ايشانىڭ اقشا بۇلتتارى
(اڭگىمە)
ءتۇن كورپەسىن جامىلىپ، اجەسى قۇس توسەگىنە جانتايعاندا ايشانىڭ ايپارالى اقشاڭقان بۇلتتارىمەن قاۋىشىپ جاي عانا كۇبىرمەن "باياياياعىدا..." دەپ داۋسىن كەرىمدەي سوزىپ ەرتەگى باستاۋشى ەدى. سول شىم-شىتىرىق ەرتەگىنىڭ ەلەسى كوز الدىن كولبەيتىن. "باياياياعىدااا..." شەكسىز القاراكوك اسپان مەن ايدارلى كۇن، بۇداق-بۇداق بۇرقىراعان قۇيىنداي بۇلتتىڭ ىشىنەن اسپەتتەلىپ اڭىزداردىڭ ەلەسى پايدا بولا كەتەتىن. باياعىدا... ادامداردىڭ زەيىنى سۇڭعىلا زەرەك، قيالىندا شەك جوق ەكەن.
قولىنا تۇسكەن تەمىر بولسىن، اعاش بولسىن جان بىتىرەتىندەي ۇستانىڭ ۇستاسى، شەبەردىڭ شەبەرى بولىپتى. ءبىر كۇنى شەبەردىڭ قيالىنا قانات ءبىتىپ، اعاشتان اپپاق قاناتتى ارعىماق جونىپتى. تالاي ءتۇن مەن كۇننىڭ ماڭداي تەر ەڭبەگىمەن حاس تۇلپاردىڭ بولمىس ءبىتىمى قۇيىلىپ، مۇشە مۇشەسى بۇلكىلدەپ، جەر تارپىپ ىشقىنىپ تۇر ەكەن دەيدى. ءسويتىپ، قاناتتى ارعىماققا جان ءبىتىپ، كۇندە ءتۇن كورپەسىن جامىلعاندا اسپانعا سامعاي ۇشىپ شەبەر عايىپ بولادى ەكەن. ارعىماق قاناتىن جايعاندا اققان جۇلدىزداي زىمىرايدى ەكەن. سول شەبەردىڭ پىراعىنا كوزى تۇسكەن قىزعانشاق كورشىسى ءبىر كۇنى شەبەر ۇيىقتاپ جاتقاندا باۋىزداپ ءولتىرىپ، اتىن يەمدەنبەك بولادى. بىراق، ءوز يەسىنىڭ ءيىسىن قاشىقتان تانيتىن پىراق وزگەگە شىلبىرىن دا ۇستاتپاي ىشقىنىپ، جەر تارپىپ الگى كورشىسىن جانشىپ ءولتىرىپتى. شەبەردىڭ ءولى دەنەسىن كورگەندە پىراقتىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ، ۇزاق جوقتاپتى دا كوككە قاراي سامعاي ۇشىپ عايىپ بولىپتى. ارعىماق ارا تۇرا يەسىن ساعىنعاندا جۇلدىزداردى كوكتەي ءوتىپ ءبىر كىسىنەپ جوق بولادى ەكەن...
ايشانىڭ اقشا بۇلتتارمەن كومكەرىلگەن الەمى ءدۇر سىلكىنىپ، ارمانشىل قيالىنا قانات بىتەتىن. باياعىداعىلاردىڭ ءۇنى ءسابي جۇرەگىن ءتىلىپ، سانا ساڭىلاۋىن اشىپ جىبەرگەندەي جۇرەگى الىپ ۇشادى.
ايشا اجەسىنىڭ كەڭ باۋىرىنا تىعىلماق بولىپ اۋناپ ءتۇسىپ ەدى، اجەسى ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. كوزىن جالما جان اشىپ الدى دا، كولەگەيلەنىپ جاتقان بولمە ءىشىن ءسۇزىپ شىقتى. اجەسى سىرتقا شىعىپ كەتكەن ەكەن. قابىرعانى جاعالاپ سىرتقا بەتتەدى. اسپاننىڭ ايمانداي ايى جەرگە تونەردەي بولىپ دالا جارىققا شومىلعان. اق اجەسى اي ساۋلەسىنە شومىلىپ بۇكشيىپ وتىر.
- ءا، جارىعىم، نەگە شىقتىڭ؟ ۇيىقتاي عوي بوتام، قورىقتىڭ با؟ ايشا الاپات اسپاننىڭ سارماياداي تولىسقان جارىعىن قيماي ءۇنسىز قالعان. ۇشار باسى اي تىرەگەن تەرەكتەردىڭ شۇپىرلەپ شايقالعان جاپىراقتارى جەڭىل سامالمەن باياۋ تەڭسەلىپ ىرعالادى. ايشا اجەسىنىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى. اق اجەسى قاتپار-قاتپار ماڭدايىن جاستاپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى.
- اجە، اي جەرگە جاقىنداپ قالىپتى. ءتۇسىپ كەتپەي مە؟
- جوعا، ول ءتۇسىپ قايتسىن. قايتا تۋادى، قايتا تولادى. باياعىدا تولىسقان ايمەن قوشتاسىپ، جاڭا تۋعان ايمەن كورىسۋشى ەدىك. «اي كوردىم امان كوردىم، باياعىداي زامان كوردىم. جاڭا اي جارىلقا، ەسكى اي ەسىركە» دەپ بەلىمىز تالعانشا ءۇش رەت يىلەتىنبىز.
