ۇيعىر اۋدانىندا جەتىسۋ ءوڭىرىن ۇيعىرلاندىرۋدىڭ عاسىرلىق جوباسى ىسكە اسۋدا دەگەندى اڭعارتاتىن  حات ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا «ءوز اياعىمەن» جەتىپتى. وقىدىق. ويلاندىق. حات اۆتورى اشىنا بايانداعان كەيبىر جايتتى انىقتاي ءتۇسۋ قاجەتتىگىنە دە ۇجىمىمىزبەن كەڭەس قۇرا ءمان بەردىك. بىراق، حاتتى الدىمەن قاز-قالپىندا جاريالاعاندى ءجون دەپ تاپتىق. راس، اۆتور كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى ناقتىلاي تۇسكەن ابزال. الايدا، جالعىز abai.kz اقپاراتتىق پورتالى عانا ەمەس. قۇقىقتىق جايتتاردى باقىلاۋ ورىندارى بار، جەرگىلىكتى بيلىك بار، ەل ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگى مەن تىنىشتىعىنا جاۋاپتى تاعى باسقا قۇزىرلى ورىندار بار. ءبارىمىز بىرىگىپ زەرتتەۋىمىز كەرەك. تالتۇستە تارپا باس سالىپ قازاقتى عانا جالعىز جاۋاپتى، ەرەن كىنالى ەتە بەرگەننەن ەشتەڭە ونبەيدى. ەلىمىزدىڭ زاڭدارى ءبىر ۇلتتى ۇلىقتاپ، ەكىنشىسىن قۇلاقتاپ ۇستاۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ وتىرعان جوق. ەندەشە،  الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانىنان كەلگەن حاتقا كوز جۇگىرتىپ كورەلىك.

«اباي-اقپارات».

ۇيعىر اۋدانىنداعى ءدال قازىرگى كەزدەگى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تىم ۋشىعىپ تۇر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سوڭعى كەزدەرى وسىندا تۇراتىن ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى وزدەرى باسىمدىقتا مەكەندەيتىن  اۋىلداردا بايىرعى تۇرعىندارعا - قازاقتارعا كۇش كورسەتىپ، قوقان-لوقى جاسايتىنداي جاعدايعا جەتكەن. وسى مامىر مەرەكەلەرى كۇندەرى بىرنەشە اۋىلدا وتكەن سالتاناتتى جيىنداردا مەملەكەتىمىزدىڭ ءانۇرانى ورىندالماعان.

ۇيعىر اۋدانىندا جەتىسۋ ءوڭىرىن ۇيعىرلاندىرۋدىڭ عاسىرلىق جوباسى ىسكە اسۋدا دەگەندى اڭعارتاتىن  حات ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا «ءوز اياعىمەن» جەتىپتى. وقىدىق. ويلاندىق. حات اۆتورى اشىنا بايانداعان كەيبىر جايتتى انىقتاي ءتۇسۋ قاجەتتىگىنە دە ۇجىمىمىزبەن كەڭەس قۇرا ءمان بەردىك. بىراق، حاتتى الدىمەن قاز-قالپىندا جاريالاعاندى ءجون دەپ تاپتىق. راس، اۆتور كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى ناقتىلاي تۇسكەن ابزال. الايدا، جالعىز abai.kz اقپاراتتىق پورتالى عانا ەمەس. قۇقىقتىق جايتتاردى باقىلاۋ ورىندارى بار، جەرگىلىكتى بيلىك بار، ەل ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگى مەن تىنىشتىعىنا جاۋاپتى تاعى باسقا قۇزىرلى ورىندار بار. ءبارىمىز بىرىگىپ زەرتتەۋىمىز كەرەك. تالتۇستە تارپا باس سالىپ قازاقتى عانا جالعىز جاۋاپتى، ەرەن كىنالى ەتە بەرگەننەن ەشتەڭە ونبەيدى. ەلىمىزدىڭ زاڭدارى ءبىر ۇلتتى ۇلىقتاپ، ەكىنشىسىن قۇلاقتاپ ۇستاۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ وتىرعان جوق. ەندەشە،  الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانىنان كەلگەن حاتقا كوز جۇگىرتىپ كورەلىك.

«اباي-اقپارات».

