ءىىى.  حاندىقتىڭ السىرەۋى جانە قايتا جاڭعىرۋعا بەت الۋى

15-ءشى عاسىردىڭ سوڭعى جيىرما جىلدىعىنان 16-شى عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعى بويى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى ەداۋىر ۇلعايدى. نىعايدى. بۇل ۇدەرىسكە بۇرىندىق حاننان كەيىن، 1511–1521 جىلدارى بيلىكتە بولعان قاسىم حان زور ۇلەس قوستى. ول ءوز كەزىندە قازاق جەر-سۋى مەن حالقىن جيناستىرىپ، بىرىكتىرۋ شارالارىن جەدەل جۇزەگە اسىردى. الايدا حاندىقتىڭ وركەندەۋىندە تۇراقتى ىلگەرىلەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ۇدەرىسكە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولمادى...

قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارا تۇسكەنىن، تۇراقتىلىق ورناعانىن، حالىقارالىق ارەنادا تانىلا باستاعانىن وتكەن تاراۋدا ايتتىق. قازاق حالقىنىڭ قازىرگى زاماندا مەكەن ەتىپ جۇرگەن  اۋماعى نەگىزىنەن، شىنتۋايتىندا، سول جىلدارى قالىپتاستى. سول جىلدارى ماسكەۋ مەملەكەتىمەن، قازان، ورتا ازيا، ءسىبىر حاندىقتارىمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس جاسالدى. باتىس ەۋروپا دا قازاق مەملەكەتىن قاسىم حان تۇسىندا تانىپ ءبىلدى.

دەگەنمەن حاندىقتاعى  بيلىك قۇرىلىمى تەك قاسىم حاننىڭ بەدەلى ارقاسىندا عانا تۇتاستىق كورسەتىپ، ابىرويى اسقاقتاپ تۇرعان ەدى.

ال ونىڭ بەدەلى بۇرىندىق حان تۇسىندا كوتەرىلە باستاعان-تىن. قاسىم سۇلتان ءوز يەلىگىندەگى ارقا جەرىنە شايبان تۇقىمدارىنىڭ بىرنەشە رەت جاساعان شاپقىنشىلىعىنا حان اسكەرىنىڭ قولداۋىنسىز-اق تويتارىس بەرگەن. ەلەۋلى  قارسىلىق كورسەتىپ قانا قويماي، دۇشپاندى تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەن. وسىناۋ جەڭىمپاز جاساقتىڭ ساردارى رەتىندە، تيىسىنشە، ەل ىشىندەگى اتاق-ابىرويى وسكەن بولاتىن. قاسىم سۇلتاننىڭ جەڭىلىستى بىلمەيتىن قالىڭ قوسىندارى ول حان سايلانعاننان كەيىن دە ايبىندىلىعىن ارتتىرا ءتۇسىپ، ەلدەگى تىنىشتىقتى، كورشى حاندىقتارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان. حاننىڭ وسىنداي ايبارىنىڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءوزارا بايلانىستاردى جاقسارتۋ، ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن قولدانۋدى رەتكە كەلتىرۋ ماسەلەلەرىن كوزدەپ جاسالعان كۇللى رەفورما كىدىرىسسىز جۇزەگە اسىپ جاتتى.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ايگىلى «راشيد تاريحىندا» جوشى حاننان كەيىن ونىڭ دارەجەسىنە پاراپار ۇلكەن بيلىككە قاسىم حان عانا جەتتى، ودان باسقا ەشكىم دە قول جەتكىزە المادى دەپ اتاپ كورسەتكەن. قاسىم حان وتە قۇدىرەتتى بيلەۋشى بولدى.

قىسقاسى، قاسىم حاندى اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى، ساياسي تۇلعا، قاھارلى ءامىرشى رەتىندە مويىنداۋشىلىق – حاندىقتا ۇيىمداستىرىلعان ماڭىزدى شارالاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتتى. ياعني بيىك پارمەننىڭ ەل ىشىندە ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋىنا مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ، اكىمشىلىك باعىنىس قۇرىلىمىنىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلۋىنان گورى، جوعارى دارەجەلى ءامىرشىنىڭ قاھارى، ايبارى شەشۋشى ءرول اتقاردى.

الايدا مەملەكەتتىڭ مىقتىلىعىن تۇراقتاندىرىپ، مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ بۇلجىماستىعىن قامتاماسىز  ەتۋ ءۇشىن ونىڭ باسشىسى قۇرعان اكىمشىلىك جۇيە دە ومىرشەڭ بولۋعا كەرەك. ەلدى باسقارۋ قۇرىلىمى بيلىكتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرىندە جوعارىلى-تومەندى ءوزارا تاۋەلدىلىكتى، باعىنىشتىلىقتى قامسىزداندىرۋعا ءتيىس. بىراق ناقتى جاعداي ولاي بولماي شىقتى. قاسىم حان 1521 جىلى سارايشىقتا ماڭگىلىككە تىنشىعاننان كەيىن مەملەكەتتە بيلىككە تالاسۋشىلار بوي كورسەتىپ، بۇل ورايداعى كەمىستىكتى تەز اشىپ بەردى.

تاققا مۇراگەرلىك جولمەن قاسىم حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ماماش سۇلتان وتىرعان، بىراق حاندىقتاعى وزگە سۇلتاندارعا ونىڭ ايدىندىلىعى كەم كورىندى. ەداۋىر جاسقا كەلىپ قالعان ماماش حاننىڭ اينالاسىنا بىردەن اكەسىندەي اسەر ەتە الماۋى تۇسىنىكتى ءجايت، الايدا تاعدىر وعان ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك قابىلەتىن تولىق اشۋىنا ۋاقىت جاعىنان مۇمكىندىك بەرمەدى. ول حان تاعىندا ءبىر-ەكى  جىلداي عانا بولىپ، الدەبىر شايقاس كەزىندە قازا تاپتى.

سودان كەيىن جوشى تۇقىمدارى اراسىندا قازاق ەلىندەگى باس بيلەۋشىنىڭ ورنىنا تالاسۋ ارەكەتتەرى ۇدەي ءتۇستى. حان بولۋدان دامەسى بار سۇلتاندار ءوزارا قىرقىستى. ءتىپتى بولماعان سوڭ ولار ءوز ولكەلەرىندە جەكە-دارا بيلىككە ۇمتىلىپ، حاندىقتى بىرنەشە ۇساق ۇلىسقا بولشەكتەپ جىبەردى. نە كەرەك، كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان، قاسىم تۇسىندا كەمەلىنە جەتكەن حاندىق اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىن ءبىرى مويىندامايتىن ايماقتىق حاندىقتارعا ءبولىندى. سىرت جۇرت تا قاسىم حان كەزىندەگى قازاق ەلىنە قۇرمەتپەن قاراۋشىلىعىن جيىپ قويىپ، قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى جورىقتارعا شىقتى، سول جولدا ءوزارا وداق قۇرا باستادى.

وسىنداي الاساپىران كەزەڭدە قاسىم حاننىڭ كىشى ۇلى، سوزاق قالاسىنىڭ ءامىرشىسى حاق-نازار (حاقنازار، اقنازار) سۇلتان باتىل تۇردە ەلدى بىرىكتىرۋ شارالارىن جاساۋعا كىرىستى... 

ماماش حان ۇرىس ۇستىندە وپات بولعان سوڭ، سۇلتاندار اراسىندا ەل تىزگىنىن قولعا الۋ ءۇشىن تاعى ءبىراز تالاس-تارتىس وتكەن دە، اقىرى، 1523 جىلى تاققا قاسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى تاھير (تايىر) وتىرعان. ول 1532 جىلعا دەيىن بيلىكتە بولدى، بىراق، مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە شىن مانىندە قايراتكەرلىك قابىلەت كورسەتە الماعان سياقتى. اتاقتى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىر ءوزىنىڭ ايگىلى «جىلنامالار جيناعىندا» ء(«جامي ات-تاۋاريح») ول جايىندا: ء«بىراز ۋاقىت حاندىق قۇرعانمەن، پاتشالىقتىڭ سىرىن بىلمەدى» دەپ جازعان.  زەرتتەۋشىلەر تايىر حاننىڭ بويىندا ەرەكشە ءبىر مامىلەگەرلىك، سونداي-اق ايتا قالارلىقتاي  اسكەرباسىلىق قاسيەتتىڭ بولماعانىن ايتادى.

