تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قازبا بايلىعى شاش-ەتەكتەن جانە الۋان ءتۇرلى، ءتىپتى، بۇل دۇنيەدە مۇنداي مول قازىنا ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان. ال وسىنشاما كوپ بايلىعىمىزدىڭ تابيعي قورىنىڭ كولەمى جاعىنان الاتىن بولساق، باسقاسىن ايتپاعاندا، تەك: مۇناي، ۋران، كومىر، التىن، كۇمىس، مىس، مىرىش رۋدالارى جونىنەن دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەر اراسىنان (الەمدە ەكى جۇزدەي مەملەكەت بار. – ق.ب.) الدىڭعى وندىقتان ويىپ تۇرىپ ورىن الامىز. «قازاق ەلىنىڭ زەرتتەلگەن قازبا بايلىعىنىڭ قورى 10 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى»، – دەپ كورسەتىلەدى كەيبىر دەرەكتەردە.

قاراڭىزشى، قانداي شەكسىز بايلىق!.. ەندى شەتى جوق وسى بايلىقتى جان باسىنا شاققاندا  –  تاعى دا الەمدەگى الدىڭعى وندىقتىڭ قاتارىنا ەنەدى ەكەنبىز. قاراپ وتىرساق، بىزدەر، قازاقتار، ءۇرىپ-ءىشىپ جۇرەتىن دەگەندەي، قانداي شالقىعان باي مەملەكەتتە تۇرامىز!.. وسىنداي مول بايلىققا يە بولا وتىرىپ (ەلىمىزدە بار بولعانى 17 ميلليون حالىق بار. سونشاما كوپ جان دا  ەمەس، رەسەيدىڭ استاناسى ءبىر عانا ماسكەۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ سانىمەن پارا-پار دەرلىك), قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ومىردە باي-قۋاتتى تىرشىلىك كەشىپ وتىرمىز با؟.. ءبىر مەزگىل ويلانىپ قارايىقشى، تاۋلىگىنە شامامەن 1,5 ملن. باررەل مۇناي وندىرەتىن ەلمىز.  جوعارىداعى كورسەتىلگەن باسقا قازبا بايلىقتارىمىزدى ەسەپكە الماعاندا، تەك «قارا التىنىمىزدىڭ» ءوزى نەگە تۇرادى!.. كوپشىلىگىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمىز وسىنشاما بايلىقپەن سايكەس پە، ۇيلەسىپ تۇر ما؟.. جاراتقاننىڭ ءوزى دە قازاق ەلىنە وسىنشاما وراسان زور بايلىقتى سىيلاعاندا – حالقى اۋقاتتى ءومىر ءسۇرسىن، بولاشاق ۇرپاقتارىن جارىلقاسىن، ولارعا دا ءوز نەسىبەسىن قالدىرسىن دەگەن شىعار؟.. 

ال، ءبىزدىڭ بيلىك بولسا، ەل بايلىعىن اكەسىنەن قالعان مۇراداي سارقىپ پايدالانىپ، جاتقا تاراتىپ جاتىر!.. قازىرگى تاڭدا، مەملەكەتىمىزدە ءوندىرىلىپ جاتقان بايلىعىمىزدىڭ 95 پايىزى شەتەل اسىپ، ونىڭ ىشىندە «قارا التىن» – مۇنايىمىزدىڭ 80 پايىزىنا شەتەلدىك ينۆەستورلار يەلىك ەتىپ وتىر. سوندا، ءبىزدىڭ ەل، ءوز حالقىن جالاڭاش قالدىرىپ قانداي ۇستانىممەن قانداي ساياسات جۇرگىزىپ وتىر؟.. جالپى ءبىز قاي باعىتقا، قاي ەلدىڭ قۇشاعىنا قاراي كەتىپ بارا جاتىرمىز؟.. قازىردە رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان كەدەن وداعىن قۇرىپ، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك  قۇرىلۋىنا جول اشتى. وسىنىڭ ءوزى 2017 جىلى، ياكي، بۇرىنعى كەڭەس وداعى قۇرىلۋىنىڭ 100 جىلدىعىندا ونى قايتا ءتىرىلتۋدىڭ قارەكەتى ەمەس پە دەپ قورقامىن!.. بۇرىنعى وداقتى جاڭعىرتۋ جونىندەگى اڭگىمەلەر ەلدىڭ ءىشىن كەزىپ ءجۇر. وسى ءۇش ەل اراسىندا كەيىننەن ورتاق ۆاليۋتا قۇرىلادى، تەڭگە قۇردىمعا كەتەدى دەگەن سىبىستار دا جوق ەمەس!..

ەندى قازاق ەلىنىڭ جىلدىق مەملەكەتتىك بيۋدجەتىنىڭ بەستەن ءبىرىن بەرىپ وتىرعان مۇنايلى ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ بۇگىنگى، قالا بەردى، ەرتەڭگى تاعدىرىنا توقتالايىق. ءبىزدىڭ ماڭعىستاۋدىڭ جەر كولەمى ۇلكەن بولعانىمەن، حالقىنىڭ سانى 500 مىڭنىڭ شاماسىندا عانا!.. بىزدەگى ءوتىپ جاتقان ساناقتاردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس، ءتىپتى، ولارعا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن!.. جالپى ىشكى ءونىم تۇرعىسىنان جان باسىنا شاققاندا  –  ءبىزدىڭ وبلىس رەسپۋبليكامىزداعى 16 ايماق اراسىندا ءبىرىنشى ورىندا. ال،  شىندىعىندا، بىزدەر، ماڭعىستاۋ حالقى، مول بايلىقتىڭ ارقاسىندا تولىققاندى ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز با؟.. ماڭعىستاۋ ولكەسى مۇناي-گاز ءوندىرىسى بويىنشا رەسپۋبليكامىزداعى مۇنايلى ەكى ايماقتىڭ ءبىرى عوي!.. جالپى قازاق ەلىندەگى جىل سايىن وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 30 پايىزىنا جۋىعىن ماڭعىستاۋ ءوڭىرى قۇرايدى. ال، ەندى قاشاننان بىزبەن ارالاس-قۇرالاس اتىراۋ وبلىسىنداعى وندىرىلەتىن مۇنايدى بىزدىكىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە  –  كورشى ەكى ايماق بۇكىل قازاقستاندا وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 70-80 پايىزىن قامتيدى. مىسالى، وتكەن جىلى قازاق ەلىندە بارلىعى 80 ميلليون توننانىڭ ