نوبەل سىيلىعى كىمگە كەرەك؟ (باسى)
شۆەتسيانىڭ استاناسى – ستوكگولمدە نوبەل اپتالىعى باستالدى. قازاننىڭ 6-سى مەن 13-ءى ارالىعىندا بيىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋراەتتارى انىقتالادى.
الەمدەگى ايگىلى سىيلىقتى ارمان ەتپەيتىن مادەنيەت، ونەر، عىلىم ادامى كەمدە كەم. الايدا، سوڭعى جىلداردىڭ بەدەرىندە نوبەلدىڭ بەرىلۋىنە ساياسات ارالاسىپ كەتتى دەگەن اڭگىمە دە ءجيى ايتىلاتىن بولدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ الەمدەگى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىن الۋى بولسا كەرەك. قالاي بولعاندا دا، نوبەل – نوبەل!
ءار جىل سايىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان اتاقتى اكادەميكتەر مەن نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى جينالىپ، ۇمىتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قاراپ، داۋىس بەرۋ ارقىلى ۇزدىكتەردى انىقتايتىن، جۇلدە قورى 1 ميلليون دوللارعا جۋىق اتاقتى سىيلىق قازاقستان جانە ورتا ازياعا ءالى كۇنگە دەيىن بۇيىرعان ەمەس. بىراق، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى، ونەرى نوبەلگە قاراپ تۇرعان جوق. «قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى – الەمدەگى كەز كەلگەن ەلدىڭ ونەرى مەن ادەبيەتىنەن ءبىر كەم ەمەس. ارتىق بولماسا!» دەگەن پىكىر ءبىزدىڭ قوعامدى ءالى بار. بەرىك ورنىققان. بىراق، نوبەل جوق! سوندا نوبەل سىيلىعى كىمگە كەرەك؟ بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن ادەبيەت سىنشىسى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ كولەمدى ماقالاسىنان تاباسىز.
Abai.kz
نوبەل سىيلىعى! تالاي ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ ارمانىنا اينالعان، اتاعى الەمگە اڭىز بولىپ تاراعان بۇل سىيلىقتى الۋدى قانداي قالامگەر قيالدامايدى دەيسىڭ. نوبەل سىيلىعى دەگەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا، وسى قۇرمەتتى اتاققا يە بولعان، الەمدىك ادەبيەتتىڭ قاق تورىنەن ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن العان كنۋت گامسۋن، بەرنارد شوۋ، توماس مانن، يۆان بۋنين، ۋيليام فولكنەر، ەرنەست حەمينگۋەي، ميحايل شولوحوۆ، ياسۋناري كاۆاباتا، گەنريح بەلل، گارسيا ماركەس، وكتاۆيا پاس، كەندزابۋرا وە سىندى ايگىلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى ەلەستەپ، سول كىتاپتاردان العان اسەرىمىز سانامىزدا قايتا ءبىر جاڭعىرادى ەمەس پە؟ مىنە، سوندىقتان ادەبيەت سۇيەر قاۋىم نوبەل سىيلىعىن «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» شىعاتىن، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلى شىعارمالارعا بەرىلەتىن لايىقتى باعا دەپ قابىلداپ كەلەدى. نوبەل سىيلىعىن العاننان سوڭ، ايى وڭىنان تۋىپ، جۇلدىزى جانىپ، باعى اشىلىپ، شىعارمالارى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ميلليونداعان دانامەن باسىلىپ شىعاتىن جازۋشىعا ءبارىمىزدىڭ دە قىزعانىشپەن قارايتىنىمىز وتىرىك ەمەس قوي. جازۋشى ءۇشىن جازعان شىعارماڭنىڭ الەمنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ادامزاتتىڭ ورتاق قازىناسىنا اينالۋىنان ارتىق قانداي باقىت بار، شىركىن! ونىڭ سىرتىندا، الەمدەگى اتى دارداي حالىقارالىق مادەني بىرلەستىك دەيسىز بە، ادام قۇقىن قورعاۋ جونىندەگى قاۋىمداستىق دەيسىز بە، ايتەۋىر نە كەرەك، دۇنيەجۇزىندەگى بەلگىلى ۇيىمداردىڭ قاي-قايسىسى دا نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشىنى ءوز قوعامىنىڭ مۇشەسى قىلۋعا تىرىساتىنى ايداي اقيقات. دۇنيەجۇزىندەگى مىڭداعان جازۋشىلاردىڭ ىشىنەن جۇلدىزى جانعان قالامگەردى، ەندى ءوز شىعارماشىلىعى تۋرالى ءبىر اۋىز پىكىر ايتقىزۋ ءۇشىن جانىن سالىپ، ولەرمەندىككە شەيىن باراتىن اقىن-جازۋشىلار قانشاما. بارىنەن بۇرىن نوبەل سىيلىعىن العان قالامگەردىڭ ءجۇزىن كورۋدى ارماندايتىن ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ ىستىق پەيىلىن ايتساڭىزشى. جىل سايىن ميلليونداعان وقىرمان «بۇل جولى كىمنىڭ باعى جانادى ەكەن؟» دەپ، نوبەل سىيلىعى يەگەرىنىڭ ەسىمىن ءتوزىمى تاۋسىلىپ، تاعاتسىزدانا كۇتەدى. جىل سايىن الەمدەگى بىلىكتى دە، بىلگىر سىنشىلار ءمۇيىزى قاراعايداي اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن ءسوز قىلىپ، وسى جولعى نوبەل سىيلىعىن الۋعا كىمنىڭ لايىق ەكەندىگىن ايتىپ، بىلەك سىبانىپ، قىزۋ ايتىس-تارتىسقا تولى مايداننىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. بالكىم، جىل سايىن وسى سىيلىقتىڭ كىمگە بەرىلۋ كەرەكتىگىن شەشەتىن شۆەد اكادەمياسىنداعى تالقىلاۋلاردىڭ داۋ-دامايعا ۇلاسىپ جاتاتىندىعىنىڭ سەبەبى دە سوندىقتان بولار. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى وسى داۋلار جانجالعا ۇلاسىپ، نوبەل سىيلىعى بەرىلگەن شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىنە كوڭىلى تولماعان شۆەد اكادەمياسىنداعىلاردىڭ ىشىندە، جىلى ورنىن سۋىتىپ، ءوز ەركىمەن جۇمىسىنان كەتكەندەردىڭ سانى كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيە ءتۇسىپتى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ راسىندا دا نوبەل سىيلىعىنىڭ بەدەلى ۋاقىت وتكەن سايىن تومەندەپ بارا ما، الدە مۇنىڭ ءبىز بىلمەيتىن باسقا دا «سايتاني» سىرلارى بار ما؟
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن شۆەد اكادەمياسى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن الۋعا، تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋكتى لايىق دەپ تاپتى. سول جىلى جازۋشى وزىنە تيەسىلى 1,1 ميلليون دوللار سىياقىسىن الدى.
1952 جىلى ىستامبۋل قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ورحان پامۋك ادەبيەتتەگى پوستمودەرنيزم اعىمىنىڭ بەدەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. رەسەيدە ونىڭ بىرنەشە كىتابى جارىق كوردى. ءوز روماندارىندا ول كوبىنەسە شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاتتى كوڭىل بولەدى.
دەگەنمەن ورحان پامۋكتىڭ الەمگە اتىن شىعارعان جازۋشىلىقتان گورى، ساياسي شاتاققۇمارلىعى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز. ورحان پامۋك - ءوز ەلىندەگى بيلىكتىڭ ارمياندار مەن كۇردتەرگە قاتىستى ساياساتىنا اشىقتان-اشىق قارسى شىققان بىردەن-ءبىر تۇرىك قالامگەرى. شۆەيتساريالىق «Tages Anzeiger» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا جازۋشى: “بۇل جەردە وتىز مىڭ كۇردتەر مەن ميلليونداعان ارمياندار ءولتىرىلدى، بىراق مەنەن باسقا ەشكىمنىڭ دە مۇنى ايتۋعا باتىلى جەتپەيدى”، - دەپ تۇركيانىڭ رەسمي بيلىگىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزعان مالىمدەمە جاساعان. بۇرىن-سوڭدى كوزگە ىلىنبەي جۇرگەن جازۋشىعا، وسى اتى شۋلى مالىمدەمەدەن سوڭ الەمنىڭ نازارى اۋدى.
جازۋشىنىڭ ءباسپاسوز بەتىندە اشىق بىلدىرگەن وسى پىكىرىنە قاتتى نارازى بولعان تۇركيا ۇكىمەتى ونى سوتقا بەردى. وسىدان كەيىن ىستامبۋلدىڭ قالالىق سوتى تۇركيانىڭ قىلمىستىق كودەكسى بويىنشا ورحان پامۋكتىڭ 6 ايدان 36 ايعا دەيىن قاماۋعا الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلۋىن تالاپ ەتكەن شاعىم-ارىزدى قارادى. 2006 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ىستامبۋلدىڭ سوتى “تۇركى ۇلتىنا مورالدىق زيان كەلتىردى” دەگەن، ايىپ تاعىلعان جازۋشىنى اقتاپ الدى. ورحان پامۋكقا قاتىستى بۇل وقيعانى ەۋروپا وداعى مۇقيات قاداعالاپ، جازۋشىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن بۇل سوت پروتسەسىنىڭ ادام قۇقى جونىندەگى ەۋروپا كونۆەنتسياسىنىڭ شارتتارىن بۇزۋ بولىپ سانالاتىندىعىن تۇركيا ۇكىمەتىنە اشۋلى كەيىپتە، قاداپ تۇرىپ، قاتاڭ ەسكەرتتى. ونىڭ سىرتىندا ورحان پامۋككە الەمگە اتى ايگىلى جوزە ساراماگو، گابريەل گارسيا ماركەس، گيۋنتەر گراسس سىندى نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشىلار دا ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىردى.
بۇل اڭگىمەنى تىلگە تيەك قىلىپ وتىرعانىمىز- سوڭعى جىلدارى نوبەل سىيلىعىن بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن بەرۋ قالىپتى جاعدايعا اينالدى. ايتپەسە، الەمدە وسى سىيلىققا لايىقتى ورحان پامۋكتان باسقا جازۋشى تابىلماي قالعان جوق ەمەس.
ورحان پامۋكتىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋى دۇنيەجۇزىندە ارميانداردىڭ ءلوببيىنىڭ شەشۋشى ءرول اتقاراتىندىعىن ايگىلەپ بەردى. ەگەر دە اۆتوريتارلىق مەملەكەتتەردە بارلىق ماسەلەنى ءبىر ادام شەشسە، دەموكراتيالىق ەلدەردە ءبىر ماسەلەگە قاتىستى پروبلەمانىڭ ءتۇيىنىن لوببيلەر شەشەدى. كۇلبىلتەلەمەي سويلەسەك، نوبەل سىيلىعىنىڭ كىمگە بەرىلۋى كەرەكتىگىنە نۇكتە قوياتىن شۆەد اكادەمياسى، كوميسسيانىڭ قاراۋىنا كەلىپ تۇسكەن جاڭا تۋىندىلاردى ساراپتاۋ بارىسىندا، ورحان پامۋكتىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىنەن گورى، ارميان ۇلتىن قىزعىشتاي قورعاعان سوزىنە باستى نازار اۋدارعان سەكىلدى. ايتپەسە، تۇركى الەمىندە شىعارماشىلىق قابىلەتى ورحان پامۋكتان اناعۇرلىم جوعارى جۇزدەگەن جازۋشىلاردى مۇرنىنان ءتىزىپ بەرە الامىز. اۋا جايىلىپ كەتپەس ءۇشىن، ازىرشە ءبىز ورحان پامۋك تۋرالى اڭگىمەمىزدى وسىمەن ءتامامداي تۇرايىق. رەتى كەلىپ جاتسا، ماقالامىزدىڭ سوڭىندا اڭگىمەمىزگە قايتىپ ورالامىز.