 شىنىندا دا ول ەلەۋلى  قولباسى قابىلەتىن تانىتپادى، ەڭ باستىسى، باس حان رەتىندە، ەلدەگى بيلەۋشىلەرمەن ەكى ارادا ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزە المادى. جەتىسۋ بيلەۋشىسى بۇيداش، سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدى ىقپالدى سۇلتاندار ونى ەلەڭ قىلمادى. ولارعا  ءوزىن مويىنداتۋعا مۇنىڭ شاماسى جەتپەدى. سونداي احۋالدىڭ سالدارىنان شىعار، تاھير حاننىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى قاتىناستارى دا كۇرت ناشارلادى. قاسىم حان تۇسىنداعى نوعايلارمەن ارادا ورناعان تاتۋلىق اسكەري قاقتىعىسقا ۇلاستى. تاشكەنت بيلەۋشىسى كەلدى-مۇحاممەدپەن تۇسىنىسە الماعاندىقتان،  وزبەكتەرمەن دە شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. تۇركىستان ماڭىندا جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ونىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە موعولستان حاندارىمەن اراداعى جاراسىمدى قاتىناس تا بۇزىلدى.

نە كەرەك، وسى كەزەڭدە قازاق حاندىعى وڭتۇستىكتەگى جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرىنىڭ بىرەر بولىگىنەن ايرىلدى.

دەگەنمەن تايىر حان جەتىسۋدى جانە ىستىقكول ايماعىن ساقتاپ قالۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. قىرعىزدارمەن وداقتاسىپ، ەلدى موعولدار مەن قالماقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعادى. شامامەن 1532 جىلى قازا تاپتى.

ودان كەيىن قازاق ەلىنە توعىم سۇلتان حان سايلاندى. بىراق جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش  پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سۇلتاندار  ونىڭ دا بيلىگىنە مويىنسۇنباي، ءوز ايماقتارىندا وزدەرىن حان سايلاتىپ الدى. تيىسىنشە،  توعىم حاننىڭ تۇسىندا دا ءوزارا قىرقىسۋلار توقتالعان جوق. وسى تۇستا قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاق قۇتقارۋشىسى  قاسىمۇلى اقنازار سۇلتان كورىنە باستاعان. ول سوزاق ءامىرشىسى بولاتىن. بىراق، حاندىقتى بولشەكتەگەن جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدەنبەي، بىردەن توعىم حاننىڭ بيلىگىن مويىنداپ،  وعان قولداۋ كورسەتتى.

بۇل كەزدە ءىس جۇزىندە بىرنەشە حاندىققا ءبولىنىپ كەتكەندىكتەن، قازاق جەرىندە سىرتقى جاۋعا بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ قيىنداپ كەتكەن. بىرىگىپ قيمىل ۇيلەستىرۋدىڭ ورنىنا، حاندار ءوز بەتتەرىنشە ارەكەت ەتكەن. توعىم حان مەن بۇيداش حان جەتىسۋ مەن سىرداريا ءوڭىرىن موعول جانە وزبەك حاندارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستى. احمەت حان قازاق ەلىنىڭ ورتالىق جانە باتىس ءوڭىرىن قورعاماققا نوعاي  ورداسىنا جورىققا اتتاندى. سول جورىقتا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، 1435 جىلى ماڭعىت وراق باتىردىڭ قولىنان قازا تاپتى. ءوڭىردىڭ ءبىراز بولىگى نوعايلاردىڭ بيلىگىنە ءوتىپ كەتتى. موعولداردىڭ وزبەكتەرمەن بىرىككەن اسكەرىنە قارسى شايقاستا، شامامەن 1537 جىلى، توعىم حان قازا تاپتى. بۇيداش حان ىستىقكول ماڭىندا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتتى.

وسىنداي احۋال كەزىندە اقنازار سۇلتان اۋەلى وڭتۇستىكتەگى احمەت حان بيلەگەن اۋماقتى، سوسىن بۇيداش حان بيلەگەن باتىس جەتىسۋدى قازاق حاندىعىنا قايتا قوستى. ءوستىپ، بولشەكتەنۋ سالدارىنان السىرەگەن مەملەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن قولعا الدى. نىعايۋ جولىنا تۇسىرە باستادى.

ءسويتىپ، يگىلىكتى ىسىمەن كوزگە تۇسكەن حاق-نازار، ەلدەگى بايىرعى حان سايلاۋ سالتىنا ساي،  1538 جىلى اق كيىزگە وتىرعىزىلادى. مولدا ءتيىستى ءدىني جورالعى جاسايدى. سودان سوڭ بيلەر حان وتىرعان اق كيىزدى جان-جاعىنان ۇستاپ جوعارى كوتەرەدى. تانىستىرۋ ءراسىمىنىڭ تالابىنا سايكەس، جينالعان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنان الىپ وتەدى. ەلدەگى بەرەكەسىزدىكتەن قاجىعان حالىق جاڭا حانعا ۇلكەن ءۇمىت ارتا قارايدى... 

ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا حاقنازار حان اكەسى قاسىم حاننىڭ جولىن جالعاستىرۋدى مۇرات تۇتتى. ول حان تاعىندا وتىرعاندا قازاق حاندىعى بىرلىككە، تۇتاستىققا يەك ارتقانمەن، ءوز تەرريتورياسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنان ايرىلعان كۇيدە ەدى. ەلدىڭ باتىسى – نوعايلاردىڭ، شىعىسى – ويراتتاردىڭ، سولتۇستىگى – ءسىبىر حاندىعىنىڭ، موعولستان مەن تاشكەنت – بۇحارا حاندىعىنىڭ قول استىنا تۇسكەن بولاتىن. قاسىم حان تۇسىندا حاندىق شەكاراسى ۇلىتاۋ مەن بالقاشتان اسقان، جايىق پەن سىردارياعا كەتكەن، جوبالاپ ايتقاندا بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ شاماسىنداي ەدى.

مەملەكەتتىڭ اۋماعىن اكەسى قالىپتاستىرعان كولەمگە جەتكىزۋدى اقنازار حان ەل تىزگىنىن قولعا الىسىمەن ارماندادى. قازاق رۋلارىنىڭ اتا قونىستارىن ءوز قالىپتارىندا، بوتەن جۇرتقا تيگىزبەي ساقتاۋعا، حاندىقتىڭ كورشى ەلدەر الدىنداعى ىقپالىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. ەلدى قاسىم حان كەزىندە 1511 جىلى قابىلدانعان «قاسقا جول» زاڭدار جيىنتىعىن («قاسىمنىڭ قاسقا جولى») باسشىلىققا الۋ ارقىلى باسقاردى. مەملەكەتتىڭ بايىرعى اۋماعىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. الايدا بۇل ورىندالۋى قيىن شارۋا بولىپ شىقتى. ايتسە دە حاقنازار حان مۇمكىندىگىنشە  قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ، دامي ءتۇستى.

ول مەملەكەتتىك بيلىكتى نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىن بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. قازاق-قىرعىز وداعىن ودان ءارى نىعايتتى، سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە ونى «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان. حاقنازار وسى قازاق-قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ  ارەكەتىنە تويتارىس بەردى.

حاقنازار حاندىق قۇرعان كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار بولىپ جاتتى.

مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ شەكاراسى قازاق دالاسىنا قاراي ەداۋىر تاقالدى. 1552 جىلى قازان، 1558 جىلى استراحان حاندىقتارىن باسىپ العان ماسكەۋ پاتشالىعى ەدىل وزەنىنىڭ بارلىق اڭعارىن، بۇرىنعى التىن وردا قاعاناتىنىڭ باس قالالارى ورنالاسقان  اۋماقتى يەلەنگەن. (سوناۋ ءبىر باسقا كۇن تۋعان شاقتاردا قونىس اۋدارا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان، تاعى دا جەر-سۋىنان ايرىلعان جۇرتتىڭ: «...بۇرىنعى وتكەن اتامىز كوشەمىن دەپ ءولدى مە، قىرىمدى تاستاپ ەدىلگە اقىلى جوقتان كەلدى مە... ەدىل مەنەن جايىققا ەشبىر جەردىڭ تەڭى جوق!..  مەكەن ەتكەن قونىسىن – ەدىل مەنەن جايىقتى قاتىن-بالا  ساعىنار»، – دەگەن وكىنىشتى جىر جولدارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى). ماسكەۋ جيھانگەرلەرى باشقۇرت جانە ءسىبىر حاندىقتارىن كنيازدىك قۇرامىنا ەنگىزدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسىن ىدىراتىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. امان قالعان نوعايلاردىڭ دەنى كاۆكازعا، ودان تۇرىك ەلىنە كەتتى.

ۇلىستىڭ ەداۋىر حالقىن  (بۇلاردىڭ دەنى قازاق رۋ-تايپالارى بولاتىن، ەل ىشىندە نوعاي مەن قازاقتىڭ ايرىلۋىنان كورىنىس بەرەتىن ءتۇرلى جىر، كۇي ساقتالعان) حاقنازار حان مەملەكەتىنە قاراتىپ الدى. سوعان وراي حاقنازار «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتالدى. ءسويتىپ، نوعايلارمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ كەلگەن قازاق تايپالارى 1560-شى جىلدارى ەتنوستىق تەرريتورياسىمەن بىرگە قازاق حاندىعىنا بىرىكتى.