- اجە، - دەگەن تومسىرايىپ ايشا.
- ءاۋ...
- اجە، مەن دە قارتايام با؟
- مەن دە سەندەي بالا بولدىم عوي. اجەسى بەس جاسار ايشامەن ۇلكەن ادامدارشا سويلەسەدى. الايدا، ايشانىڭ اناۋ ايداي اقبەرىش ساناسىنا اجەسىنىڭ بالا كەيپى قانشا ويلانسا دا ەلەستەمەي-اق قويدى. اجەسى ءدال وسى قالپىندا پايدا بولىپ، ءدال وسى قالپىندا جۇرەتىندەي كورىندى.
- سوندا كورشى ءماديدىڭ اجەسى قايدا كەتتى؟
- كورشى ءماديدىڭ اجەسى اق شاربى بۇلتتارعا وتىرىپ، اناۋ ايدىڭ ارعى بەتىنە كەتكەن.
- سوندا قاشان قايتادى اجەسى؟
- ايدىڭ ار جاعىنا كەتكەندەر ورالمايدى جارىعىم. بىراق، اق جاۋىننىڭ دۇركىن-دۇركىن لەبىنەن كوتەرىلگەن اقشا بۇلتتارمەن ءماديدى كورۋگە كەلىپ تۇرادى.
- سوندا سەن دە سول شاربى بۇلتتارعا ءمىنىپ كەتەسىڭ بە؟
- مەن دە قۇدايدىڭ جازعان كۇنى شاربى بۇلتتارعا ءمىنىپ ايدىڭ ارعى بەتىنە كەتەمىن، اينالايىن بوتام.
- وندا مەن دە ءوسىپ، قارتايىپ، ەلۋگە، سوسىن الپىسقا كەلەمىن دە، سوسىن سول شاربى بۇلتتارعا وتىرىپ الىپ ايعا كەتەمىن بە؟
- سەن بە، جارىعىم، اقىلدى قۇسىم مەنىڭ، ايدىڭ اجارى، كۇننىڭ كىرپىگى، جۇلدىزدىڭ جالىنى، جەردىڭ جۇرەگى - سەن كووووپ ءومىر سۇرەسىڭ.
ايشانىڭ كوڭىلى جۇمسادى، اجەسى الدىنا الىپ الاۋداي اپپاق ايعا قارادى. مارجانداي مولتىلدەپ اجەسىنىڭ جۇزىنەن تامشىلار ءۇزىلىپ ايشانىڭ كەۋدەسىنە قۇلادى. ايشا دا العاش رەت عۇمىردىڭ كەلتە، قىپ-قىسقا ەكەنىن سەزىندى. بىراق، دەپ ويلادى ايشا ىشىنەن، نە ويلاعانىن ايتا المادى، ءسابي ساناسى نە ويلاعانىن دا جوري المادى، بىراق، ومىرگە كەلۋ مەن كەتۋدىڭ ءمانىن ۇعىنعىسى كەلگەنىن ءتۇيسىندى. كوزى مولتەڭدەپ، بوتاداي جانارى جاساۋراپ ايعا قاراعان.
- اپپاعىم، ايدىڭ ارعى بەتىنەن اپپاق شاربى بۇلتتارعا ءمىنىپ، سەنى قاتتى-قاتتى ساعىنعاندا كەلىپ تۇرامىن.
- قالاي كەلەسىڭ؟ سەنى اكەمە كورگەنىمدى ايتسام رەنجىپ جۇرمەي مە؟
- سەن ءتاتتى تۇستەر كورىپ، ۇيىقتاپ جاتقانىڭدا بەتىڭنەن وسىلاي ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ كەتەمىن.
ايشانىڭ اپپاق كوڭىلى وسىعان سەندى. ءماديدىڭ اجەسى دە شابارمانداي شاپشىپ كەلەتىن بۇلتتارعا ءمىنىپ الىپ، ءماديدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ كەتەتىنىنە يمانداي سەندى.
***
ايشا كۇنۇزاققا اجەسىنىڭ ۇرشىق يىرگەن قولىنا قادالىپ، قاسىنان ءبىر ەلى شىقپاي تالاي اڭگىمەگە بوگەتىن. قوڭىر-قارا شيىرشىق ءجۇننىڭ ءشيىن جۇمسارتىپ، تۇتىسەتىن. اجەسى وڭ اياعىنا ۇرشىقتى كەرىپ اينالدىرعاندا زىرىلداي زۋلاعان ۇرشىقتىڭ ءجۇندى ءيىرىپ قىلداي سوزىپ بەرگەنىنە تاڭدانادى. اجەسى ەسكى زامانداردىڭ كوزدەن كەتسە دە كوڭىلدەن وشپەگەن قيلى-قيلى تاريحىنا سۇڭگيدى. باياعىدا... اجەسى ءبىر بايدىڭ تۇلا بويى تال وزەگى جالعىز قىزى بولعان ەكەن. ەل-جۇرت قارا تىزىمگە ىلىگىپ، قارا جۇمىسقا جەگىلگەندە اكەسىنىڭ مۇرتى شابىلماي، ورىستەگى مالىنىڭ شەتى بۇزىلماي وتىرا بەرگەن ەكەن. سوناۋ قاندى قىرعىن اشتىق جىلدارى دا ەل ازىق ىزدەپ توز توزى شىققاندا اكەسىنىڭ ازىن اۋلاق ساقتاپ قويعان ازىعىنان امان قالىپتى. بىراق، ەل كەيىننەن ەس جيىپ الدەنگەندە ءومىربويى بايدىڭ قىزى دەپ بەتىنە باسىپ، وقۋعا جولاتپاعان.
