جالعان دوكۋمەنت جاساعان ادمعا قولدانىلار زاڭ تارماقتارى بىزدە جوق پا؟

بۇنى باسقا بىلمەسە دە سەناتور ومىربەك بايگەلدى مەن قازاقستان گازەتتەرى اق باسقارما توراعاسى، پروفەسسور، دوكتور ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆتار كىممەن، قالاي ىستەس، مۇددەلەس بولىپ وتىرعانىن بىلۋگە ءتيىس ەمەس پە ەدى؟!

2. سەنواتور ومىربەك بايگەلدى ەكى مەملەكەت اراسىندا ات سابىلتىپ 2-3 جىل شاپقىلاعاندا تۇسىرگەن پالەنباي سەريالى قۇجاتتىق فيلمىنە «تابىلماي كەلگەن قازىنا» دەگەنت ات بەرىپتى. سونداعى تاپقانى (قازاقستان كانالىنان كورگەنىمىز بويىنشا) لي باي تۋىپ-وسكەن دەلىنگەن جامبىل وبلىسىنىڭ تاۋ-تاسى مەن مي دالاسىنان باستالعان ستسەناريستىڭ قىتايداعى لي باي ءجۇرىپ وتكەن قالالار مەن تاۋ-تاستاعى ەسكەرتكىشتەر، ساپىرىلىسقان قىتايلار مەن مۇراجايلار كورىنىسى ەكەن. ودان قازاققا، تۇرىك حالىقتارىنا قاتىستى ءبىر ەلەس تە تاپپايسىز. سوندا ومەكەڭە تاپتىرماي-تاپتىرماي ساندالتىپ ءجۇرىپ تاپقىزعان قاي “اسىل مۇرانى” بىزگە سۇيىنشىلەپ وتىر؟ ەشتەڭە دە!

ەندەشە كۇل توبەنىڭ باسىندا، كۇندە كەڭەس قۇرىپ وتىرار بىلدەي سەناتور ومىربەك بايگەلدى قانداي زارۋلىكپەن، قانداي مەملەكەتتىك تاپسىرمامەن، قانداي قاراجاتپەن، قانداي بوس ۋاقىت تاۋىپ پالەنباي رەجيسسەر، فوتوگراف، اۋدارماشى، باس رەداكتور (پرەزيدەنت) ساۋىتبەكتى اپتالاپ، ايلاپ 3-4 ايلاپ) ءىس ساپارعا شىققانىن سۇراۋعا حاقىمىز بار ما، جوق پا؟ سەناتور كوكەمىز «ەلىباي —لي باي —لي بو» اتتى كىتاپقا جازعان “العى سوزىندە” — “بار شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلدەن جان-جاقتى مۇقيات دايىندالعان اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلدى. بۇل ىستەردى اتقارۋ ءۇشىن ارنايى توپ قۇرىلىپ، ولار كەرەكتى قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلدى، سودان كەيىن بارىپ ولار ۇزاق ۋاقىتقا قىتاي ەلىنە ساپارعا اتتاندى.” ( 4 بەت)  -دەپ جازىپتى. بۇگىنگى تاڭدا سەناتور مىرزا وسى ايتىلعان سوزدەرىنە قالاي جاۋاپ بەرەر ەكەن؟ ويدان شىعارىلعان ارانداتۋشى ابىرويسىز ناۋقانعا ( ەل ارالىق ) كيلىگۋ ءسىزدى بۇل كۋندەرى وكىندىرمەدى مە؟ قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانىپ، مەملەكەت قارجىسىن وڭدى-سولدى شاشۋ فاكتىسى بويىنشا زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس ەكەنىڭىزدى سەزىنەسىز بە، الدە قولىنان كەلگەن قونىشىنان باسا بەرەتىن بۇگىنگى “جازىلماعان زاڭدارعا” ارقا سۇيەپ كەۋدەلەپ كەتە بەرەرىڭىزگە نىق سەنىمدىسىز بە؟! سۋدىڭ دا سۇراۋى بار ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولماس …

سەناتور مىرزا، ءسىز ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا مىندەتتىسىز: ءبىرىنشىسى، ءسىز “اشتىم” دەگەن “ەلىباي” اقىن تۋرالى ءسىزدىڭ جانە ارانداتقىش مۇقسارحاننىڭ اتىنا ايتىلعان مەنىڭ جانە باسپاسوزدە جاريالانعان 21 ماقالاداعى ايىپتاۋلار مەن سىن-زەرتتەۋلەردى تەرىسكە شىعارىپ، ءوز اشقان جاڭالىعىڭىزدى قورعاپ قالۋعا ارەكەتتەنۇىڭىز كەرەك ەدى. وتىرىك-شىن پروفەسسور پىكىرلەستىرىڭىز بەن باسقا دا تىلەۋلەس جاس-كارىلەرىڭىز اراشاعا ءتۇسۋى كەرەك ەدى. ءتورت جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى، باسپاسوزدە ول تۋرالى جارتى سويلەم ءسوز جازىپ سىزگە قولداۋ كورسەتكەن ادامدى كورە المادىق. سىزدەردىڭ اتتارىڭىزعا قانشاما اۋىر سوزدەر ايتقاندار دا بولدى. سوتقا بەرىپ، ار-ۇجاندى قارعاعىش زاڭ تارماقتارىنا دا جۇگىنە المادىڭىزدار. بار تاپقاندارىڭىز “يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى” بولسا كەرەك. ول ءسوز تەك سىزدەردىڭ تەگىن جەكەشەلەندىرىپ العان مۇلىكتەرىڭىز ءتارىزدى مەنشىكتەرىڭىزگە جاتپايدى. ءبىز ول ماتەلدى وزگەرتىپ “كەرۋەن كوشىپ جاتسا دا، باسىن كوتەرىپ ءماۋ دەۋگە جارامايتىن ماۋباس توبەتتەرگە” قاراتىپ ايتۋىمىزعا دا بولادى. “ۇنسىزدىك كەلىسكەندىكتىڭ بەلگىسى” عانا ەمەس، بۇل ارادا، ول ،نە نادان كوركوكىرەكتىك، نە بولماسا بارار جەر، باسار تاۋ تاپپاي داعدارعان شاراسىزدىقتى مويىنداۋعا كىسىلىگى--ەرلىگى جەتپەگەن ورەسىزدىكتەن باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. سەنەتور مىرزا،  پروفەسسور، دوكتور (مەملەكەتتىڭ باس گازەتىنىڭ باس جاۋاپتى مانساپتىسى) ساۋىتبەك مىرزالار، قانشا اششى، قانشا ىڭعايسىز بولسا دا شىندىقتى مويىنداۋعا مىندەتتى ەكەندىكتەرىڭىزدى تاعى ءبىر رەت ەستەرىڭىزگە سالا كەتۋدى ازاماتتىق بورىشىم دەپ سانادىم. تاريح –ۋاقىت دەگەن قۇرعىرىڭ تىم قاتال -عوي، ال ءمانساپ پەن بايلىق ، كوبىك اتاقتار ۋاقىتى كەلگەندە باقباقتىڭ توزاڭىنداي عايىپ بولار بايانسىز نارسەلەر ەمەس پە ەدى؟!

ەگەر وسى ءبىر قاراپايىم قاعيدانى تۇسىنگىلەرىڭىز كەلمەسە، امال نەشىك، حالىقارالىق الااياق مۇقتارحانمەن قاتار تۇرىپ ار الدىندا، عىلىم الدىندا جاۋاپ بەرەتىن مۇباراك كۇندەردى سابىرمەن كۇتەمىز.

ال، ەكىنشىسى، ودان دا قاتالداۋ، بىراق ادىلەت جولى، زاڭ جولىنا جۇگىنۋ بولماق. بۇگىن بولماعانمەن ەرتەڭ، نەمەسە تولعاعى جەتكەن ءبىر كۇندەرى بيلىگىن اسىرا پايدالانىپ، جەكە باستىڭ داراقى ماقتانىمەن رۋشىلدىعى، جۇزشىلدىگى مۇددەسى تۇرعىسىنان مەملەكەت قارجىسىن وڭدى-سولدى شاشقانى ءۇشىن، تارتىپتىك كەڭەس پەن قارجى پوليتسياسى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تەكسەرىپ-تەكتەيتىنىنە كامىل  سەنەمىز. الايدا سىزدەر سول ءبىر اتى جامان ابرويسىز ءساتتى كۇتپەي-اق اقيقات جولىنا بۇرىلعاندارىڭىز ءجون بولار ەدى.

ال قىتاي –تۇركيا-قازاق مەملەكەتتەرىن تاسقاياقتاي قاعىستارىپ، جالعان دوكۋمەنت جاساپ، ەل ارالىق  زاڭداردى، قازاقستان زاڭدارىن  ورەسكەل بۇزىپ كەلگەن مۋحتارحاننىڭ ىسىمەن ادىلەت مينيسترلىگى مەن پروكۋراتۋرا، عىلىم مينيسترلىگى مەن سۋلەيمەن دەميرەل اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى باسشىلارى اينالىسۋعا ءتيىس دەپ قارايمىز.

ومىردە دە، ونەردە دە بولىپ كورمەگەن كانمەن ەر — قامبار اقىن دەگەندى قازاقستانعا سۇيرەپ اكەپ، وقۋلىقتار مەن ەنتسيكلوپەديالارعا ەنگىزگەن دۋكەن ءماسىمحاندار مەن اكادەميك ءا. نىسانباەۆ پەن پروفەسسور ت. كاكىشىۆتەر،  قازاقستان قوعامدىق عىلىمدارىنا ورنى تالماس ساياسي ھام عىلىمي نۇقسان كەلتىرگەنىن اشىق مالىمدەپ وقۋلىقتار مەن حرەستوماتيالاردان الاستاۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

ال «ەگەمەن قازاقستان» مەن «قازاق ادەبيەتى» رەداكتسياسى ادەبيەت پەن تاريحتى بۇرمالاپ زالالدى اقپارات تاراتقانى ءۇشىن قازاق وقىرماندارىنان كەشىرىم سۇراي وتىرىپ اكادەميك مالىك قانتەمىرۇلى مەن پروفەسسورلار مامبەت قويگەلديەۆ، زاردىقان قينايات باستاعان جەتى عالىمنىڭ «تاريحي سانانىڭ سارالىعىن ساقتايىق» اتتى (2009 جىلدىڭ سوڭىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن توراعا ن.ورازالينگە تاپسىرىلعان) ۇندەۋ حاتىن «ەگەمەن قازاقستان» مەن «قازاق ادەبيتەىندە» جاريالاۋىن تالاپ ەتەمىز.

 قادىرلى وقىرماندار وسى جيناقتان اتالمىش تاقىرىپتىڭ قالاي كوتەرىلىپ، قالاي وربىگەنى جونىندە جاريالانعان بارلىق ماقالالار مەن قۇجاتتاردى تابا الاسىزدار. ونىڭ سىرتىندا قىتايداعى قازاقتاردىڭ تانىمال لي باي تانۋشى-اۋدارماشىسى ابدىلدابەك اقىشتايۇلىنىڭ لي باي ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كولەمدى ماقالاسىن قوسا بەرىپ وتىرمىز.

ەندىگى ءسوزدى پاتشا كوڭىل وقىرماندار مەن جوعارىدا اتى ايتىلعان ازاماتتاردان كۇتەمىز.

 قۇرمەتتى وقىرماندار، وسىعان دەيىنگى جازىلعان سوزدەر (قۇراستىرۋشىلاردىڭ سوزدەرى) بۇدان ءتورت جىل بۇرىن جيناقتالىپ شاعىن كىتاپشا رەتىندە دايىندالعان ەدى. كىتاپ ەتىپ جاريالاۋعا اسىقپاعان سەبەبىمىز، بىرىنشىدەن قارسى كوزقاراستاعى ادامداردىڭ ءوز پىكىرلەرىن  قورعاپ جاقتايتىن ماقالالارىنىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانۋىن كۇتتىك. وقىنىشكە وراي بۇگىنگە دەيىن تىرس ەتكەن دابىس، ءبىر سويلەم ءسوز ايتۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە بولماعانىنا كۋا بولدىق.

ەكىنشىدەن كەيبىر  ارا اعايىنداردىڭ  بولدى عوي، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق ۇرا بەرىدىڭ قاجەتى نە شىندىقتى شىرىلداتىپ ايتا الدىڭدار ەمەس پە، دەگەن ۋاجىنە دە قۇلاق اسۋعا تۋرا كەلدى.   بىراق، ءتورت جىلدان بەرگى ءومىر شىندىعى ارا اعايىندار ويلاعانداي بولا قويماعانىن كورسەتتى. وعان دا كەزىندە سىباعالى جاۋابى بەرىلگەن بولاتىن. تاياۋدا جانۇزاق اكىم دەگەن قورعاۋشى عالامتوردى ءبىراز شۋلاتتى. شىركىن-اۋ سولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا عىلىمي ايتىسقا، عىلىمي جاۋاپ ىزدەۋدىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ جەكە باسىمىزعا، ار-نامىسىمىزعا كىر كەلتىرەتىن  بايلامنانا اسا الماعانىنا جانىڭ اشيدى ەكەن.

بارلىق جاعدايلاردى نازاردا ۇستاي وتىرىپ، عالامتور ارقىلى وقىرماندارعا تولىق ماعلۇمات بەرەتىن شاعىن كىتاپشانى جاريالاماي بولمايتىنىنا كوزىمىز جەتتى.

قۇرمەتپەن،

الىمعازى داۋلەتحان، 

ىبىراي قوشقاري.

(جالعاسى بار)

Abai.kz