بۇرىندىق پەن قاسىم حاندار بيلەگەن زامانداردان باسقا ۋاقىتتاردا نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى قازاق حاندىعى قۇزىرىنا ءوتتى.

18-ءشى عاسىردا ورىنبور ولكەسىندە قىزمەت ىستەگەن تاريحشى پەتر رىچكوۆ حاقنازار حان تەك نوعايلاردى عانا ەمەس، باشقۇرتتاردى، قازان، ءسىبىر جانە استراحان حاندىقتارىن، بۇحارانى، حيۋانى، تاشكەنتتى جانە باسقا كوپتەگەن قالالاردى ءوز بيلىگىنە قاراتىپ، ولاردان الىم-سالىق جيناتىپ تۇردى دەپ جازدى.

قازىرگى زەرتتەۋشىلەر حاقنازاردىڭ تۇسىندا قازاق مەملەكەتى تاپ ونداي دارەجەگە جەتپەگەنىن، الايدا اۋماعىنىڭ كەڭەيىپ، قۋاتىنىڭ ارتا تۇسكەنىن، حاندىقتىڭ ەداۋىر نىعايعانى داۋسىز راس ەكەنىن ايتادى.

IV. ۇزدىكسىز كۇرەس ۇستىندە نىعايۋ

حاقنازار حان تاقتا قىرىق ەكى جىل وتىردى. ول شىن مانىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇتقارۋشىسى بولدى. بولشەكتەنگەن حاندىقتىڭ قايتادان تۇتاستانۋىنا قول جەتكىزدى. ەل اۋماعىن اكەسى قاسىم حان پاتشالىق قۇرعان زامانداعى قالپىنا كەلتىرۋمەن شۇعىلداندى. بۇل جوسپارىن ءبىرشاما  ورىنداي الدى دا.

جوعارىدا ايتىلعانداي، اقنازار حان نوعايلار مەن باشقۇرتتاردىڭ بىرەر بولىگىن وزىنە  قاراتتى. سوسىنعى ءبىر اتاپ ايتاتىن ءجايت، ونىڭ داۋىرىندە قىرعىز-قازاق وداعى ساقتالىپ تۇردى. ول بيلىگىنىڭ ەداۋىر ۋاقىتىن سىرداريا قالالارى ءۇشىن كۇرەسكە ارنادى. (سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا بيلىك ەتۋ وزبەك پەن قازاق قاتىناستارىنداعى وزەكتى ماسەلەگە اينالعان بولاتىن). شايبان اۋلەتىنەن شىققان بۇحارا حانى ابدوللامەن دوستىق شارت جاساسۋ ارقىلى كورشى ەلمەن ءبىراز ۋاقىت تاتۋ تۇرىپ، بەيبىتشىلىك ورناتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە حاندىقتىڭ ىشكى جاعدايى جاقساردى. شارۋاشىلىق دامىدى، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق ودان ءارى ورىستەدى. سوسىن، حاندىق قۇرعان ۋاقىتىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە، تۇركىستان مەن  ساۋراندى مەملەكەت قۇرامىنا الۋعا كۇش سالدى. سول شاقتا تاشكەنت ايماعىن بيلەۋشى بابا سۇلتان ابدوللا حانعا باعىنباي، قۇزىرىنان شىعىپ كەتۋ ءۇشىن سوعىسىپ جۇرەتىن. حاقنازار بۇحارا ءامىرشىسىن قولدادى دا، كۇرەس بارىسىنداعى شايقاستا قازا تاپتى. (ەندى ءبىر دەرەكتە ونى  بابا سۇلتاننىڭ استىرتىن اگەنتى ۋ بەرىپ ءولتىردى دەلىنەدى). بۇل شامامەن 1580 جىلى ورىن الدى.

سودان كەيىن، بيلەر مەن تورەلەر ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن، قازاق ەلىنىڭ تاعى اقنازاردىڭ نەمەرە تۋىسىنا – قاسىم حاننىڭ ءىنىسى شىعاي سۇلتانعا بەرىلەدى. ول جانىبەك حاننىڭ كەنجە ۇلى جادىكتىڭ بالاسى بولاتىن. جادىك سۇلتان كەزىندە باۋىرى قاسىم حاننىڭ قازاق مەملەكەتىن ءتۇرلى (اسكەري، ساياسي، ديپلوماتيالىق) جولدارمەن نىعايتۋىنا، حالقىن ءوسىرىپ، اۋماعىن كەڭەيتۋىنە اتسالىسقان. ونىڭ بالاسى شىعاي دا جاس كەزىندە نەبىر شايقاستاردا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن بەلگىلى تۇلعا ەدى.

ەندى، ەلدەگى باس بيلىككە جاسى ۇلعايىپ شاۋ تارتقان شاعىندا كەلگەندىكتەن، شىعاي حان ءوز بالاسى تاۋەكەلدى ۇدايى قاسىندا ۇستايدى. ءاردايىم ەرجۇرەكتىگىمەن، اقىلىمەن ەرەكشەلەنگەن العىر تاۋەكەل سۇلتان ەل باسقارۋدا اكەسىنىڭ ويىنان شىعادى. اكەسى بۇحارا بيلەۋشىسى ابدوللا حانمەن وداقتاسىپ، تاشكەنت ءامىرشىسى بابا سۇلتانعا قارسى جورىق جاساۋعا بەل بۋعاندا، كىدىرىسسىز بىرگە اتتانادى. جەڭەدى. بابا سۇلتاننىڭ باسىن الىپ،  ابدوللاعا تارتادى.

بۇحارا حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى ابدوللا حان ريزاشىلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە، وعان سامارقان ماڭىنداعى ءبىر ءۋالاياتىن سىيلايدى.  الايدا بۇل الداۋسىراتۋ امالى ەدى. سىر بويىنداعى قالالاردى قازاق مەملەكەتىنىڭ يەلىگىنە قايتارۋعا ونىڭ ىقىلاسى جوق-تىن.  ال 1582 جىلى شىعاي حان بۇحارا تۇبىندە دۇنيەدەن ءوتىپ، حاندىقتى رەسمي باسقارۋعا تاۋەكەل كىرىسكەندە، ونىڭ ماۆەرەنناحرداعى ءوز بيلىگىنە ءتۇبى قاتەر ءتوندىرۋى ىقتيمالدىعىن ويلايدى دا، وداقتاس رەتىندەگى ۋاعدالارىن ۇمىت قالدىرادى. ءسويتىپ ەندى قازاق بيلەۋشىسى تاۋەكەل حاننان مۇلدەم قۇتىلۋ امالدارىن قاراستىرا باستايدى. ابدوللا حاننىڭ كوڭىل-كۇيىندەگى وزگەرىستى سەزگەن تاۋەكەل حان ونىمەن قارىم-قاتىناسىن ءۇزىپ، 1583 جىلى مەملەكەتىنىڭ قىپشاق دالاسى جاعىنا اۋىسادى.

 مۇندا بىرەر سۇلتان ءبىرتۇتاس ەلدى بولشەكتەپ، بولەكتەنۋگە بەيىم جۇرگەن. سولاردىڭ الدىندا تاۋەكەل حانعا ءوزىنىڭ حاندىق مارتەبەسىن قارۋ كۇشىمەن دالەلدەپ، بەكىتۋگە تۋرا كەلەدى. ۇزاماي، 1586 جىلى، جۇرت ونى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ حانى رەتىندە تانيدى.

سول شاقتا مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق جاعدايى ناشارلاي باستاعان بولاتىن.  سوندىقتان ول ىزىنشە قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنە كىرىسەدى.  وڭتۇستىكتەگى قالالاردى حاندىق قۇرامىنا قايتارۋدى سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى ەتەدى. ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە باعىندىرادى. قاتتى شايقاستار جۇرگىزىپ، 1588 جىلى تاشكەنتتى الادى. الايدا قالاعا  ابدوللا حاننىڭ سامارقاندا تۇرعان كۇشتى اسكەرى كەلەدى دە، تاشكەنتتى تاستاپ، قىرعا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. 

اراعا ون جىل سالىپ، قازاق اسكەرى تاشكەنتكە قايتا كەلەدى. گارنيزوندى جەڭىپ، شاھاردى الادى. سوسىن بۇحارا مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن سامارقان تۇبىندە تاس-تالقان ەتەدى. وسىدان سوڭ تاشكەنت، سامارقان، تۇركىستان جانە باسقا دا وڭتۇستىكتەگى قالالاردىڭ ءبارى تاۋەكەل حان مەملەكەتىنىڭ قولاستىنا قارايدى.

تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتى ارتىپ، قۇلپىرا ءتۇستى. ونىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ەلەۋلى ىستەرىنىڭ ءبىرى ماسكەۋ پاتشالىعىمەن 1594–1595 جىلداردا ەلشى الماسۋى بولدى.