اڭگىمەگە ءبىر قۇلاعى تۇرىك ۇلكەن اپكەسى ارالاسىپ:
- اجە، ءتىپتى ءوز اتىن دا جازا المايدى، - دەپ ەكى قاسىن ويناقتاتىپ كۇلەدى.
- وقۋدى دا بىلمەيسىز بە،- دەپ تاڭدانادى ايشا.
- ءيا، اكەم دە وقۋى قۇرسىن، ەش قازاق وقىماي-اق عۇمىر كەشتى عوي. ەل قاتارلى ءومىر سۇرسەڭ بولدى، دەپ سول وقۋىنا تىقپالاعان جوق.
- اجە، ءسىز ءتىپتى، سوعىستى دا كوردىڭىز عوي ا؟ – دەپ اپكەسى قازبالاي تۇسەدى.
- ەەە، ءبارىن كوردىك قوي.
- قورقىنىشتى ما؟ – دەپ كوز جانارىنا ۇرەي تولعان ايشا اجەسىنە قادالا ءتۇسىپ. - جوعا، بالام، سوعىستى كورگەن جوقپىز، مايداندا بولمادىق، تەك ونىڭ ەلدەگى قاسىرەتىن ايتسايشى، - دەپ اجەسى تەرەڭ ويلارعا شوگەدى. اجەسىنىڭ ۇنسىزدىگىنەن ايتىپ بولمايتىن تەرەڭ قايعىنى اڭدايدى. اپكەسى اۋىزعى بولمەدە ءجۇرىپ ايشانىڭ اۋزىنا تۇسپەگەن سۇراقتاردى قويادى:
- اجە، اشتىق جىلدارى ادامدار كوپ ءولدى مە؟
- ءيا، ءار جەردە قاتىپ قالعان ولىكتەر جاتاتىن. ءتىپتى، سولايىنشا كومىلمەي كەتكەن قانشا جارىقتىقتاردىڭ دەنەسى ساسىپ، ءشىرىپ جاتتى عوي. وي، اللام -اي! ءبىر كۇنى، بويىم ءوسىپ بويجەتكەن شاعىم ەدى، ول كەزدە جەر ايداپ ەگىن ەگە باستاعان كەز، كەتپەنىممەن جەردى ويىپ قالىپ ەدىم ادامنىڭ باسى دومالاپ شىقتى. ىشەگىمدى تارتىپ قاتتى شوشىنىپ قالعانمىن. اكەم ۇشكىرتىپ، وقىتىپ ايتەۋىر ەمدەپ العان ەكەن. ەسىمدە تاعى قالعانى، اكەممەن ەرىپ ساي ىشىندە سارقىراپ اعاتىن وزەن بولۋشى ەدى، سوعان بارعانىمىزدا كورگەم، ءبىر شال مەن كەمپىر ولىمسىرەپ ءشوپ جۇلىپ جەپ جاتىر ەكەن. اكەمە قۇتقارايىق دەگەنىمدە، ولاردى ەندى قۇتقارا المايسىڭ، ەندى تاماق بەرسەڭ ءولىپ كەتەدى دەپ ءوز جونىنە كەتە بارعان. ءار ادامنىڭ ءوز باسى ءۇشىن كۇرەسكەن كەزى بولدى عوي، ءوزىمىز دە تويىنىپ تاماق جەمەدىك... اجەسى ۇرشىقتى اينالدىرىپ كەپ جىبەرگەندە زۋىلداپ تالاي سۋرەت سىرعىپ وتەتىن ايشانىڭ كوز الدىنان.
***
قىستىڭ ۇزاق تۇنىندە ايشا اجەسىمەن ىلەسىپ سىرتقا شىعادى. اپپاق قارمەن كومكەرىلىپ، اينالانى بۋعان سىقىرلاۋىق ايازدان بۋىنى قاتسا دا، از-ماز ايالداپ سام جامىراعان جۇلدىزدارعا قادالادى.
- ورازا تاياۋ قالدى. اۋىزاشارعا دايىندىق جاساۋ كەرەك. بۇل ءبىر كەڭ اللانىڭ مەيىرىمدى ايى عوي، - دەيدى اجەسى اۋزىنان ءبىر بۋما بۋدى لاپ ەتكىزىپ: - اناۋ اسپاندى تورلاپ، قاناتىنداعى جاسىل مارجانداي لاعىل تاستارى كوز جاۋىن الاتىن جاسىل قۇستىڭ ۇشىپ وتەرىن سەن بىلەسىڭ بە؟ ايشا ءۇن-ءتۇنسىز اڭگىمەنىڭ لەگىن كۇتىپ تۇرىپ قالادى.
