قىزىلوردا ابىر-سابىر. جاقىندا وتەتىن كەزەكتى قالا كۇنىنە دايىندىق قاۋىرت. بىراق وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە اقمەشىتتى استانا ەتكەن قوجانوۆتىڭ ەڭبەگىن ەسكە تۇسىرەتىن ەشتەڭە جاسالىپ جاتپاعاندىعى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى. بيىل تۋعانىنا 120 جىل تولىپ وتىرعان قايراتكەردىڭ داريا جاعاسىنداعى شاعىن شاھاردى ەل بايتاعى ەتكەن ەڭبەگىن نە ۇمىتتىق؟!

«قازاقتىڭ استاناسى ورىستىڭ تۋى تىگىلگەن قالادا ەمەس،   قازاقتىڭ كيىز اۋىلىندا بولسا دا، قازاق ۇلتى جۇرتشىلىعىنا جۋىق بولۋى كەرەك!»

 ەل ورتالىعىن ورىس قالاسى ورىنبوردان قازاق شاھارى قىزىلورداعا كوشىرۋ اينالاسىندا تارتىس-تالاس ءورشىپ تۇرعان ساتتە الاش ارداعى سۇلتانبەك قوجانوۆ وسىنداي پىكىر ايتقان ەكەن.  

اقمەشىتتى استانا ەتكەن قوجانوۆ

  كەڭەستىك قازاقستاننىڭ تۇنعىش استاناسى ورىنبور قالاسى  بولعان تاريحتان بەلگىلى. ۇلت ماسەلەسىن ۇدايى تالقىلاپ وتىرعان بيلىك بۇكىلرەسەيلىك جۇمىسشى-شارۋا قىزىلارميا دەپۋتاتتارىنىڭ ءحىى سەزىندە رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق قالاسىن قازاق جەرىنىڭ ىشكى ايماقتارىنا اۋىستىرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن-ءدى. استانانى انىقتاۋ جونىندە قۇرىلعان ارناۋلى كوميسسيا قازاق اۆتونوميالى كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولۋعا لايىق قالالار قاتارىندا اقمولا، اۋليەاتا، شىمكەنت، اقتوبە، اقمەشىت قالالارى اتالدى. ءبىرىنشى سىرداريا گۋبەرنيالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىندا قازاقستاننىڭ استاناسى ۇلتتىڭ ەجەلگى قونىسى - تاشكەنت قالاسى بولسىن دەگەن ۇسىنىستار دا دەلەگاتتار تاراپىنان كوپ ايتىلدى. وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، 1924 جىلعى 27 قاراشادا قازوبكومنىڭ، ال 1925 جىلعى 19 اقپاندا قازولكەكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى (رەسپۋبليكاداعى ەكىنشى دارەجەلى لاۋازىم) بولىپ تاعايىندالعان سۇلتانبەك قوجانوۆ  استانانى اقمەشىتكە كوشىرۋ نيەتىنەن اينىمادى. ول تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعان ۋاقىتىندا – 1922 جىلعى 12 ساۋىردە ارنايى قاۋلى شىعارىپ، ءوزى تاريحي اتاۋىن قايتارىپ بەرگەن اقمەشىت قالاسىن ەل كىندىگى ەتۋگە كۇش سالدى. “قازاقتىڭ استاناسى ورىستىڭ تۋى تىگىلگەن قالادا ەمەس، قالاسى جوقتىقتان، قازاقتىڭ كيىز اۋىلىندا بولسا دا، قازاق ۇلتى جۇرتشىلىعىنا جۋىق بولۋى كەرەك. قازاق ۇلت مەملەكەتشىلىگىنە ادەمى قالا، ىڭعايلى ۇيلەر كەرەك ەمەس، جامان دا بولسا ءوز ورداسى بولۋى كەرەك. ورىنبوردان كوشپەي، قازاق ۇلتىنىڭ ىشكى تىرشىلىگى وڭدالىپ، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ قامىنا كەرەكتى شارالار ءىس جۇزىندە ىستەلۋى قيىن”، – دەپ جازدى. ول ءوز زامانى ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى كورىنگەن وسى ويلارىن ءماجىلىس مىنبەلەرىنەن سويلەگەن سوزدەرىندە دە، ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە قايتا-قايتا قوزعادى.