قازاق ەلشىسى قۇلمۇحاممەد ماسكەۋدە وتىرعان فەدور پاتشاعا ءوزىن «قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان تاۋەكەل حاننان حات الا بارىپ، ەكى ءتۇرلى ماسەلە كوتەردى. ءبىرى – ورىس پاتشالىعىنان قازاق حاندىعىنىڭ  سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەسىنە قاجەت اسكەري-ماتەريالدىق جاردەم الۋعا تىرىسۋ، ەكىنشىسى – شايبان تۇقىمى كوشىم حاننىڭ يەلىگىندەگى ءسىبىر مەملەكەتى اۋماعىندا 1587 جىلى ورىس تۇتقىنىنا تۇسكەن (شىعاي حاننىڭ تاۋەكەلدەن كەيىنگى بالاسى وندان سۇلتاننىڭ سول كەزدەگى ون بەس جاسار ۇلى) وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى بوساتىپ الۋ ەدى.

الايدا بۇل كەزدە تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وراز-مۇحاممەد ماسكەۋگە قىزمەت ەتۋگە مويىنسۇنىپ، ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسىپ جۇرگەن. ال قازاق پەن ورىس بيلەۋشىلەرىنىڭ وداقتاس بولۋعا تىرىسۋى ءبىر-ءبىر مارتە ءوزارا ەلشىلىك  جىبەرىپ الۋدان اسپايدى. دەگەنمەن، ريۋريكوۆيچتەر اۋلەتىنىڭ سوڭعى تۇقىمى، قاھارلى يواننىڭ   ءۇشىنشى ۇلى، ساياسي ەرىك-جىگەرى ماردىمسىز، ءالجۋاز، بىراق   ديۋانالىق مىنەزىنە ساي داڭعويلاۋ فەدور يواننوۆيچ ءوزىن قازاقتىڭ دا پاتشاسىمىن دەپ ساناعان...

ال تاۋەكەل حان قازاق مەملەكەتتىگىن جانداندىرا تۇسۋمەن شۇعىلداندى. ونىڭ قىزمەتى سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا ءبىرجولا ورنىعۋعا، قىرعىزدارمەن وداقتاسا وتىرىپ، جەتىسۋ مەن ىستىقكول ءوڭىرىن موعولدار مەن شايباندىقتاردىڭ بىرىككەن شابۋىلىنان قورعاۋعا، سونداي-اق بارشا ماۆەرانناحر ءوڭىرىن ءوز ىقپالىنا تۇسىرۋگە باعىتتالدى.

1598 جىلى ول سامارقان تۇبىندە ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن جەڭەدى دە، سامارقانعا ءىنىسى ەسىم سۇلتاندى ءامىرشى ەتىپ قويادى. بىرتىندەپ كۇللى ءامۋ مەن سىر اراسىن (ماۋەرەنناحردى) قازاق مەملەكەتى قۇرامىنا قوسۋدى ويلايدى. سول جوسپارىنىڭ شەشۋشى شاراسى رەتىندە، سەكسەن مىڭ سارباز جيىلعان قالىڭ قولىمەن بۇحارانى قورشايدى. الايدا قالاعا جاساعان شابۋىلدارىنىڭ بىرىندە قاتتى جاراقات الادى. تاشكەنتتە قايتىس بولادى.

تاققا ونىڭ ءىنىسى، سامارقان قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى ەسىم سۇلتان وتىرادى. ەسىم حان ساياسي يكەمدىلىك تانىتىپ، قارسىلاسىمەن ءبىتىم جاسايدى. بۇحارا قۇزىرىنا سامارقاندى قايتارادى (ايتكەنمەن وندا كوپ جىلدار  بويى ايگىلى قازاق ءجالاڭتوس ءباھادۇر ءامىر بولىپ تۇرادى), ال تاشكەنت، ءانديجان، سايرام، تۇركىستان  قالالارىن قازاق حاندىعى قۇرامىنا ەنگىزەدى.

ەسىم حان تاقتا وتىز جىل (1598–1628 جج.) وتىرىپ، حاندىقتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان كۇشتى مەملەكەت ەتىپ قالىپتاستىردى. ونىڭ قولباسشىلىق دارىنى، باتىرلىعى، ەل تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگىن ساقتاۋ جولىندا سىرتقى، ىشكى جاۋلارمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋى حالىق جادىنان ۇمىتىلماس كورىنىس تاپقان. ونى جۇرت «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ اتايدى. ول ەل باسقارۋدا قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىن» جەتىلدىرىپ، جاڭا زاڭناما جاسايدى. ونىسى تاريحتا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. ول، سونداي-اق، قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعىن سىعاناق قالاسىنان تۇركىستانعا اۋىستىردى. ءسويتىپ،  تۇركىستان شاھارىن عاسىرلارعا كەتكەن قازاق استاناسىنا اينالدىردى.  

ەسىم حاننىڭ تاققا وتىرۋى ورىس ەلىندە ريۋريكوۆيچتەردىڭ ورىس تاعىنداعى سوڭعى تۇقىمى فەدور پاتشانىڭ دۇنيە سالعان جىلىنا سايكەس كەلدى. سول 1598 جىلدان ورىس پاتشالىعىندا رومانوۆتار اۋلەتى باستاۋ الاتىن 1613 جىلعا دەيىن سوزىلعان الاساپىران كەزەڭ ورىن الدى. بۇل شاقتا قادىرعالي جالايىر (ول شاكىرتى وراز-مۇحاممەدپەن بىرگە سىبىردە تۇتقىندالىپ، 1587 جىلى ماسكەۋگە اكەلىنگەن ەدى) قاھارلى يۆاننىڭ  بالاسى فەدور پاتشانىڭ  تۇسىندا-اق ەلدى ءىس جۇزىندە باسقارىپ تۇرعان بوريس گودۋنوۆقا ارناپ، قازاق تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن  اتاقتى ء«جامي ات-تاۋاريح» (1600 ج.) اتتى تۋىندىسىن جازدى (بوريس پاتشا ەكەۋى ءبىر جىلدا – 1605 جىلى دۇنيە سالدى).

بوريس گودۋنوۆ سول 1600 جىلى ەسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحاممەدتى قاسىم حاندىعىنىڭ باسىنا قويعان. ول حان تاعىندا ون جىل وتىرىپ، ورىس مەملەكەتىندەگى الاساپىران شاقتىڭ بەلسەندى قايراتكەرى بولدى. الايدا ىشكى دۇربەلەڭدەر ولاردىڭ دا، جالپى ورىس پاتشالىعىنىڭ دا قازاق ەلىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق.

بۇل كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىكتەگى   كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارىندا دا قيلى  وزگەرىستەر بولىپ جاتقان.  شايبان اۋلەتى 1487–1598 جىلدار بويى بيلەپ كەلگەن ماۋەرەنناحردا  بيلىك اۋىستى. ابدوللا حان قازا تاپقاننان كەيىن بۇحار حاندىعىنىڭ تاعىنا ونىڭ الىس اتاسى جوشى حاننىڭ ءبىر ۇلى توقاي-تەمىردەن تاراعان  ۇرپاقتارىنىڭ استراحاندا (قاجى-تارحان، اشتارحان) حاندىق قۇرعان تارماعى كەلدى. 

اشتارحاندىقتار شايبان اۋلەتى باسقارىپ تۇرعان ولكەگە التىن-وردا ىدىراسىمەن جىلدام كۇشەيىپ كەلە جاتقان ورىس پاتشالىعىنىڭ جاساقتارى 1556 جىلى  استراحاندى باسىپ العاننان سوڭ اۋىسقان. مۇندا ءجاني-مۇحاممەد (جانىبەك) سۇلتان بۇحارا بيلەۋشىسىنىڭ (ابدوللانىڭ اكەسى ەسكەندىر حاننىڭ)  قىزىنا ۇيلەندى. ءسويتىپ، جوشى ۇلدارى شايبان مەن توقاي-تەمىر اۋلەتتەرىنىڭ اراسىنداعى تۋىسقاندىق بايلانىس جاڭعىردى. ابدوللا حان قازا تاپقاننان كەيىن، 1599 جىلى ءجاني سۇلتان بۇحاراداعى بيلىكتى باسىپ الدى. (سودان اشتارحاندىقتار، دالىرەك ايتقاندا – ءجاني اۋلەتى، بيلىكتە 18-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي تاقتى ماڭعىتتار اۋلەتى العانعا دەيىن بولدى). 

بۇل كەزەڭدە بۇحار حاندىعىندا قازاق حاندىعىنا ابدوللا حان كەزىندەگىدەي قاۋىپ توندىرەرلىك قاۋقار جوق ەدى. 