ۇيعىر اۋدانىنداعى ءدال قازىرگى كەزدەگى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تىم ۋشىعىپ تۇر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سوڭعى كەزدەرى وسىندا تۇراتىن ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى وزدەرى باسىمدىقتا مەكەندەيتىن  اۋىلداردا بايىرعى تۇرعىندارعا - قازاقتارعا كۇش كورسەتىپ، قوقان-لوقى جاسايتىنداي جاعدايعا جەتكەن. وسى مامىر مەرەكەلەرى كۇندەرى بىرنەشە اۋىلدا وتكەن سالتاناتتى جيىنداردا مەملەكەتىمىزدىڭ ءانۇرانى ورىندالماعان.

قالجات اۋىلىندا جاستار اراسىندا ۇرىس-كەرىس  تۋىنداپ، ساندارىنىڭ كوپتىگىن پايدالانعان (تۇرعىنداردىڭ 80 پايىزى ۇيعىرلار) ۇيعىر جاستارى قازاقتاردى كوشەگە تۇراقتاتپاي، ۇيلەرىنە قۋىپ تىعىپ، تاڭعا دەيىن سىرتقا شىعارماعان. «سەندەر دە كوشەگە شىعۋعا جاراپ قالدىڭدار ما؟» دەپ نامىستى شاباقتايتىن، قورلايتىن سوزدەر ايتقان.

ال 26 ساۋىردە تاسقاراسۋ اۋىلىندا وسى ۇلت جاستارىنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولىپ، توي بارىسىندا  بىر كەزدەگى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋى مەن قيالداعى ۇيعىر مەملەكەتىنىڭ كارتاسى كوتەرىلىپ، ءانۇرانى شىرقالعان. وسىعان وراي جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق تاراپىنان ورىندى نارازىلىق تۋىندايدى.  اۋدان اقساقالدارى  ۇلتارالىق تۇسىنبەستىكتىڭ سوڭى قاراما-قارسىلىقتى قاقتىعىسقا اينالىپ كەتپەۋىن ويلاستىرىپ، اۋدان اكىمىنىڭ قاتىسۋىمەن تاسقاراسۋ اۋىلىندا جيىن وتكىزگەندە، اۋدان باسشىسى كايۋمجان وماروۆ وسى تۇسىنبەستىكتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا تىرىسىپ، بولاشاقتا تۋىنداۋى مۇمكىن جاپپاي جانجالدىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعانداردىڭ  وزدەرىن كىنالاپ: «تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي قىلاسىڭدار دا  جۇرەسىڭدەر» دەپ سوگىپتى.  سوندا مەملەكەتتىك ساياسي قىزمەتكەر بولىپ تابىلاتىن اتاعى دارداي اۋدان باسشىسى  بۇنداي كيكىلجىڭنىڭ سوڭى ۇلتارالىق قاقتىعىسقا اپارىپ سوعۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرمەگەنى مە؟ ول ءوزىنىڭ وسى سوزىمەن-اق، قانداستارىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعانى انىق. سونداي-اق، ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندە باسقا ۇلتتارمەن بايىرعى حالىق اراسىندا ۇلتارالىق تۇسىنبەستىكتەر تۋىنداي قالعاندا، ماسەلەن، شەشەن، كۇرد جانە تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارى دەرەۋ سول جەردەن تابىلىپ، ەكى جاققا دا باسۋ ايتىپ، ەلدىڭ تۇتاستىعىن  ساقتاۋعا ۇمتىلسا، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق ۇيعىر ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارى اۋداندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا مۇلدە ارالاسپايدى .

بىراق ۇيعىر ۇلتتىق مادەني ورتالىقتارى شەت ەلدەردە قۋعىندا جۇرگەن رابيا قادىر سىندى ادامدارىنىڭ سول ەلدەردە شىعارىلعان، مازمۇنى ءبىزدىڭ ەلدىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن كىتاپتارى مەن تاعى باسقا ادەبيەتتەردى تارقاتۋعا، ءبىلىم مينيسترلىگىنەن قالاي الاتانى بەلگىسىز بولىپ وتىرعان توسبەلگىلەردى ءوز قانداستارىنا توپتاپ اكەلىپ تاعۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى.

مۇنى ايتاسىز، وتكەن جىلى رەسپۋبليكالىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ارەكەتىن زاڭسىز دەپ تاپقان، ماجبۇرلەپ بولسا دا تاراتۋعا جاتقىزعان «فارحات اتا» سەكتاسىنىڭ  (ۇيىمىنىڭ) شونجىدا ءالى كۇنگە دەيىن اياقتارىن الشاڭ باسىپ، وزدەرىنىڭ ادام ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا ورنى تولماس نۇسقان كەلتىرەتىن ۋاعىزدارىن ەمىن-ەركىن ناسيحاتتاۋىنا  اۋدان اكىمى مەن اۋدان اكىمدىگى اپپاراتى باسشىسىنىڭ جاسىرىن قولداۋ جاساپ، ىقپال ەتىپ  وتىرعانىن اۋداننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى جوققا شىعارمايدى. وسىدان ءبىراز بۇرىن عانا قالجات اۋىلى مەن وسىنداعى كەدەندىك شەكاراعا اپاراتىن كۇرە جولدىڭ بويىندا  ىستىق سۋ كوزدەرىن جاپپاي جايلاپ العاندار  (ۇيعىرلار) قاتارىنا قوسىلعان مارقۇم فارحات ابدۋللاەۆتىڭ ەكى ۇلىنا اۋدان اكىمى  دەمالىس-ساۋىقتىرۋ ورىندارىن سالۋ ءۇشىن اسا اۋماقتى جەر تەلىمدەرىن بەرىپ جىبەرىپتى. كۇنى ەرتەڭ وسى جەرلەر ادام ساناسىن ۋلايتىن، دەنساۋلىعىن بۇزاتىن سەكتانىڭ جابىق ءارى جاسىرىن وكىلدىكتەرىنە اينالماسىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟

ال سول ونداعان زاڭسىز دەمالۋ-ساۋىقتىرۋ ورىندارى ورنالاسقان جەردە قازاقتاردىڭ بىردە-ءبىر مەنشىك نىسانىنىڭ بولماۋى اۋدانداعى حالىق سانىنىڭ  تەڭ جارتىسىن قۇرايتىن قازاقتاردىڭ قۇقىن شەكتەۋ ەمەس دەپ قالايشا ايتا الامىز؟ سونىمەن بىرگە اۋداندىق دەڭگەيدەگى قارجىلى قىزمەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ باسىن  ۇيعىر اعايىنداردىڭ  جايلاپ العانىن دا اشىق ايتۋعا بولادى.  جالپى اۋداندا تازا ۇيعىرلار عانا جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەلەر بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن - «قازپوشتا» اق اۋداندىق فيليالىنا وسى مەكەمەدەگى ناقتى  ماماندىقتار بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ كەلگەن ەكى قازاق جاسىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسا الماي جۇرگەنىنە جىلدان اسىپتى. ونداعى بىلەرمەن باسشى اۋدان اكىمدىگىندەگىلەردى دە، ءوزىنىڭ وبلىستاعى باسشىسىن دا تىڭدامايتىن كورىنەدى.

اۋدانداعى سوراقىلىقتاردىڭ قاتارىنا شونجى اۋىلىنداعى رادجيباەۆ كوشەسىندە ورنالاسقان  اۋداندىق اكىمدىك پەن اۋداندىق ءماسليحات عيماراتىنىڭ كىرە بەرىسىنىڭ سىرتقى قابىرعاسىنا سول رادجيباەۆتىڭ بەينەسى بەدەرلەنىپ، استىنا: «رادجيباەۆ يۋنۋس راحمەتوۆيچ 06. 1944 - 05. 1951 ج. ج. قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى الماتى وبلىسى ۇيعىر اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى» دەپ ويىلىپ جازىلعان جازۋى بار ءمارمار تاستان جاسالعان ۇلكەن تاقتانىڭ  ىلىنىپ تۇرۋىن دا جاتقىزۋعا بولادى. سىرتتان اكىمدىك دەپ كەلگەن كىسىنىڭ كوزى باسقالاردان بۇرىن بىردەن سوعان تۇسەدى دە، ول ءوزىن مەملەكەتتىك مەكەمەگە ەمەس، يۋنۋس رادجيباەۆتىڭ كەسەنەسىنە نەمەسە بۇرىندارى تۇرعان ۇيىنە  كەلدىم ەكەن دەپ سەزىنەرى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە جوعارىدا ايتىلعان «قازپوشتا» اق اۋداندىق فيليالىنىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ جانىنا دا تۋرا وسىنداي، بىراق شاعىنداۋ ءارى بەينە بەدەرلەنبەگەن  : «1960 - 1980 رابوتال ناچالنيكوم ۋيگۋرسكوگو رايوننوگو ۋزلا سۆيازي، ۋچاستنيك ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى پوچەتنىي گراجدانين  رايونا سابيتوۆ ماسۋت» دەگەن تاعى ءبىر «قارا تاقتا» ءىلىنىپ تۇر. بۇعان كىرگەن ادام دا: «مۇنداي تاقتالار ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن، مارقۇم بولعان جانداردىڭ ۇيلەرىنىڭ قابىرعاسىنا نەمەسە بەيىتىنىڭ باسىنا ىلىنەتىن ەدى عوي» دەپ ويلارى جانە وعان جاۋاپ تاپپاسى انىق.