 سۇلتانبەكتىڭ بۇل پىكىرى قىلپ ەتكەندى قاعىپ تۇسەر تار زامان قالىبىنا سىيماس ۇلكەن ەرلىك ەدى.  استانا اقمەشىتكە اۋىستى. سىر جاعالاۋىندا بوي كوتەرگەن قالا وسىلايشا قازاق ەلىنىڭ استاناسى اتاندى.

استانانى سىر بويىنا كوشىرۋدىڭ تاريحي نەگىزى دە بولدى. ەجەلدەن  قازاق ۇلتى ءۇشىن سارىسۋ مەن شۋ وزەندەرىنىڭ اتىرابى، سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعاسى بويى اتا قونىس، وركەنيەت وشاعى بولىپ كەلگەن-ءدى. ورتاعاسىرلارداعى وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى – جانكەنت، اق وردا مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى سىعاناق تا وسى ولكەدە ورىن تەپكەن. جىبەك جولى بويىمەن ءجۇرىپ وتەتىن ترانسۇلتتىق ساۋدا كەرۋەن جولدارى دا سىردىڭ بويىندا توعىساتىن. ءارى قاراي ساۋدا كەرۋەندەرى اقمەشىت ماڭىنان تورعاي، ورال، ەمبى وزەندەرى ارقىلى تەرىسكەي-باتىسقا جول تارتسا، كەلەسى تارماعى توبىل مەن ەرتىستى بويلاي تەرىسكەيگە، شۋ بويىمەن بالقاش كولىن باسىپ شىعىس باعىتتا قاراي وتەتىن. ەڭ باستى سەبەپ – تاريحتىڭ كونە پاراقتارىندا تاڭبالانعان اقمەشىت قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان قۇت مەكەن ەدى.

 قايتا قازاق اتاندىق

        قىزىلوردا تاريحىن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا بۇل كۇندەرى باقيلىق بولعان بەلگىلى عالىم ءمادي كەرەەۆتى  بولە-جارا ايتۋعا ءتيىسپىز. ەكى عاسىرلىق تاريحى بار كونە شاھاردىڭ ءار كەزەڭىن جۇيەلەپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن عالىم ەڭبەگى قالا تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار ءۇشىن ءتۇرلى دەرەكتەرىمەن قۇندى. ماقالا بار عۇمىرىن قالا تاريحىن تۇگەندەۋگە ارناعان عالىم دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە جازىلىپ وتىر.   

       1925 جىلعى 15-19 ءساۋىر ارالىعىندا قازاق كەڭەستەرىنىڭ V سەزى بولىپ ءوتتى. وعان توراعالىق ەتكەن سۇلتانبەك قوجانۇلى كۇن تارتىبىنە ەكى ماسەلە ەنگىزەدى.  بىرىنشىدەن، دەلەگاتتاردىڭ ءبىراۋىزدى شەشىمىمەن ۇلتىمىزدىڭ “قازاق” دەگەن تاريحي اتاۋى قايتارىلدى. وسىلايشا وتارشىلار تاراپىنان قىرعىز اتانىپ ۇلت قايتدان قازاق اتاندى. وسى سەزدە اقمەشىت قالاسىنىڭ اتى  قىزىلوردا بولىپ وزگەرتىلدى.

        جاڭا استانانىڭ جەر جاعدايى جان-جاقتى زەرتتەلدى.  قالانىڭ ارحيتەكتۋرالىق جوسپارىن جاساۋ ءۇشىن بىلىكتى ارحيتەكتور ي.ۆ.ريانگين شاقىرىلدى. بىلىكتى مامان جاساعان قالا حالقىنىڭ  الداعى 40 جىلعى ءوسۋ بولجامى قازىرگى ناقتى مالىمەتتەرمەن سايكەس كەلىپ تۇر.

كوميسسيانىڭ تەحنيكالىق جاعىن قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ باسقاردى. شاھاردىڭ ورتالىق بولىگىن سۋلاندىرۋ ءۇشىن قازىلعان سارقىراما كانالى قۇرىلىسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن ونىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى دا قۇندى مۇرا قالدىرعانىن ايتا كەتكەنىمىز ورىندى بولار. الىپ ارنا الاش قايراتكەرىنەن قالعان ءبىر بەلگى رەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالانى قاق جارا سارقىراي اعىپ جاتىر.