- ورازا ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى، قادىر ءتۇنى جالقىن ءتۇستى جاسىل قۇس اسپاندى تورلاپ ۇشىپ وتەدى ەكەن. نيەتى ءتۇزۋ، جۇرەگى تازا جاقسى ادامدارعا كورىنەدى ەكەن. ال، بۇل قۇستى كورگەن ادام عۇمىرىندا باقىتتى بولادى ەكەن.
- اجە، - دەيدى ايشا تاڭدانىپ: - سەن كوردىڭ بە؟ جاسىل قۇستى كوردىڭىز بە؟ ول قانداي ەكەن؟
- مەن، قاراعىم، ونى كورگەم جوق، ونسىز دا باقىتتىمىن. جاسىل قۇستى قايتەم؟ قۇدانىڭ قۇدىرەتى عوي. ەكەۋى قول ۇستاسىپ سىرتتان ىشكە بەتتەيدى. ال، ايشانىڭ قيالى شارىقتاپ، جاسىل قۇستى ەلەستەتىپ كەلە جاتادى. جاسىل قۇس، اق قاناتتى پىراق. اناۋ قاتارىن بۇزبايتىن جەتىقاراقشى. قۇيرىقتى جۇلدىز. وسىنىڭ ءبارىن اجەم قايدان بىلەدى ەكەن دەپ ويلادى ايشا. سودان بەرى ايشانىڭ جاقسى ادام بولعىسى كەلدى. سودان بەرى جاسىل قۇستى كورسەم ەكەن دەيتىن بۇلا ارمانى جۇرەك تۇبىنە تۇنىپ ۇيالاعان-دى.
اجەسى ەكەۋى سارەسىگە تۇرىپ اۋىز بەكىتەدى. «قايتەسىڭ، جارىعىم، ساعان اۋىر بولادى عوي» دەگەنىنە قاراماي كۇندە اجەسىنە ەرىپ سارەسىن ىشەدى. قالعىپ-مۇلگىپ ۇيقىعا قايتا باس قويادى. اجەسى كۇبىرلەپ نامازعا جىعىلادى. بۇل كەزدە ايشا ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن. مەكتەپكە بارىپ كەلگەسىن كوز الدى تۇنجىراپ، اياعىن باسا الماي دىمى قۇريدى. مۇندايدا اجەسى «قويا عوي، بوتام، ورازا سەنىڭ نە تەڭىڭ، كەل تاماعىڭدى جەي قوي» دەپ اۋىزعى ۇيگە ەرتىپ بارادى. تاماققا تويىپ العاسىن، كوڭىلى ءبىرتۇرلى قوڭىلتاقسىپ «ەرتەڭ مىندەتتى تۇردە ورازا ۇستايمىن» دەپ تاعى بەكىنەدى. وسىلايشا تاڭعى ورازاسىن تۇستەن كەيىن اشىپ الاتىن بولدى. اجەسى دە «قۇداي سەنىڭ ورازاڭدى قابىل ەتەدى بوتام، ءوزىڭدى قاتتى قيناما، مەكتەپكە باراسىڭ عوي، اۋىرىپ قالارسىڭ» دەپ جۇباتىپ قويادى. جاسىل قۇس ۇشىپ وتەتىن مەزگىل دە جەتكەن. قادىر ءتۇنى اجەسى كوز ىلمەي كوپكە دەيىن وتىرىپ ۇرشىق ءيىردى. ال، ايشا اۋىق-اۋىق تونىن كيىپ سىرتقا شىعىپ كەلەدى. كەيدە اجەسى دە نەمەرەنىڭ كوڭىلىن قيماي ەرىپ شىعادى. ەكەۋى اسپاننىڭ مارجانداي توگىلگەن جۇلدىزىنا اربالىپ بىرنەشە مينۋت تۇرادى. دىردەكتەپ قايتا ىشكە كىرەدى.
- اجە، جاسىل قۇس ەندى كەلمەيتىن شىعار ءا؟ ول الدەقاشان ۇشىپ وتكەن بولۋى كەرەك.
- قالقام-اۋ، جابىقپا، سەنى ەسەيسىن، كورسە قورقىپ كەتەر دەپ قۇداي تاعالا جىبەرمەي وتىر دا، - دەيدى كۇرسىنىپ.
- باسە، - دەيدى ايشا ويلانىپ. - اجە مەن وسكەندە جاقسى ادام بولامىن عوي.
- ءاي، تەنتەك قىز، سەن ۇلك-ە-ە-ەن ادام بولاسىڭ، - دەدى اجەسى شاتتانا.
تۇسىندە قارا اسپاندى جاۋلاپ، قاناتىندا مىڭ سان مارجانى لاۋلاپ، جاسىل قۇستىڭ قاۋىرسىن سۋسىلى بەتىن سيپاي ۇشىپ وتكەن. جاسىل قۇستىڭ جارقىلى جالت-جالت ەتىپ ساۋلە شاشادى. ارتىنان قۋعىسى كەلدى. جاسىل قۇس جالتارماي سوناۋ قيىرعا باتىپ سىڭگەن... ايشا جاقسى ادام بولادى، باقىتتى عۇمىر كەشەدى. سوعان سەنىمدى ەدى.