2005 جىلى دا ادەبيەت سالاسى بويىنشا بەرىلەتىن نوبەل سىيلىعىنا ۇمىتكەرلەردىڭ شىعارماسىن تالقىلاۋ ستوكگولم قالاسىندا وتە قىزۋ پىكىرتالاس جاعدايىندا وتكەنى ايان. ءتىپتى ادەبيەت سالاسىنداعى سىيلىققا قاي جازۋشىنىڭ لايىقتى ەكەنىنە بايلانىستى ءبىر شەشىمگە كەلە الماعان شۆەد اكادەمياسىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرى شۋ شىعارىپ، ءوز نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن. سول جولى دا الەمدىك ادەبيەتتىڭ قايناعان قازانىندا نە ءپىسىپ جاتقانىن ءجىتى باقىلاپ، قىزۋ ايتىس-تارتىستىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جۇرگەن مىڭداعان ادەبيەتشىلەردىڭ ۇكىلى ءۇمىتى اقتالماي، نوبەل سىيلىعى انگلياداعى كوپ جازۋشىلاردىڭ ءبىرى گارولد پينتەرگە بۇيىرعان.
ارينە، ەگەر دە ءبىز گارولد پينتەردى ورتانقول جازۋشىلاردىڭ ءبىرى دەسەك، كوپە-كورنەۋ وتىرىك ايتقان بولار ەدىك. ۇلتى ەۆرەي گارولد پينتەردىڭ «كوللەكتسيا»، «ۇيگە ورالۋ» اتتى درامالىق تۋىندىلارى راسىندا دا جاقسى شىعارمالار. كەزىندە ونىڭ جازعان ستسەناريلەرى بويىنشا «ساتقىندىق»، «كۇزەتشى» اتتى كينوفيلمدەر دە ءتۇسىرىلدى. ءتىپتى، گارولد پينتەردىڭ اتاعىن اسپانعا شىعارعان، الەمنىڭ الدىندا تانىمال ەتكەن، جازۋشىلىقتان گورى، ونىڭ اكتەرلىك قابىلەتى ەدى. بىراق سوعان قاراماستان، الەمدىك ادەبيەتتە، جاڭاشىلدىعىمەن نەمەسە تاقىرىپتى يگەرۋ جاعىنان گارولد پينتەردى جولدا قالدىرىپ كەتەتىن نوبەل سىيلىعىن الا الماي جۇرگەن جۇزدەگەن جازۋشىلار بار. ەندەشە نەلىكتەن 2005 جىلعى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى ورىس ۆالەنتين راسپۋتين، يسپان ابەل پوسسە نەمەسە ءتىپتى، قازاق ولجاس سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى تالانتتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ تالانىنا بۇيىرماي، گارولد پينتەردىڭ قانجىعاسىنا بايلاندى. ءسوز جوق، ەگەر دە 2005 جىلعى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى وسى ءۇش قالامگەردىڭ بىرەۋىنە بۇيىرسا، ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ الدىندا ونىڭ باعاسىنىڭ دا، بەدەلىنىڭ دە ارتا تۇسەتىندىگى ادامنان بولسا دا، اللادان جاسىرا المايتىن شىندىق. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، جاپون ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى كەندزابۋرە وە وسىدان بەس جىل بۇرىن رەسەيدىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىنىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا ۆالەنتين ءراسپۋتيندى بۇگىنگى ۋاقىتتاعى الەمدەگى ەڭ ۇلى ەكى-ءۇش جازۋشىنىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىنا قىزىعۋشىلىقپەن قارايتىندىعىن جاسىرماپتى. ال، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن “ينوستراننايا ليتەراتۋرا” اتتى ادەبي باسىلىمدا جارىق كورگەن يسپان جازۋشىسى ابەل پوسسەنىڭ “جۇماقتىڭ توبەتتەرى” («رايسكيە پسى») رومانىن مەن الەم ادەبيەتىندەگى سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە دۇنيەگە كەلگەن ەڭ ۇزدىك تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا قوسار ەدىم. قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ “يازىك پيسما” اتتى تۋىندىسىنىڭ، مىڭداعان كىتاپتاردى اقتارىپ جازعان، تۇركى الەمىندەگى ايرىقشا قۇبىلىس بولعان تۋىندى ەكەندىگىنە ەشكىم تالاسا قويماس. سوعان قاراماستان 2005 جىلعى نوبەل سىيلىعى نەلىكتەن اعىلشىن جازۋشىسى گارولد پينتەرگە بۇيىردى؟ قانداي ەڭبەگى ءۇشىن؟
ەگەر دە ءسىز داڭقى الەمگە تاراپ، داقپىرتى جەر جاراتىن قۇرمەتكە لايىق بولعان قالامگەردىڭ 1970 جىلدان بەرى شىعارما جازۋدان گورى، ساياساتپەن قاتتى شۇعىلدانىپ جۇرگەنىن ەسىڭىزگە تۇسىرسەڭىز، نە سەبەپتەن شۆەد اكادەمياسىنىڭ بۇل سىيلىققا لايىق ۇمىتكەرلەردىڭ اراسىنان گارولد پينتەردى تاڭداعاندىعى وزدىگىنەن تۇسىنىكتى بولا قالادى...
قاتەلەسكەن جوقسىز. دۇرىس تاپتىڭىز! شۆەد اكادەمياسىنىڭ 2005 جىلعى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن گارولد پينتەرگە بەرۋىنىڭ ارتىندا ءجاي عانا ەمەس، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۇلكەن گەوساياسي ماقساتى جاتىر.
يراكتاعى سوعىستان كەيىن ەۋروپا ەلدەرى مەن امەريكانىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ءبىراز سۋىپ كەتكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. گارولد پينتەر بولسا امەريكا مەن ۇلىبريتانيانىڭ ساياساتىنا اشىقتان-اشىق قارسى شىعىپ، ساياسي مىنبەرلەردەن بۇل تۋرالى باتىل پىكىرلەر ايتىپ جۇرگەن ساناۋلى قالامگەرلەردىڭ ءبىرى. جازۋشىعا نوبەل سىيلىعى تابىس ەتىلگەندە باتىستىڭ جانە رەسەيدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى «گارولد پينتەرگە نوبەل سىيلىعىن اپەرۋ ارقىلى ەۋروپا، امەريكاعا جەڭ استىنان جۇدىرىق كورسەتىپ، سەس تانىتتى» دەپ، تە جازدى.
گارولد پينتەردىڭ ساياسي پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىمەن ءبىرشاما تانىس بولعاندىقتان، مەن دە ونىڭ يراكتاعى سوعىسقا بايلانىستى امەريكا مەن ۇلىبريتانيانىڭ ساياساتىنا تىزەسىن باتىرا ايتقان پىكىرلەرىن تولىق قۋاتتايمىن. ونىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىنا قۇرمەتپەن قارايمىن. الايدا سوعان قاراماستان ەۋروپا ەلدەرىندەگى ساياسي كوڭىل-كۇيگە بولا، اتاعى دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى نوبەل سىيلىعىن ساياسي ماقساتتىڭ قۇرباندىعىنا شالۋدىڭ قانداي ءجونى بار. ونەر دەگەن قاسيەتتى الەمدە ەڭ الدىمەن شىعارماشىلىق ادامىنىڭ قابىلەتى مەن ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەيتىن بە ەدى؟ ءوز باسىم وسى سىيلىقتى گارولد پينتەرگە تابىس ەتكەن شۆەد اكادەمياسىنىڭ مۇسىلمان ەلدەرىنە جانى اشىپ، ىلعي دا ولارعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىنىنا ءبىر مىسقالداي دا سەنبەيمىن. «نەگە؟» دەيسىز عوي.