V. ەل تۇتاستىعىنا  قول جەتكىزۋ جانە ونى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ            

تاشكەنت 16-شى عاسىردىڭ باسىنان شايبان اۋلەتى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولاتىن. عاسىر سوڭىنا قاراي (1598 ج.) ونى تاۋەكەل حان، ودان كەيىن بىرنەشە دۇركىن ەسىم حان بيلەگەن. ارا-اراسىندا ءبىر-ءبىر جىلدان اشتارحاندىق ءجاني مۇحاممەد پەن قاراقالپاق جەتەكشىسى ابدالعافار، 1612 جىلى ەسكەندىر سۇلتان (بۇحارا تاعىنداعى يمامقۇلي حاننىڭ ۇلى) باسقارعان. وسى كەزدە، جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزۋ ارقىلى، ساياسي ارەناعا تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان شىعادى.

تۇرسىن مۇحاممەد 1576−1582 جىلدارعى تاشكەنت ءامىرشىسى بابا سۇلتاننىڭ قولىنان حاقنازار حانمەن بىرگە قازا تاپقان جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى. بۇحارا حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى يمامقۇلي حان وسى قازاق سۇلتانى تۇرسىندى 1613 جىلى تاشكەنتتىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە تانىدى. بۇعان ونى قازاق قولدارىمەن بولعان شايقاستار ناتيجەسى ءماجبۇر ەتكەن بولاتىن. ال تۇرسىن حان (بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ەمەس، تاشكەنت ايماعىنىڭ حانى، كىشى حان) تاشكەنتتىڭ بۇحار حاندىعىنا (ماۋەرەنناحر حانىنا) باعىنبايتىن دەربەس، تاۋەلسىز حاندىق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن، ءوز تەڭگەسىن شىعاردى. ول كۇللىقازاق حانى (باس حان، قاھان) ەسىمگە تاۋەلدى بولاتىن. وعان ادالدىعىن ايعاقتاپ، ەكى رەت انت ىشكەن، بىراق ەكەۋىن دە ءوزى بۇزعان ەدى. الايدا تۇتاس حالىقتىڭ ىشىندە ءوز كىناسىنەن ءوزارا قانتوگىس بولدىرماۋ ماقساتىندا، ەسىم حان ونى وزىمەن تەڭ قۇقىقتى ساناپ، ەكەۋارا كەلىسىمگە كەلگەن، ءسويتىپ وعان ءبىرشاما ەركىندىك بەرگەن بولاتىن. تۇرسىن حان اۋەلدە ەكى سۋ اراسىن (ماۋەرەنناحردى) بيلەگەن اشتارحاندىقتارمەن (جانيلىكتەرمەن) تاتۋ بولاتىن، كەيىن قارسىلىق كورسەتتى. ۇلكەن جاساقتى باستاپ بارىپ، يمامكۇلي حاننىڭ اسكەرىمەن شاحرۋح بەكىنىسى ماڭىندا شايقاستى. جەڭىسكە جەتتى.  وسى ءجايت ونىڭ تابەتىن وياتا ءتۇستى...

بۇل كەزدە شىعىستا جوڭعارلار قازاق جەرىنە قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سول سەبەپتى ەسىم حان قىرعىز ەلىن باسقارىپ وتىرعان  قوقىم بيمەن تاتۋ قاتىناس جاساي وتىرىپ، ەكى ەل وداعىن نىعايتا تۇسكەن. موعولستانمەن دە  دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان. ءسويتىپ  كۇش بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىنا شاپقىنشىلىق جاساعان ويراتتارعا ويسىراتا سوققى بەردى. الايدا ەلدە تىنىشتىق ورناي قويمادى. ەسىم حاننىڭ جورىقتا جۇرگەن شاعىن تۇتاس قازاق ەلىنىڭ حانى بولۋدان دامەلى تۇرسىن حان پايدالانىپ قالعىسى كەلدى. قالىڭ اسكەرىمەن تاشكەنتتەن شىقتى دا، قازاق استاناسى تۇركىستان قالاسىنا شابۋىل جاسادى. قازاق ەلىنىڭ باس حانى ەسىم حاننىڭ ورداسىن شاپتى.  قالانى تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ، تونادى. ەسىم حاننىڭ وتباسىن تۇتقىنعا الدى. وسىلاي ول – تاشكەنت حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى تۇرسىن حان – قازاق ەلىنىڭ ىشكى بىرلىگىنە، تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىردى. سوندا ەسىم حان قازاق اسكەرلەرىنەن ۇلكەن كۇش جيىپ، وعان قارسى جورىققا شىقتى. شەشۋشى ۇرىستار جۇرگىزدى. 1627 جىلى اۋەلى سايرامدا، ودان تاشكەنت ماڭىندا بولعان قاندى شايقاستاردا تۇرسىن حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى. تاشكەنتتى الدى. تۇرسىن حان مەن ونىڭ جاقىندارىن ءولتىردى.  تاشكەنت حاندىعىن جويدى. قالا مەن ايماق حالقىن قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇزىرىنا قاراتتى.

ءوستىپ ءوزارا سوعىس دوعارىلدى، قازاق ەلىنىڭ بارشا ايماقتارى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا تۇتاستانۋىنا قول جەتكىزىلدى. تۇرسىن حان بۇلىنشىلىگى «قاتاعان قىرعىنى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. ەسىم حان تۇسىندا ءومىر سۇرگەن مارقاسقا جىراۋ جاۋىنگەرلىك رۋحى جوعارى كوپتەگەن جورىق جىرلارى مەن تولعاۋلار شىعارعان كىسى، سولارىنىڭ تەك كەيبىرى عانا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەنى بەلگىلى. جىراۋدىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جىرىندا مىنانداي جولدار بار: «ەي، قاتاعان حان تۇرسىن! كىم ارامدى انت ۇرسىن. جازىقسىز ەلدى جىلاتىپ، جەر ءتاڭىرىسىڭ، جاتىرسىڭ، حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قارا الباستى باسقىرسىڭ! التىن تاقتا جاتساڭ دا قازاڭ جەتتى قاپىلسىڭ! ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىگىڭە كەلىپ تۇر، شاشقالى تۇر قانىڭدى، كەشىكپەي سودان قاتارسىڭ!» مۇندا حالىقتىڭ كۇللى ەل يەسى بوپ وتىرعان ەسىم حانعا سەنىمى جانە ايماقتىق بيلەۋشى تۇرسىن حانعا نازاسى بەينەلەنگەن. تۇرسىن حاننىڭ تۇتاس ەلدى بولشەكتەپ، دەربەستەنگەنى، بۇلىك جاساپ جوعارعى بيلىككە ۇمتىلعانى، حاندىعىنداعى تەك ءوزى سۇيەنەتىن قاتاعان رۋىن بۇلىنشىلىككە كوتەرىپ، تىنىش جۇرتقا قارسى قويۋ جولىمەن قانتوگىس تۋدىرعانى  وسىناۋ قاھارلى جىر جولدارىن ومىرگە اكەلگەن بولاتىن. 

ەسىم حان اۋىر ىشكى ساياسي كۇرەستى باستان كەشە وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋىنە باعىتتالعان تۇبەگەيلى وزگەرىستەر، جاقسارتۋلار جۇرگىزدى. ونىڭ وتىز جىل ەل باسقارعاندا جۇزەگە اسىرعان رەفورماسىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەملەكەت بيلىگىنە حالىق وكىلدەرىن كەڭىرەك تارتۋدا جاتقان ەدى. بۇرىن ەل ءىشىن بيلەۋدى جابىق تۇرپاتتاعى ەليتا – تورەلەر جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن بولسا، ەندى حالىقتى باسقارۋ ىستەرىندە ءبىرىنشى كەزەككە  ەل ىشىندەگى بيلەر مەن رۋ-تايپالاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، باس ادامدار – ياعني، ەليتانىڭ اشىق تۇرپاتى شىعارىلدى. ول مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتىن ارتتىرۋعا ەرەكشە كوڭىل قويعان بولاتىن. بۇل ورايدا سۇلتاندار مەن باتىرلارعا ايرىقشا اسكەري-ساياسي وكىلەتتىلىكتەر بەرگەن.  وسىناۋ اسكەري قابىلەتتەرىنە تيىسىنشە سەنىم ارتىلاتىن سوناۋ شىڭعىس حان تۇقىمدارىنىڭ بەيبىت ومىردەگى ساياسي قۇقتارىن شەكتەدى. ەسەسىنە قاۋىمدار (رۋ-تايپالار، اتالىقتار) مەن ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنە – رۋباسىلارىنا، اۋىلداردىڭ باس ادامدارىنا، اقساقالدارىنا كەڭەيتىلگەن قۇقتار بەردى. ياعني، ەسىم حاننىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ەل ىشىندە وزىندىك ءبىر رەۆوليۋتسيا – بيلەر توڭكەرىسى جاسالدى. بۇل وراسان زور جاڭالىق «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتتى جاڭا زاڭنامالىق قۇجاتتى  قابىلداۋ ارقىلى جۇزەگە استى.