 قىزىلوردا اتتى قالانىڭ جاڭا اتاۋى بۇكىل جۇرتشىلىق تاراپىنان قولداۋ تاپتى. قىزىلوردا ۋەزدىك قالالىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتى وسى تۇرعىدا جاڭا قاۋلى شىعارىپ تا ۇلگەردى. بۇل قاۋلىعا سايكەس بارلىق مەملەكەتتىك كوورپەراتيۆتىك جانە تاعى باسقا ۇيىمدار، ءوندىرىس ورىندارىن، مەكەمەلەر باسقا ۇيىمدار، ءبىر اي مەرزىم ىشىندە بارلىق شتامپتار مەن مورلەرىن اۋىستىرۋعا مىندەتتەلدى.

العاشقى جاڭالىقتاردىڭ قاتارىندا اۋە قاتىناسى مەن بايلانىس جۇيەسى ىسكە قوسىلدى. 1926 جىلى  ماۋسىم ايىندا اسپانعا تۇڭعىش رەت قىزىلوردانىڭ قۇمدى الاڭىنان پو-ۇشاعى كوتەرىلىپ ماسكەۋ قالاسىنا بەت الدى. بۇل ۇشاق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى قىزىلوردادان ماسكەۋگە اۋە جولىن اشتى.  

      1925-1926 جىلدارى ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتى، كەڭەس-پارتيا مەكتەبى، مەدي­تسينا، قارجى، كولىك-مەحانيكالىق، گەوبوتانيكالىق سالا ماماندارىن دايىندايتىن تەحنيكۋمدار اشىلدى. تۇڭعىش تەاترمەن قاتار «ەڭبەكشى قازاق». «سوۆەتسكايا ستەپ» رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارى شىعا باستادى. 

استانا الماتىعا نەگە كوشتى؟

    ارينە، ماسكەۋدى قازاقستانداعى مۇنداي ۇلتتىق سەرپىلىس پەن سىلكىنىس دەرەۋ ەلەڭ ەتكىزدى. مۇرتتى كوسەم الاششىلداردى اۋىزدىقتاۋعا اككى دە قاتىگەز باسشى فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكيندى اتتاندىردى. 1925 جىلدىڭ كۇزىندە رەسپۋبليكاعا باسشى بولىپ كەلگەن ول وزىنە ءا دەگەننەن ۇناماعان قىزىلوردانىڭ ويران-بوتقاسىن شىعارىپ، ەلگە سىيلى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ دا سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇستى. ونىڭ تۇپكى ماقساتى – سۇلتانبەكتى ورتالىقتىڭ قاراۋىنا جونەلتۋ ارقىلى قازاق قوعامىنداعى “ۇلتشىلدىق” تەندەنتسياسىن تۇنشىقتىرىپ، سودان سوڭ وزىنە باعىنىشتى ولكەدە ويىنداعىداي ويران سالۋ ەدى. جەر-جەردەگى بىلىكتى كادرلاردان «قۇتىلۋ» ءۇشىن ماسكەۋگە قىزمەتكە جىبەرۋ تاجىريبەسىنەن حاباردار قوجانوۆ بۇل ارەكەتكە قارسى تابان تىرەپ، قاسارىسىپ باقتى. 1924 جىلى سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىندە ول: “نەگە ەكەنىن قايدام، جولداستارىمىزدىڭ كوبى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە جۇماقتى ماسكەۋدە ورنالاسقان دەپ ويلايدى جانە ءبارىمىز سول جۇماققا جەتۋىمىز قاجەت دەپ قاتە تۇسىنەدى”، - دەپ ايتقان ەدى. بىراق ول وسى قارسىلىعىنا قاراماستان ماسكەۋگە جىبەرىلدى.   ونىڭ ورنىنا “37-ءنىڭ ويرانىن” ۇيىمداستىرۋشى - ەجوۆ وتىردى.  