شونجىداعى تاعى ءبىر كوڭىلگە كەرى اسەر بەرەر كورىنىس - ورتالىقتاعى ساياباقتىڭ كىرەبەرىس قاقپاسىنىڭ جوعارى جاعىنا الىستان كوزگە شالىناتىن ارىپتەرمەن جازىلعان: «شاماحۋن ابدۋراحمانوۆ اتىنداعى پاركى» دەگەن ءسوز. ونىڭ كەزىندە كوپشىلىك كۇشىمەن سالىنعان ساياباققا نە قاتىسى بار؟ ءتىپتى سول رادجيباەۆ پەن سابيتوۆتان، ابدۋراحمانوۆتان باسقالار اۋداندىق كوميتەتتى، اۋداندىق پوشتانى باسقارماپ پا، اۋداندى وركەندەتۋگە  ەڭبەكتەرى سىڭبەپ پە؟ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبىرازى عانا بىلەتىندەردىڭ  ەسىمدەرىن سونشالىقتى  اسپەتتەگەندەر،  اۋدانداعىلار عانا ەمەس بۇكىل قازاق حالقى بىلەتىن زامانبەك باتتالحانوۆ، سەيدالىم تانەكەەۆ سىندى تۇلعالاردى نەگە ارداقتامايدى؟   قازاق جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعى بولىپ سانالاتىن وڭىردە قازاقتان ءبىر ۇل تۋماعان با تاقتاعا جازۋعا جارار دەگەن ساۋالدار كوزى قاراقتى، قانى بار جانداردىڭ نامىسىن شاباقتارى ءسوزسىز.

اۋدانداعى كەتپەن تاۋىنىڭ باۋىرىنداعى  اۋىلداردا ەجەلدەن قازاقتار قونىستانعان. نەگىزىنەن بۇل ءوڭىر الباننىڭ قوجبانبەت، جارتى، قاناي اتتى  ىرگەلى رۋلارىنىڭ اتا قونىسى. وسىنداعى تاۋدا باعزى زاماننان كەلە جاتقان ۇڭگىر بار. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقپەن  كورشى جاتقان قىتايدا ۇلتارالىق قاقتىعىستار بولعاندا وسى ەلدىڭ بيلىگىنەن  قاشقان ۇيعىردىڭ نازىم اتتى ايەلى شەكارادان ءوتىپ كەلىپ، ءبىراز ۋاقىت وسى ۇڭگىردى پانالاعان كورىنەدى. سوڭىنان ارنايى قۋعىن جىبەرگەن قىتايلار ونى وسىندا ءولتىرىپتى دەيدى جەرگىلىكتى جۇرت. وسىنى جەلەۋ قىلعان ۇيعىر اعايىندار قازاقتىڭ كەتپەن تاۋىنداعى ۇڭگىردى نازۋگۋم دەپ اتاپ، ونى مۇلدە مەنشىكتەپ باسىنا تاعى ءبىر «قارا تاقتانى» ءىلىپ، ۇيعىر ۇلتى قاسيەت تۇتاتىن، ءتاۋ ەتەتىن، جينالاتىن  ورىنداردىڭ بىرىنە اينالدىرۋ جولىندا جان تاپپاي شاپقىلاپ ءجۇر دەيدى اۋدانداعىلار.  باسىندا ۇڭگىر جانىنا  زاۋلىم كەسەنە سالۋ، زيارات ەتەتىن ورىن رەتىندە جاساۋعا قارسى بولعان اۋدان اكىمىنىڭ ءوزى قازىر ەرتەگىگە سەنگەن جاس بالاشا، ۇيعىر  ازاماتتارى جاساپ اكەلگەن اسا اۋقىمدى  كەسەنە كەشەنەنىنىڭ جوباسى مەن ۇلگىسىن قۇپتاپ، ونى ناقتى ىسكە اسىرۋعا اتسالىسۋدا ەكەن.

وسىلايشا، قازاق جەرىنىڭ ەڭ شۇرايلى ءوڭىرىن جايلاپ العاندار جەرگىلىكتى جۇرتتى بىرتىندەپ ىعىستىرىپ، جەر،  عيمارات اتاۋلارىنا اۋىز سالىپ، وزگەرەستەر ەنگىزۋدە. اۆتوكولىكتەرىنىڭ ارتقى تەرەزەسىنە الەم تانىماعان  شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  تۋىن ءىلىپ، ۇيالى تەلەفوندارىنا سول ەشكىم مويىنداماعان مەملەكەتتىڭ ءانۇرانىن جازىپ العاندارعا، شونجىداعى ورتالىق كوشەدەگى قازاقتىڭ ۇلى بيلەرىنىڭ پورترەتتەرىن تىلگىلەپ كەتكەندەرگە اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا تابىلماي تۇر. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بولسا، ولاردى تۋرا سول ارەكەتتەرى ءۇشىن جازالايتىن زاڭ جوق دەپ بەزەك قاعادى.

اۋدانداعى جەكەلەگەن قازاق ازاماتتارىن ايتپاعاندا، اتقارۋشى بيلىك ورىندارىندا وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ دا كەيبىرەۋلەرى وزدەرىنە  باسىمدىقتارىن اشىق بايقاتا باستاعان ۇيعىر اعايىنداردىڭ وكتەمدىگىنە كونە باستاعان سىڭايلى. ماسەلەن، وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى اۋدانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋبسيديالاۋدىڭ بارىسى جونىندە مالىمەت سۇراعاندا، وسى اۋدانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ جەتەكشىسى - ءوز قانداسىمىز وبلىسقا قاجەتتى اقپاردى ۇيعىر تىلىندە جىبەرىپ، ماسقارا بولىپتى. «مۇنىڭ نە»دەگەن وبلىستاعىلارعا، «بىزدە بارلىعى وسى تىلدە سويلەيدى» دەگەن قانداسىمىزدىڭ نامىسسىزدىعى اششى دا بولسا اقيقات. ونى وسىنداي جاۋاپتى ورىندا ۇستاپ وتىرعان وبلىستاعىلاردىڭ دا جەتەسىزدىگى جانىڭدى اۋىرتادى.

مىنە، ءدال قازىرگى كەزدە تۇتاس وڭىردەگى وكىنىشتى جاعدايلاردىڭ قىسقاشا سيپاتى وسىنداي. اتامەكەنىندە ءوز دەگەندەرىمەن تىرلىك ەتە الماي وتىرعان جەرگىلىكتى جۇرتقا كىم كومەكتەسەدى.  قازاق حالقى ءبىر كەزدەرى جەر اۋىپ، بوسىپ كەلگەندە قۇشاعىن ايقارا اشىپ قارسى العانىنا، تورىنەن ورىن ۇسىنىپ، الدىنا اسىن توسقانىنا كىنالى بولعانداي، ءوز جەرىنە ءوزى قوجالىق ەتە الماي وتىر.  مەن ويلايمىن، ەگەر جاعداي وسىلاي جالعاسا بەرسە، قازاقتىڭ جەر ۇيىعى اتانعان جەتىسۋدىڭ ەڭ  بىر شۇرايلى وڭىرىنەن ايىرىلىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. بۇگىندە مارقۇم بولىپ كەتكەن سول جەردە تۋعان اقىن اعامىز نۇسىپبەك يساحمەتوۆ باس قوسا قالعانىمىزدا: «ۇيعىر اعايىندار جەتىسۋدى ۇيعىرلاندىرۋدىڭ عاسىرلىق جوسپارىن جاساپ الىپ، بىرتىندەپ ىسكە كىرىسىپ جاتىر» دەپ ۋايىمدايتىن. قازىرگى كەزدە سول جوسپاردىڭ رەت-رەتىمەن ورىندالۋدا ەكەندىگىنە شىندىعىنا كوزىمىز جەتە تۇسكەندەي بولدى. ەگەر وتانداستارىمىزدىڭ ءبىر توبى ءوستىپ دەگەندەرىنە بىرتىندەپ جەتە بەرسە، كۇنى ەرتەڭ-اق، جەتىسۋدىڭ ەمەس، بۇكىل قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ تونەتىنى انىق.

جارقىنبەك ءسادۋ

ۇيعىر اۋدانى،

الماتى وبلىسى