وسىناۋ زاڭدار جيناعىن «ەسىم حان سالعان ەسكى جول»  دەپ تە اتايدى. ويتكەنى، ەسىم حان كوشپەندى رۋ-تايپالاردىڭ ءومىر سالتىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باسقارۋ جۇيەسىن – ەسكى جولدى – جاڭاشا جاڭعىرتقان ەدى. ول قاسىم حاننىڭ زاڭدارىن تولىقتىرۋ سيپاتىندا قابىلداندى. جانە بىردەن جۇرتشىلىقتىڭ ريزاشىلىعىنا يە بولدى. ويتكەنى حالىقتىڭ باسىم بولىگى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن، سوندىقتان  ولارعا ومىردە شاريعات زاڭدارىنان گورى  ادەت-عۇرىپ تارتىپتەرى مەن قيسىندارىن قولدانۋ ءادىل دە قولايلى كورىنەتىن. بۇل قۇقىقتىق اكت حاننىڭ، بيلەر مەن باتىرلاردىڭ وكىلەتتىلىكتەرىن ناقتىلادى. ولاردىڭ ءوزارا قاتىناستارىن، اتقاراتىن مىندەتتەرى مەن پايدالاناتىن قۇقتارىن بەلگىلەدى. «ەسكى جول» ارقىلى ەسىم حان اقسۇيەكتەردىڭ بيلەۋشىلىك مۇمكىندىكتەرىنە شەكتەۋ قويىپ، ەل اراسىنداعى بيلەرگە، رۋباسى، اۋىلباسى، اقساقالدارعا ارقا سۇيەدى.

مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى وكىمەت رەتىندە بۇرىنعىسىنشا ءماسليحات تانىلىپ، ادەتتەگىسىندەي جۇمىسىن ىستەي بەردى. ماسليحاتقا مۇشە بيلەر جىلىنا ءبىر رەت كۇزدى كۇندەرى ەل استاناسى تۇركىستاندا، ياكي ۇلىتاۋدا، نەمەسە تاشكەنت ايماعىنداعى حاناباد دوڭىندە جينالاتىن. ساياسي جۇيەدەگى حاننىڭ ءرولى «ەسكى جول» بويىنشا السىرەتىلۋىنە بايلانىستى، حاندى تاڭداپ سايلاۋ ءپرينتسيپى وزگەرىسكە ۇشىرادى. رەسمي تۇردە سۇلتاندار اراسىنان حان بولۋعا لايىق، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعانى تاڭداۋ، ياعني، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا مەريتوكراتيا (سۇلتاندار ىشىندەگى ەڭ اقىلدىلار مەن ەڭ ىسكەرلەرگە، قابىلەتىنە، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي كوزگە ءتۇسىپ جۇرت قۇرمەتىنە بولەنگەندەرگە، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدا باتىرلىعىمەن تانىلىپ، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەندەرگە بيلىك تۇتقاسىن بەرۋ) ءپرينتسيپى ساقتالىپ قالا بەرگەن. دەي تۇرعانمەن، ءىس جۇزىندە حالىق اراسىندا قۇلاققا ءسىڭىستى بوپ كەتكەن جول – حان دارەجەسىن مۇراگەرلىك جولمەن يەلەنۋ تاجىريبەسى دە بولاشاق تاجىريبەدە اسا داۋ-دامايسىز قولدانىلا بەردى. 

ەسىم  حان  تۇسىندا،  سونداي-اق،  مەملەكەت  باسقارۋدىڭ بۇرىنعى ۇلىستىق جۇيەسى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرمەيتىنىن كورسەتكەن ەدى. مۇنداي احۋال قازاق جەر-سۋىنىڭ وندا مەكەندەيتىن كۇللى حالقىمەن بىرگە ءبىر شاڭىراق استىنا جينالۋىنا، ءسويتىپ ەل شەكاراسىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى تۋعان-دى. ەكونوميكانى وڭتايلى دامىتۋ ماقساتىمەن، بارلىق قازاق جەرى ءۇش شارۋاشىلىق-اۋماقتىق بىرلەستىككە – جۇزدەرگە ءبولىپ بەرىلدى. ەل  ىشىنە جۇزدىك ۇيىم ەنگىزىلدى. جۇزدەردىڭ باسىندا بيلەر مەن كۇشتى رۋ-تايپالاردىڭ باسشىلارى تۇردى.  ولار قۇراعان بيلەر كەڭەسى ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باسقارىپ، ءىس جۇزىندە حان بيلىگىن شەكتەپ وتىردى. حان ۇلكەن شارالار قابىلدار الدىندا ءاردايىم بيلەر كەڭەسىمەن اقىلداسۋعا ءتيىس بولدى. ونىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەدى. قىسقاسى، حان ەندى ءوز بەتىنشە ءىرى شەشىمدەر جاساي المايتىن. ەسىم حان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە وسىنداي رەفورما جاسادى. ەل مۇددەسى ءۇشىن سولاي ەتتى.

الايدا ونىڭ زاڭىنا سۇيەنىپ دەربەس بيلىك قۇرۋعا بەيىمدەلگەندەردى، ءار كەزەڭدەگى جاۋمەن سوعىستا ادال ۇزەڭگىلەس بولعانىنا قاراماي، جازالاۋدان تارتىنعان جوق. بۇل رەتتە اسكەرباسى، باتىر، بەيبىت كەزەڭدە ءبىر قاۋىم ەلدىڭ بيلەۋشىسى بولعان جيەمبەت جىراۋ سوزدەرى تەرەڭ ويعا قالدىرادى: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىم، سەنى ەسىرتكەن ەسىل دە مەنىڭ كەڭەسىم. ەس بىلگەننەن، ەسىم حان، قولىڭا بولدىم سۇيەسىن، قولتىعىڭا بولدىم دەمەسىن. ...مەن جوق بولسام، ەسىم حان، يت تۇرتكىنى كورەسىڭ، جيەمبەت  قايدا دەگەندە نە دەپ جاۋاپ بەرەسىڭ؟ مەنىمەن حانىم ويناسپا، مەنىڭ ەرلىگىمدى سۇراساڭ – جولبارىس پەن ايۋداي، ورلىگىمدى سۇراساڭ – جىلقىداعى اساۋ تايىڭداي، زورلىعىمدى سۇراساڭ – بەكىرە مەن جايىنداي، بەرىكتىگىملى سۇراساڭ – قاراعاي مەنەن قايىڭداي.  ...جۇمىسكەرىڭ مەن ەدىم ساتىپ العان قۇلىڭداي، ءجۇرۋشى ەدىم اراڭدا ءوزىڭنىڭ ءىنىڭ مەن ۇلىڭداي.  ...مەن ولسە قۇنسىز كەتەر دەمە سەن كەشەگى ءوزىڭنىڭ ۇرىپ ولتىرگەن تىلەۋبەردى قۇلىڭداي!   تىلەۋبەردى قۇلىڭ مەن ەمەس، مۇنىڭ، حانىم، ءجون ەمەس. مەنىڭ ەر ەكەنىمدى كورگەنسىڭ، اۋەلدەن بىرگە جۇرگەنسىڭ، دەگەنىمدى قىلعانسىڭ، قايراتىمدى بىلگەنسىڭ. ...تال شارباققا مال ساقتاپ، تاس قالاعا جان ساقتاپ، تاسقان ەكەن مىنا حان! ...قايراتىم قانشا قايتسا دا، مۇنىڭا، حانىم، شىدامان! ارقاعا قاراي كوشەرمىن، الاشىما ۇران دەسەرمىن، ات قۇيرىعىن كەسەرمىن، ات ساۋرىسىن بەرەرمىن، الىستا داۋرەن سۇرەرمىن، قاراماساڭ، حانىم، قاراما، سەنسىز دە كۇنىمدى كورەرمىن!»  

ەسىم حان قىس ايلارىندا قازاق ەلىنىڭ تۇراقتى استاناسى تۇركىستان شاھارىندا تۇردى، ال جازدا ورداسىن ۇلىتاۋ وڭىرىنە تىكتى. مەملەكەت جاڭعىرۋ، وركەندەۋ ۇدەرىستەرىن باستان كەشە بەردى. سونىمەن بىرگە قازاق ەلىنە جاڭا قاۋىپتەر توندىرگەن قاھارلى  كەزەڭدەر دە تاقالىپ كەلە جاتتى... 

ءVى. مەملەكەتتىلىككە قاتەر توندىرەتىن سىرتقى جاعدايلار

قازاقتىڭ ءبىرتالاي رۋ-تايپالارى وزگە دە تۇركى تايپالارىمەن  بىرگە 15–16-شى عاسىرلاردا ءسىبىر حاندىعى قۇرامىندا بولاتىن. 1563 جىلى بۇل حاندىقتى شايبان اۋلەتىنەن شىققان كوشىم حان باسقارۋعا كىرىسكەن. وسى  شاقتا حاندىق اۋماعى ەرتىس، توبىل وزەندەرى الابىنان ورال تاۋلارىنا دەيىنگى كەڭىستىكتى الىپ جاتتى. ول اۋەلدە قازان حاندىعىمەن شەكتەسەتىن. قاھارلى يۆاننىڭ قازاندى باسىپ الۋىنا بايلانىستى، ءسىبىر حاندىعى ەندى ماسكەۋ پاتشالىعىمەن شەكارالاس بولىپ شىقتى.