        الاش قايراتكەرلەرى جاڭا استانادا قوعامدىق-ساياسي ءھام مادەني ورتا قالىپتاستىرۋعا بارىن سالدى. كەيىنىرەك اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ الاشتىڭ اقمەشىتى جايلى “ساكەن باتەڭكەسىنىڭ ءىزى قالعان” دەپ جازاتىنى دا وسى كەزەڭ وقيعالارى ەدى. جالعىز ساكەن ەمەس، بەيىمبەت، ءىلياس، ءسابيت سەكىلدى قالامگەرلەردىڭ ۇلت ادەبيەتىنىڭ قورىن بايىتقان جاۋھار شىعارمالارىنىڭ نەگىزى وسى سىر بويىندا قالاندى. باc-اياعى 4 جىل ىشىندە جاڭا وردادا ۇلكەن رۋحاني ورتا قالىپتاستى. 1926 جىلى قىزىلوردادا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “ەڭلىك-كەبەك” پەساسى تۇڭعىش رەت ساحنالاندى. قازاققا تەاتر ونەرىن تۇڭعىش تانىتقان امىرە، قۇرمانبەك، سەركەلەر  ۋاقىت وتە كەلە ۇلت رۋحانياتىنىڭ قابىرعالى قايراتكەرلەرىنە اينالدى. ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋدا 4 عاسىرعا بەرگىسىز 4 جىل قيسىق كوشەلى شاعىن شاھارعا ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى.

نەسىبەسى كەم ۇلتپىز دەپ ايتا الماسپىز، بىراق قولدا باردىڭ قادىرىن كەش تۇسىنەتىن ەل ەكەنىمىز انىق. سوڭعى 10-15 جىل ىشىندە ەسىگىندە وسى ۇلىلار الاقانىنىڭ تابى قالعان تالاي تاريحي عيمارات قيراتىلدى. سول زاماننان سىر شەرتەر سوڭعى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى قازاق جىرىنىڭ قۇلاگەرى – ءىلياس جانسۇگىروۆ تۇرعان ءۇيدى بازار ساۋداگەرلەرىنىڭ قويماسىنا اينالدىرىپ قور قىلدىق. ۇكىمەت ءۇيى بولعان تاريحي عيمارات اياق استى بۇزىلىپ، تالاپايعا ءتۇستى.  بارىمىزى باعالاي الماعان وزىمىزدەن باسقا كىمگە وكپەلەيمىز؟

اقمەشىت استانا بولىپ تۇرعانداعى سوۆناركوم ءۇيى  2000-جىلداردىڭ باسىندا بۇزىلدى. بىلەتىندەر بۇل عيماراتتاردى 6 اي جاۋىن جاۋسا دا سىز تارتپايتىن كىرپىشىنە بولا بۇزدى دەسەدى. ەسى بار ەل تۇلعاسىنىڭ تابان ءىزىن دە ساقتايدى. ال ءبىز... ايتارى جوق، وبال ەندى...

     وسى جىلدارى قالا حالقىنىڭ سانى 22 مىڭعا جەتىپتى. بىراق تالاي جاندى وققا بايلاپ،وبالىن ارقالاعان قۋجاق – گولوشەكين ەندى ەل استاناسىن قازاعى باسىم قىزىلوردادان ورىسى كوپ الماتىعا كوشىرۋدى قولعا الادى. بەيقام ەلگە بۇيىدەي تيگەن ول ءۇشىن ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، تاريحي ارا-جىكتىڭ اجىراۋى دا ىزدەگەنگە – سۇراعان بولىپ شىعا كەلدى.  وسىلايشا 1927-جىلدىڭ 29-ساۋىرىندە بۇكىلوداقتىق حالىق كوميسسارلار كەڭەسى قازاقستان استاناسىن قىزىلوردادان الماتىعا كوشىرۋ تۋرالى جالپىقازاقستاندىق VI سەزىنىڭ شەشىمىن بەكىتىپ بەرەدى. سەزد شەشىمى 1929 جىلدىڭ مامىر ايىندا رەسمي تۇردە ىسكە اسىرىلىپ، الماتى استانا مارتەبەسىن يەلەندى.

    قازاقتىڭ قۇت مەكەنى قىزىلوردا قازالى ۋەزi جانە سىرداريا گۋبەرنياسىنا قاراستى قارساقپاي  اۋدانىنىڭ باسىن قوسقان وكرۋگ ورتالىعى بولىپ قالا بەردى.

مۇرات اقىنۇلى،

قىزىلوردا وبلىسى

Abai.kz