***
تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن الاعاي دا بۇلاعاي زامان تۋعان. اقشا اۋىسىپ، ازىقتى تالونمەن تۇرىپ الاتىن كەز. اكە-شەشەسىنىڭ بار تاپقانى ازىق-تۇلىككە عانا جەتەتىن. التى بالانىڭ قىستىق-جازدىعىن الىپ بەرەتىن قاراجات قايدان بولسىن. سول جىلى ەل دە تارشىلىق كورىپ، كور جەردى قازىپ تەمىر ساۋدالاپ كۇن كەشكەن. ايشا بۇل كەزدە جەتىنشىنى وقيتىن.
سول جىلعى تارشىلىق نە ىستەتپەدى؟ ايشا زاماننىڭ لەبىن انىق سەزىنىپ، ەرتە ەسەيگەن. بار ىقىلاسى وقۋدا. مەكتەپتەن ءبىر كۇن دە قالماي ساباعىنان قول ۇزگىسى كەلمەيدى. الايدا، قىستىڭ قىراۋلى ايازى ءتونىپ، جان جۇيەسىنە دەيىن ۇرەيدىڭ قويۋ تۇمانى ەندەپ كەلە جاتقان. قىستىق كيەتىن اياق كيىمى جوق ەدى ايشانىڭ. مەكتەپكە قالاي بارادى؟ ۇلكەن اپالارى دا وتكەن جىلعىدان قالعان ەتىكتەرىن جاماپ، سۋ كەشىپ كەلىپ اياقتارى سىزدايتىن. بۇل دا قار كەشپەيىن دەسە دە قايمىجىق قار اۋزى اشىق ەتىكتەن ءوتىپ، شۇلىعىن سۋلايتىن. وسىعان قورىنىپ جۇرسە دە مەكتەپتەن قالعىسى جوق.
ءبىر كۇنى پارتالاسى مالىك اياعىنا ءماسى كالوش كيىپ كەلدى. ونىسىنا ءوزى قوبالجىپ ۇيالار ەمەس. ۇزىلىستە سىنىپتاعى بالالار مالىكتى قىلجاقتاپ، مازاقتاپ تا كوردى.
- ەي، اياعىڭداعى نە؟ ءمااا، ءماسى كيىپ الىپتى. اتاڭدىكى شىعار ءيا؟
- ءوزىن جىلتىراتىپ ءسۇرتىپ الىپتى. ءما، قولىڭدى بەر، ءبىرىنشى رەت كورۋىم كەمپىرلەردىڭ ءماسىسىن بالالار كيگەنىن، - دەپ جەر جەبەرىنە جەتىپ، ايتا ايتا اۋىزدارى تالدى اقىرى. ايشانىڭ دا ىشىنە شوق تۇسكەندەي قىلت ەتىپ ول ءجۇر. شەشەسى «مەكتەپتەن قالعىڭ كەلمەسە مەنىڭ ءماسى-كالوشىمدى كي» دەپ كۇندە قاقسايدى. بىراق، ايشا ماسىگە قاراپ قورلاناتىن. مۇنى سەزگەن اجەسى:
- ايشاجان، كيە عوي، وعان قورىنبا، بۇل ۋاقىتشا وتپەلى كەزەڭ قوي، ءبىز دە كەزىندە نە كورمەدىك. بالام-اۋ، كيە بەر، ەل-جۇرت ايتسا ايتار، اۋزى تالىپ كوزدەرى دە ۇيرەنىپ كەتەدى، - دەپ قاناتتاندىرا تۇسكەن. ايشا كەلەسى كۇنى مالىكتەي جىلتىراتىپ ءسۇرتىپ، ءماسى كالوشتى كيىپ باردى. قىزدار جاعى مىرس-مىرس ەتىپ، ءبىر بىرىنە قاراسقان. بىراق، زاماننىڭ زاپىرانىن تۇيسىنگەننەن بولار، ايشانى مازاققا اينالدىرىپ، تيىسە قويمادى. مالىك ەكەۋى الدەكىمدەردەي ەتىگىم جوق، كيىمىم جوق دەپ قىسى بويى ۇيىندە جاتىپ المادى. ول كۇندەر دە وزىپ، ءبارىنىڭ ساناسىنان سىپىرىلعان. ايشا بىلەدى، سەزەدى، ونىڭ باقىتتى شاعى الدا. مۇنىڭ ءبارى باقىتقا جەتەلەيتىن سوقپاق قانا. سوعان جۇبانادى ايشا، اقشا بۇلتتارمەن كومكەرىلگەن جارقىن بولاشاعىنا سەنەدى ايشا.
***
ايدى اي ۇرلاپ، جىلدار جىلعا تۇتاستى. تالشىبىقتاي تەڭسەلىپ ايشا بوي جەتتى. اجەسى بۇل كەزدە بەلى بۇگىلىپ، شارۋادان قالعان. ايشانىڭ اكە-شەشەسى ەنشىسىن الىپ، اجەسىنەن بولەك كەتتى. بىراق، ايشا قۇدانىڭ قۇتتى كۇنى اجەسىنەن حابار الىپ، قىدىرىستاپ كوپ باراتىن.
مەكتەپتى بىتىرۋگە ەكى جىل قالعاندا اجەسى مۇلدەم اياق باسىپ جۇرە الماي قالدى. ءتىپتى، قۇلاعى دا بارعان سايىن ناشارلاپ، ءتىلى كۇرمەلىپ سويلەي المادى. تەك ىمداپ، سىبىرلاپ ارەڭ سويلەيتىن. اجەسىنىڭ بار كۇتىم بابى كىشى اعاسىنىڭ مىنەزى كەسپەكتەۋ كەلىنشەگىنىڭ موينىنا ارتىلعان. ارسىڭ گۇرسىڭ جەڭگەسىنىڭ مىنەزىنەن قايمىعىپ، ءتىپتى اجەسىنە دە بارا الماي قالاتىن. بارا قالسا، اجەسى ۇنەمى «سۋ بەرشى» دەپ ىمدايتىن.
ءبىر كۇنى جەڭگەسى قىدىرىستاپ كەتىپ اجەسى اعاسىمەن قالعانىن ەستىپ باردى. اجەسىنىڭ قوڭىرقاي كوزى مولتەڭدەپ، ايشاعا ەمىرەنە تۇسەدى. يىسكەپ ماۋقىن باسقاسىن، سىبىرمەن الدەنەنى ءتۇسىندىرىپ ىمدادى.
- ۇيدە جەڭگەڭ جوق قوي. قاراعىم، جۋىندىرشى، - دەپ سىبىرلادى اجەسى.
- ءۇستى باسىم ابدەن كىرلەندى. تىرناقتارىم دا ءوسىپ كەتتى. ەرتەڭ انا ايدىڭ ارعى بەتىنە كەتەر بولسام، ەل-جۇرت كورىپ «ۇيات-اي، ماسقارا، بالالارى جۋىندىرماپتى» دەپ بەتتەرىن شىمشىماي ما؟
ايشا ايدىڭ ارعى بەتىنىڭ قاي جاق ەكەنىن بۇل كەزدە جاقسى بىلەتىن.
- اجە، ءوزىڭىز تۇرا الاسىز با؟
- تۇرا المايمىن عوي، بىردەمە ەتىپ كوتەرەرسىڭ، - دەگەن قىرىلداپ. مۇڭلى كوزدىڭ جارىعى سونگەندەي تىم الىستان شۇڭىرەيىپ كورىنىپ كەتتى ايشاعا. ساۋساعىن الىپ بەتىنە قويدى. سوندا اجەسىنىڭ سوياۋداي تىرناقتارىنا كوزى تۇسكەن. جەزتىرناقتاي تىرناق جەر جىرتاتىن بولىپتى. «قوي، باس تارتقانىم بولماس، نەدە بولسا، اعام سىرتتا جۇرگەندە جىلدام سۋعا ءتۇسىرىپ الايىن» دەپ بەكىندى. كىرەبەرىس اۋىزعى بولمەدە سۋ جىلىتىپ، دايىنداپ بولدى دا، اجەسىن ولاي اۋناتىپ، بۇلاي اۋناتىپ ارەڭ شەشىندىرىپ الدى. ۇستىندەگى توز-توزى شىققان اق جەلەڭ كويلەگىن قالدىرىپ، ەكى يىعىنان دەمەپ، جامباسىن جەرگە توسەپ سۇيرەي جونەلگەن. ءالسىز ەكى اياق تەرەكتەي تاريىپ جەردەگى كىلەم كيىزدىڭ بۇرىشىن ءتۇرىپ كەلەدى.
ماڭدايىنان ىستىق تەر شىپ بەرگەندە اۋىزعى ۇيگە اجەسىن جەتكىزدى دە، جىلى سۋ قۇيىلعان شاراعا بالاداي ء«اۋپ» ەتكىزىپ وتىرعىزدى. ءسابيدى باپتاعانداي الپەشتەپ، اجەسىنىڭ موينىنان، باسىنان قۇشاقتاپ ءسۇيىپ قويادى اراسىندا.
- اۋ، قاراعىم اۋ... - دەدى اجەسى كۇبىرلەپ، - بار بايلىعىمدى كورەتىن بولدىڭ عوي.