ماسكەۋ مەملەكەتىندە العاشىندا كىشىگىرىم تۇز كاسىپشىلىگىن اشقان، سوسىن ونى تەز كەڭەيتكەن، ودان اڭ تەرىسىمەن، وزگە دە تاۋارلارمەن ساۋدا جاساۋ جولىمەن ءىرى داۋلەت جيعان ستروگانوۆتار كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلداندى. جان-جاقتان جۇمىسشىلار شاقىرىپ، ءتۇرلى قۇرىلىستار سالۋ ارقىلى وزىندىك «مەملەكەت ىشىندە مەملەكەت» قۇرىپ العان وسىناۋ اتاقتى كاسىپكەرلەر اۋلەتىنىڭ جەرىن شىعىس جاعىنان تونگەن «جابايىلار» شابۋىلىنان جالدامالى قارۋلى جاساقتارى قورعايتىن. ولار تەك يەلىكتى قورعاۋمەن عانا شەكتەلمەگەن ەدى. قاھارلى يوانن پاتشانىڭ وزىنەن باتا الىپ، ستروگانوۆتار كاسىپشىلىگىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن، تاس بەلدەۋدەن (ورالدان) اسقان دا، ءسىبىر حاندىعىنىڭ باتىسىنداعى يەلىگىنە سۇعىندى. بىراق جەرگىلىكتى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تايسالماي قاقتىعىسۋدان تارتىنباۋىنا، ءتىپتى، ءجيى-ءجيى كەرى شابۋىلداپ كورسەتكەن قارسىلىعىنا كەزىكتى. سوندىقتان، ماسكەۋدىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەگەن اتالمىش كاسىپكەرلەر ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كازاكتاردان «پاتشالىقتىڭ شىعىس شەكاراسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن» جاڭا كۇش جينادى. ولاردىڭ اتامانى ەرماكقا ۇلكەن جاساق قۇرعىزىپ،  ونى وت-قارۋمەن، سوعىسقا قاجەت بارشا جاراقپەن جابدىقتادى. ءسويتىپ كازاكتاردى ء«سىبىر پاتشالىعىن باعىندىرىپ، ورىس دەرجاۆاسىنا قوسۋ ءۇشىن» جورىق جاساۋعا مىقتاپ دايىندادى. 

ەرماك جاقسى قارۋلانعان 600 كازاگىمەن ءسىبىر ءامىرشىسى كوشىم حاننىڭ اسكەرباسىلارى باستاعان جاساقتارىنا قارسى 1581–1585 جىلدارى تابىستى جاۋلاۋشىلىق ۇرىستار جۇرگىزدى. ەرتىس، وب وزەندەرىنە جەتىپ، حاندىقتىڭ ءىرى قالالارىن الدى. سوسىن سىبىردەگى سوعىس بارىسىن، اسكەري جەتىستىكتەرىن بايان ەتىپ، كاسىپكەر ستروگانوۆ پەن قاھارلى يۆان پاتشاعا 1583 جىلى جاۋشى جونەلتتى. قاراقشى كازاكتاردىڭ ورىس جەرىن كەڭەيتكەن ەرلىكتەرىنە ءدان ريزا پاتشا وعان سىيعا قوس دۋلىعا جىبەردى. ەرماك دۋلىعانىڭ ەكەۋىن دە باسىنا قاباتتاپ كيىپ ءجۇردى. اقىرى 1585 جىلعى جازدا كوشىم حاننىڭ ساربازدارى قولىنان قازا تاپتى. (قازاق ىشىندە ساقتالعان «ساتىبەك باتىر» جىرى ونىڭ ءولىمى جايىنان قىزىق دەرەك بەرەدى). وسى جىلى تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وراز-مۇحامەد سۇلتان كوشىم حاندىعىنا كەلگەن. ول ەكى جىلدان كەيىن ۇستازى قادىرعالي بيمەن بىرگە ورىس تۇتقىنىنا تۇسەدى. سول 1587 جىلى توبىل مەن ەرتىستىڭ قۇيىلىسىنا  ورىس پاتشالىعىنىڭ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋداعى باستى ورتالىعى رەتىندە توبولسك قالاسى سالىنا باستايدى.

باتپاق پەن تارتپاعا ورنالاسقان شاپ-شاعىن ماسكەۋ كنيازدىگى كۇنى كەشە ىدىراعان يمپەريا (التىن وردا، جوشى ۇلىسى، ۇلىع ۇلىس) ورنىندا وزىمەن قاتار ۇيىسقان  مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبىرازىن باس-اياعى ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت ىشىندە باسىپ الدى دا، باسقىنشىلىق ارانىن اشا ءتۇسىپ، وسىلاي، جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىنا قوجايىن بولۋعا ۇمتىلدى. (پاتشالىقتىڭ تاريحشىلارى مۇنى كەيىن «ورىس جەرىن جيناۋ» رەتىندە باعالايدى.  بۇل باعا ومىرشەڭ بولىپ شىعادى، سونى جانە سول ماسكەۋلىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وتانشىلدىققا بالاعان كۇللى جاۋلاۋشىلىق، باسقىنشىلىق جورىقتارىن ەشكىم تەرىستەمەيدى. قۋاتتى ماسكەۋ مەملەكەتى كۇشتىنىڭ قۇقىمەن ورنىقتىرعان بىرجاقتى ۇعىمدار بويىنشا، ونىڭ ءاربىر جاڭا ەل-جۇرتتى باسقىنشىلىقپەن جاۋلاپ الۋى  سول جاڭا بودانىنا جاساعان قامقورلىعى رەتىندە ناسيحاتتالادى جانە وسى ۇستانىم ۇرپاقتان ۇرپاق اۋىسقان سايىن جەكە-دارا، جالعىز دا دۇرىس شىندىق رەتىندە ساناعا بەكەم سىڭىرىلە بەرەدى).

ءسىبىر حاندىعىنا 16-شى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورىس جاساقتارىمەن بىرگە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى (تورعاۋىتتار) شابۋىلدار جاسادى. 1598 جىلى كوشىم حان ەلىنەن كەتتى. حاندىقتى پاتشا اسكەرى تولىعىمەن باسىپ الدى. ەرتىس بويىمەن كوتەرىلگەن تورعاۋىت-قالماقتار بىرتىندەپ قازاق جەرىنىڭ تەرىستىگى ارقىلى ەدىلگە قاراي ءوتتى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا قازاقتارمەن، نوعايلارمەن قاقتىعىستارعا بارىپ، جاڭا جەرگە قونىستاندى. كەيىن ولار ورىس قىزمەتىن قابىل الىپ، پاتشالىقتىڭ جاۋىنگەر جاساعىنا اينالادى (جاسالعان كەلىسىمشارتتار بويىنشا، پاتشالىق قالماقتى – ەدىلگە كەلگەن ويراتتى – ءوز بودانى دەپ ەسەپتەدى، ال ولار كەلىسىمشارتتى وزدەرىنشە ءتۇسىنىپ، ورىستارمەن تەك ۋاقىتشا اسكەري وداق قۇردىق دەپ سانادى).

قالماقتاردىڭ ءوز وتانىنان كوتەرىلە كوشۋىنىڭ سەبەبىن تاريح ءدال ايتا المايدى، ىڭعايى، ىشكى كيكىلجىڭدەردىڭ ۇدەي ءتۇسۋى سالدارىنان بولۋى ىقتيمال. 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىندا ويراتتار قۋاتى ارتقان موڭعول ەلىن باسقارعان. ولاردىڭ قىتايلارمەن  ساۋدا قاتىناستارىنا بايلانىستى ەكى ارادا كيكىلجىڭدەر ورىن الىپ تۇردى دا، اقىرىندا ويرات-قىتاي سوعىسىن تۋدىردى. سوندا مونعولداردىڭ ءىس جۇزىندەگى سەركەسى رەتىندە مويىندالعان ويرات ەسەن تايشى قىتايدى مۇلدەم جاۋلاپ الۋعا نيەتتەندى. ول موڭعولدىڭ قۇبىلاي حان زامانىنداعى يۋان يمپەرياسىن جاڭعىرتۋدى ويلاعان ەدى. سودان 20-مىڭدىق موڭعول-ويرات اسكەرى قىتايدىڭ جارتى ميلليوندىق وراسان زور ارمياسىن تۋمۋ دەگەن جەردە تاس-تالقانىن شىعارىپ جەڭدى (قىتاي تاريحىندا ول وقيعا «تۋمۋ اپاتى» دەپ اتالادى). قىتاي يمپەراتورى ين تسزۋندى تۇتقىنعا الدى. سوسىن ەسەن تايشى اسكەري قيمىلدى توقتاتىپ، قونىسىنا ورالدى. قورعاۋسىز قالعان بەيجيڭگە شابۋىل جاسامادى. يمپەراتوردى قولعا ءتۇسىرۋىنىڭ ءوزى  زور وقيعا ەدى، سوندىقتان ەسەن قىتاي جاعىمەن اسىقپاي كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. مول ولجا الۋدان دامەلەندى. الايدا بەيجيڭ قورعانىسىن ۇيىمداستىرۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن جاس تا جىگەرلى قىتاي اسكەرباسى يۋي تسزيان جىعىلمادى. تەز ارادا تاققا يمپەراتوردىڭ ءىنىسىن وتىرعىزدى. ءسويتتى دە، ەسەن تايشىنىڭ تۇتقىن يمپەراتوردى ساتىپ ال دەگەن ۇسىنىسىن كەرى قاقتى. «يمپەراتوردىڭ ومىرىنەن ەل تاعدىرى ماڭىزدىراق» دەپ مالىمدەدى.