ماسقارا! 1989 جىلى شۆەد اكادەمياسى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن يسلام ءدىنىن مازاقتاعان شىعارمالار جازعان، جاراتۋشى اللانىڭ اتىنا قارا كۇيە جاققان سالمان رۋشديگە ۇستاتا سالۋعا شاق قالدى. ءتىپتى وسىعان وراي نوبەل كوميتەتىندە سوراقى جاعداي ورىن الدى. نوبەل سىيلىعى، يسلام سەكىلدى قاسيەتتى ءدىندى قورلاپ، ونى مازاق قىلعان سالمان ءرۋشديدىڭ پايداسىنا شەشىلمەگەنى ءۇشىن بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانعان شۆەد اكادەمياسىنىڭ ومىرلىك اكادەميكتەرى كەرستين ەكمان مەن لارس گيۋللەنستان جۇمىستارىن تاستاپ، ءوز ەرىكتەرىمەن وتستاۆكاعا كەتىپ، جىلى ورىندارىن سۋىتقان. الايدا كەلەشەكتە شۆەد اكادەمياسى سالمان ءرۋشديدىڭ اتاعىن اسپانعا ءبىر-اق شىعارىپ، وعان نوبەل سىيلىعىن قۇرمەتپەن تابىس ەتسە، تاڭ قالماڭىز. 2006 جىلعى نوبەل سىيلىعىنا ۇمىتكەرلەردىڭ تىزىمىندە حارۋكي مۋراكامي سەكىلدى شىن ماعىناسىنداعى جاپون ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىمەن بىرگە سالمان رۋشدي دە بولىپتى.
2004 جىلى شۆەد اكادەمياسى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن سۇرەڭسىز، ورتانقول عانا شىعارمالار جازىپ جۇرگەن ەلفيردا ەلينەك سىندى ەشكىم تانىمايتىن اۆستريالىق جازۋشىعا بەرۋ ارقىلى جۇرتتىڭ ۇستىنەن جاي تۇسىرگەندەي قىلدى. سول جولى وسى سىيلىقتىڭ ەلفريدا ەلينەككە بۇيىرعانىنا نارازى بولعان شۆەد اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميكتەرىنىڭ ءبىرى كنۋت انلۋند ءوز ەركىمەن وتساۆكاعا كەتىپ، “بۇل شەشىم نوبەل سىيلىعىنىڭ قۇندىلىعىنا ۇلكەن كولەڭكەسىن ءتۇسىردى” دەگەندى مالىمدەگەن. الايدا شۆەد اكادەمياسىنىڭ حاتشىسى گوراتسي ەنگدەل وسى ورىن العان كەلەڭسىزدىككە وراي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە: “كنۋت انلۋندتىڭ بۇل ارەكەتى شۆەد اكادەمياسىنىڭ ىسىنە كولەڭكەسىن تۇسىرە المايدى”، - دەپ نوبەل سىيلىعىنىڭ بەدەلىن جانىن سالىپ، قىزعىشتاي قورعاعان ەدى.
شىندىعىندا سولاي ما؟ راسىندا دا شۆەد اكادەمياسى تاعايىنداعان نوبەل سىيلىعى “جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار” شىققان، الەمدەگى ەڭ ۇزدىك تۋىندىلارعا عانا بەرىلىپ كەلە مە؟ ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى باسقاسىن ايتپاعاندا باتىستىڭ ازۋلى سىنشىلارىنىڭ وزدەرى نوبەل سىيلىعىنىڭ بەدەلىنىڭ تومەندەپ، ونىڭ كىم-كورىنگەنگە بۇيىرىپ جاتقانىن اشىنا جازسا دا، شۆەد اكادەمياسى تۇك سەزبەگەندەي، بىلق ەتەر ەمەس. ءتىپتى كوپ جاعدايدا وسى ايتىلىپ جاتقان سىنداردى قاپەرىنە دە ىلمەيدى. جاۋاپ بەرۋدى قاجەت دەپ تە سانامايدى. ءبىر قىزىعى نوبەل سىيلىعىن العان ەلفريدا ەلينەك ءۇشىن دە بۇل وقيعا كۇتپەگەن جاڭالىق بولىپتى. اتاعى دارداي سىيلىقتى الام دەگەن وي ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەپتى. باسقاسىن ايتپاعاندا، باتىستىڭ بىلىكتى سىنشىلارىنىڭ وزدەرى جازۋشى ەلفريدا ەلينەكتىڭ شىعارمالارىندا ەشقانداي دا كوركەمدىكتىڭ جوقتىعىن، ونىڭ روماندارىنىڭ جۇيەسىز قۇرىلعان سوزدەردىڭ جيىنتىعى ەكەندىگىن تالاي سىناعان. وسىدان سوڭ شۆەد اكادەمياسىنداعى ساراپشىلاردىڭ تالعامىنىڭ بيىكتىگىنە قالاي سەنەسىز، نوبەل سىيلىعى بويىنداعى دارىنىن ساتپاعان شىن تالانتتارعا بەرىلىپ جاتقانىنا قالاي يلاناسىز؟
ءبىر قىزىعى، ەلفريدا ەلينەكتىڭ شىعارماسى بويىنشا تۇسىرىلگەن “پيانيست” اتتى كوركەم فيلم، جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن وزىنە قاتتى بۇرعان كورىنەدى. ادەبيەتتەگى بىلگىر سىنشىلاردىڭ ايتۋىنشا، نوبەل سىيلىعى ەلفريدا ەلينەكتىڭ پايداسىنا شەشىلگەندە شۆەد اكادەمياسى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىققان، وسى فيلمگە قاتتى نازار اۋدارعان. جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى تاسادا قالىپ، تالانتىنىڭ دەڭگەيى مۇلدە ەسكەرىلمەگەن.
ەسىمە باسىمنان كەشكەن ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر. جارتى جىل بۇرىن ابىلاي حان مەن اباي كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى كىتاپ دۇكەنىنە كىرگەنىمدە نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشى ەلفريدا ەلينەكتىڭ “ولگەندەردىڭ بالالارى” (“دەتي مەرتۆىح”) دەپ اتالاتىن رومانى كوزىمە وتتاي باسىلدى. نوبەل سىيلىعى يەگەرىنىڭ شىعارماسى بولعاندىقتان با، باعاسى ۋداي قىمبات ەكەن. ەكى مىڭ تەڭگە. باعاسىنا قاراماستان كىتاپتى ساتىپ الدىم. ۇيگە كەلگەننەن كەيىن ارقان جۇتقانداي قينالىپ، جازۋشى شىعارماسىنىڭ ون بەتىن ازەر وقىدىم. شۆەد اكادەمياسىنىڭ ارقاسىندا اتى الەمگە ءماشھۇر بولعان ەلفريدا ەلينەكتىڭ جانىندا، «حح عاسىردىڭ حالتۋرشيگى» دەپ جۇرگەن، قازاقتىڭ ءبىر قالامگەرىنىڭ ءوزى قۇدايداي جازۋشى ەكەن عوي دەگەن ويعا قالدىم.
امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى، سىنشى حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى
(جالعاسى بار)
Abai.kz