ايشانىڭ ۇياڭ ءجۇزى قۇبىلىپ ۇيالعان سىڭاي تانىتقانىمەن، شارۋانى جىلدام بىتىرەيىن دەپ اجەسىنىڭ اق بوز كويلەگىن سىلىپ تاستادى. اۋەلى اق سەلدىر شاشىن سۋلاپ، جۋىپ الدى. سوسىن ءۇستى-باسىن «كانە، قولتىقتى اشامىز، كانە ەندى، مويىندى كوتەرەمىز، ەندى ارقانى ىسقىلايمىز» دەپ ءار قادامىندا اۋزىن جاپپاي قاقساپ، اجەسىن اينالسوقتاپ جۋىندىرىپ الدى. شاراداعى سۋ سۇرلانىپ، قوڭىرقايلانىپ كىرلەنىپتى. اۋەلگىدەي ء«اۋپ» ەتكىزىپ شارادان كوتەرىپ الدى دا، جاقسىلاپ قۇرعاتىپ ءسۇرتتى. سوياۋداي سازارىپ، قاباتتانىپ كەتكەن تىرناقتارىن قيدى. تازا كويلەكتەرىن رەت-رەتىمەن كيىندىرىپ، قايتا جامباسىن جەرگە توسەي توسەگىنە قاراي سۇيرەلەي جونەلگەن. ورنىنا جاتقىزىپ ءۇستىن بۇركەپ تاستادى. تەرگە بوككەن ايشا اۋىزعى ءۇيدى تازالاپ، جيناپ كەلگەندە اجەسى ماۋجىراپ تەرلەپ جاتىر ەكەن. كوزى كۇلىمدەپ، اۋزىن بولار بولماس جىبىرلاتتى دا كوزىن جۇمعان. ايشا اجەسىنىڭ نە دەگەنىن ۇقپاسا دا، ىشتەي جاقسى ءسوز ايتىپ، باتاسىن بەرگەنىن ۇقتى.
***
ءبىر اپتادان سوڭ، ماقتاداي ۇلپا بۇلتتارعا وتىرىپ اق اجەسى كەتە بارىپتى. ايشا مەكتەپكە جينالىپ جاتىر ەدى، البا-جۇلبا شاشى جايىلىپ، جەڭگەسى ەبىل-سەبىل جىلاپ "اپام قايتتى" دەپ ەستىرتكەن. ايشا ءۇنسىز قىستىعىپ، كوشەگە ىتقىپ شىعىپ ايدالاعا قاشقان. مامىردىڭ ماقپال تاڭى ەدى. كوك جۇزىندە كۇلىمسىرەپ كۇن بارا جاتقان قىردان اسىپ. باتىستان ءبىر شوكىم بۇلت كەلە جاتىر ەدى شابارماندانىپ. تۇزگە بارىپ اعىل تەگىل جىلادى ايشا. اپپاق ايپارالى اسپاننىڭ اقشۋاعىمەن قاۋىشىپ بارا جاتقان اجەسىن قيماي جىلادى ايشا. ەندى اناۋ مەكتەپكە بارار جولدا اق كويلەگى اعاراڭداپ، بەلى بۇكشيىپ اجەسى مۇنى كۇتىپ وتىرمايدى. ەندى اناۋ وزەننىڭ ارعى بەتىندە بۇل ساعىنىپ ىزدەيتىن ەش ماعىنا جوق. ەندى... بۇل ومىردە ءوزىن شەكسىز سۇيەتىن ىستىق جۇرەك جوق. تۋعان اناسى ەشقاشان ەلجىرەپ ايالاپ، ماۋقىن باسىن مەيىرىم توكپەپتى. ەسىنە سوناۋ ءبىر جىلدارى اجەسىنىڭ اڭگىمەسى تۇسكەن.
بەسىنشىنى وقيتىن كەز. مەكتەپتەن ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ مۇڭايىپ كەلگەن ايشانىڭ تۇنەرىڭكى قاباعىن بايقاپ، اجەسى قاسىنا شاقىرعان.
- اينالايىن،بوتام-اۋ، نە بولدى؟ كىم رەنجىتتى؟
- ورىس ءتىلى ساباعىنان شىعىپ ءبارى مەنى مازاق قىلدى.
- و، نەگە؟
- گەراسيمدى جاقسى ادام ەمەس دەيدى.
- كەراسىم دەگەن كىم؟ كلاستاسىڭ با؟
- جوعا، تۋرگەنەۆتى بىلەسىڭ بە؟ ونىڭ "مۋ مۋ" دەگەن اڭگىمەسىن ساباقتا وتكەنبىز. سول جەردە مىلقاۋ كىسى بار گەراسيم دەگەن. سابالاق ءيتتى قۇتقارىپ جاقسىلىق جاسايدى.
- اااا، سولاي ما؟ ونى نەگە جامان ادام دەيدى؟
- ء"ۇستى باسى كىر قوجالاق، ءوزىنىڭ ءتىلى جوق مىلقاۋ بولسا، قالاي جاقسى ادام بولادى؟" دەپ مۇعالىم كۇلدى ماعان. ال، بالالار ساباقتان شىققاسىن مەنى "گەراسيم", "مۋمۋ" دەپ مازاقتاي باستادى. اجە، ايتشى ءتىلى جوق بولسا جامان ادام بولا ما؟
- جوعا، ءتىلى بار ادامنىڭ ءبارى جاقسى ادام دەپ كىم ايتتى؟ مۇڭايما بالام، ايتا بەرسىن، كەراسىم جاقسى ادام.
ايشا ءۇستى-باسىن اۋىستىرىپ جاتىپ، ءوزىن كوپتەن مازالاعان سۇراقتى توتەسىنەن قويعان:
- اجە، سول تۋرگەنەۆتىڭ ءبىر شىعارماسىندا، اناۋ اعامنىڭ سەگىزىنشى كلاستىق ادەبيەتىنەن وقىپ الدىم، سول جەردە ءبىر كىسىنى "ول مىنا ومىرگە نەگە كەلىپ، نەگە كەتكەنىن بىلمەيتىن ادامداردىڭ قاتارىنان ەدى..." دەپ تانىستىرادى. مىنا ومىرگە نەگە كەلدىك، اجە، ايتشى؟ ول ادامداردىڭ قاتارىنا مەنىڭ دە كىرگىم كەلمەيدى.
اجەسى قادالا تىڭداپ، ويلانىپ كەتىپتى. سوسىن اسىقپاي ءىلبىپ باسىپ، باقتاعى ورىك اعاشىنىڭ ساياسىنا قويىلعان ساكىگە وتىرعان. اجەسى الدىندا ۇلكەن سانالى ازامات وتىرعانداي ءسوز باستاعان.
- ءومىر كىرپىك قاققانداي. مىنە، مەن كىرپىك قاعىپ ەدىم ءومىرىم ءوتتى دە كەتتى،- اجەسى كىرپىگىن قاعىپ قالىپ كورسەتتى. - مەن دە سەندەي ويناقتاعان قىز بولدىم عوي. ءسابي بولىپ تۋىلىپ، اقىرى ساعان اجە بولدىم. اناۋ، اسپانداعى ۇشاقتى كوردىڭ بە؟ زىمىراپ بارادى. ادام دا سولاي ومىردەن زىمىراپ وتەدى. سول زىمىراننىڭ ارتىنان كەيدە بۇداق-بۇداق بۋ قالادى، ول ۇلعايىپ بۇلتقا اينالادى. كوپكە دەيىن قورعاسىنداي قالىقتاپ ءجۇرىپ، ارتىنان جاۋىن بولىپ جەرگە توگىلەدى. ال، كەيدە سول زىمىراننىڭ ارتىنان بولار بولماس ءىز قالىپ، ءىزىم-عايىم جوق بولادى. سول سياقتى، ومىرگە ادام جاقسىلىق جاساپ، جاقسى ادام بولۋ ءۇشىن كەلەدى، ال سونى تۇسىنبەگەن ادامدار الگى ادامىڭ سياقتى ۇشتى-كۇيلى ءىزى جوق، بايانسىز عۇمىر كەشەدى. سول سونى ايتقان، بوتاشىم، - دەدى اجەسى ماڭدايىنان يىسكەپ. - ەسىڭ كىرەيىن دەپ قاپتى. اقىلى كوپ ايشامنىڭ... اينالايىن!
ايشا كوكپەڭبەك شەكسىز اسپاننىڭ كەڭ توسىنە قادالىپ ەدى زىمىراننىڭ بۇداق-بۇداق بولىپ سوزىلعان بۋىنا كوزى ءتۇستى. اجەسى كەتىپ بارا ما ەكەن؟
***
ەكى كۇننەن كەيىن اجەسىن شىعارىپ سالۋعا ءبىر قاۋىم جۇرت جينالعان. كوزى تىرىسىندە قادىرلەپ، سىيىن بىلمەگەن جەڭگەسى بەت-اۋزى دومبىعىپ، ايعايعا سالىپ جوقتاۋ ايتىپ وتىر. ەڭىرەسكەن كەلىندەرگە باسۋ ايتىپ، ۇلكەندەر جاعى "قوي جاماندىق شاقىرماڭدار، بۇل توي عوي، جاسى كەلىپ دۇنيە سالدى، قاتتى داۋىس قىلماڭدار" دەپ تىيىپ تاستايدى. اجەسىنىڭ جانازا نامازى وقىلىپ، دەنەسىن كوتەرىپ بارا جاتقاندا جان جۇيەسى ەزىلىپ وكسىپ جىلادى ايشا. اياۋلى جارىقتىڭ ءار ءساتى باقىت ەكەن عوي... اسپاندا قوڭىرقاي-سۇر بۇلتتار جوڭكىلىپ، جىلىمشى جاڭبىر كولكىگەن جاسپەن ۇيلەسكەن.
ايشا مەكتەبىن اياقتاپ، ايبارلى الاتاۋمەن ايمالاسقان الماتىداعى ەڭسەلى وقۋ ورنىنا كەلىپ ءتۇستى. ايپارالى بۇلتتارى الاتاۋدىڭ اق شىڭدارىن جاسىرعان الماتىسى قۇشاعىن جايىپ، ايشانى اقشا بۇلتتارىنا وتىرعىزىپ كەتە بارعان. بۇل ەندى، باسقا اڭگىمەنىڭ جەلىسى. قازىرگە، ايشانىڭ ارمانى كوپ ەدى. اجەسىنىڭ اق باتاسى جارىلقاپ جاقسى ادام بولادى، جاقسىلىقتىڭ نۇرىن شاشادى، باقىتقا قول جەتكىزەدى... انە، اناۋ، الاتاۋدىڭ ساۋكەلەلى باسىندا ۇكىدەي ۇرپيگەن اقشا بۇلتتاردى كوردىڭىز بە، سول ايشانىڭ بۇلتتارى ەدى.
ساعادات ورداشەۆا