جوسپارى ورىندالماعان ەسەن ءساتسىز جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەردەن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، تۇتقىنىندا وتىرعان قىتاي ەلباسىن بوساتىپ، ەلىنە دوستىق كوڭىل-كۇيمەن شىعارىپ سالدى. ودان، 1454 جىلى، ءوزىن موڭعول حانى ەتىپ سايلاتتى.  ول اسكەري قولباسشى رەتىندە مين قىتايىنا اۋىر سوققى بەرىپ، قىتاي يمپەراتورىنىڭ ءوزىن تۇتقىنعا العان، شىڭعىس حاننان كەيىنگى داۋىردە تورە ەمەس اۋلەتتەن تۇڭعىش رەت موڭگوليانىڭ قاھانى بولعان اسا كورنەكتى تۇلعا ەدى. الايدا بۇكىلموڭعول حانى تاعىندا ەسەن تايشى ءبىر جىل عانا وتىرىپ، ءوز ەلىندەگى قارسىلاستارى قولىنان 1455 جىلى  قازا تاپتى. ول دۇنيەدەن كوشكەننەن كەيىن يمپەرياسى دا ىدىراي باستادى. شىعىستاعى موڭعولدار تايپا-تايپاعا بولشەكتەنىپ، ويرات يمپەرياسىنان ءبولىنىپ كەتتى.

قازاق حاندارى ويرات بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەستە وسى شاقتا جانە ودان كەيىن دە – 16-شى عاسىردىڭ ورتا شەنى مەن ونىڭ 2-ءشى جارتىسىندا – ولاردان ەداۋىر باسىم ءتۇسىپ وتىرعان. ويتكەنى بۇل كەزدە ويراتتار ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىق سالدارىنان ەداۋىر السىرەگەن بولاتىن. قازاقتاردىڭ كۇشتىلىگى جانە ولاردىڭ ويراتتاردى باعىندىرعانى جايىندا ماسكەۋ پاتشاسى قاھارلى يوانن ءوز ەلشىسى ارقىلى ءبىلىپ وتىردى. 1594 جىلى ونىڭ ۇلى فەدور پاتشاعا بارعان تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىسى دە  ءوز حانىن قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى مارتەبەسىندە اتادى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە، ەسىم حاننىڭ تۇسىندا  قازاق سۇلتاندارىنىڭ كوبى ويرات تايپالارىنىڭ ىقتيمال كۇش-قۋاتىن ەلەمەگەن ەدى. 

دەگەنمەن بۇل جايتكە ەسىم حان ءمان بەرىپ، ەلدى ويرات تايپالارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان قاۋىپسىزدەندىرۋ شارالارىن ويلاستىردى. ونىڭ ساياسي كورەگەندىگىنىڭ، الىستان بولجاعىشتىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق جاساقتارى ويراتتاردى زالالسىزداندىراتىن، قاۋىپتىڭ الدىن الاتىن سوققىلار بەردى. سوعىستا اينىمالى تابىسقا جەتىپ تۇرعان ۋاقىتشا جەڭىستەر ءوز الدىنا، ەسىم حان ويرات تايپالارىن ءبىراز ۋاقىت وزىنە باعىندىردى دا. دەگەنمەن، بۇل ۇستەمدىك باياندى بولۋ ءۇشىن قازاق ەلىن قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ بىرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ماڭىزدى ەدى.  مۇنى ەسىم حان ايقىن ۇقتى. ونىڭ ەل باسقارۋدى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا جاساعان  رەفورماسى وسىناۋ اسا قاجەت بىرلىكتى كوزدەگەن بولاتىن.

16-شى عاسىردىڭ سوڭىندا ويراتتاردا ءتورت تايپالىق بىرلەستىك بار ەدى. ەن قۇرالدى. تورعاۋىتتار تاباعاتايدان شىعىسقا قاراي سوزىلعان ايماقتا، حوشوۋىتتار  قازىرگى ءۇرىمشى (كونە ديحۋا) قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اۋداندا، دۇربىتتەر ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسى بويىندا، چوروستار ىلەنىڭ  باستاۋىندا بولدى. 1528 جىلى ەسىم حان دۇنيە سالعان شامادا ويرات تايپالارىنىڭ بىرىگۋگە بەت العان  ۇدەرىسى  باستالعان. بىرىگۋ ۇدەرىسى قيان-كەسكى كۇرەس ۇستىندە ءجۇردى. ەسەن يمپەرياسىنان بولىنگەن موڭعول ايماقتارىن مانچجۋرلار كۇشپەن قوسىپ العان دا، 1616 جىلى تسين يمپەرياسىن قۇرعان. وسى يمپەريامەن كەسكىلەسكەن كۇرەس بارىسىندا ويراتتار كۇش بىرىكتىرۋ جولىن ىزدەدى.   20-شى جىلداردىڭ سوڭى مەن 30-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا شوعىرلانا ءتۇستى. اقىرى، ء«تورت ويرات وداعى» ۇيىمداستىرىلدى. ونى ء«تورت ويرات مەملەكەتى» دەپ تە اتاعان. ال عىلىم الەمىندە جوڭعار حاندىعى دەلىنەدى. (قالماق تىلىنەن اۋدارعاندا، «جۋڭ عار» – «سول قول، سول جاق قار» ۇعىمىن بەرەدى. شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە ويراتتار موڭعول اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قۇراعان، سوندىقتان دا وسى فاكتىنى جاڭا مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا شىعارۋدى حوش كورسە كەرەك. حاندىقتىڭ جاڭا اتاۋىنا بايلانىستى، ويرات پەندەلەرى جوڭعارلار دەپ اتالا بەرەدى. وعان دەيىن دە سولاي ايتىلىپ جۇرەتىن). جاڭا جوڭعار مەملەكەتىنىڭ 1635 جىلى سايلانعان العاشقى ءامىرشىسى ەردەني-باتىر قونتايشى بىردەن قازاق جەرىنە جورتۋىلعا شىقتى... 

جوڭعارلاردىڭ جاڭا حاندىق قۇرعاننان كەيىن قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋ ماقساتىمەن جۇرگىزگەن ۇزدىكسىز جورىقتارى جاڭگىر حاننىڭ اسكەرباسى بولىپ جۇرگەن كەزەڭىنە ساي كەلدى. جاڭگىر – ەسىم حاننىڭ كىشى ۇلى. ەسىم حان 1628 جىلدىڭ كۇزىندە دۇنيە سالىپ، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى جانىنا قويىلعاننان كەيىن تاقتا ءبىراز جىل اعاسى جانىبەك وتىرعان، ودان سوڭ ەل بيلىگى تىزگىنىن جاڭگىر العان بولاتىن. ول ويراتتارعا قارسى شايقاستارعا اكەسىمەن بىرگە الدەنەشە قاتىسقان، باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن، جەكپە-جەكتەردە سالقىنقاندىلىقپەن قيمىلداپ، ۇدايى جەڭىسكە جەتىپ كەلگەن (قالماقتا جاڭگىردى جەڭەتىن باتىر بولماعان), اعاسى حاندىق قۇرعان تۇستا دا اسكەردىڭ باس قولباسشى بولعان، ءارى بويى الاسا، تولىق دەنەلىلىگىنە وراي دا سالقام جاڭگىر اتالىپ كەتكەن كورنەكتى تۇلعا ەدى.  سالقام جاڭگىر  ويراتتاردىڭ قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىق جاساي بەرۋىنىڭ سەبەبىن جاقسى بىلەتىن...

(جالعاسى. باس مىنا سىلتەمەدە:http://abai.kz/post/view?id=4554). 

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz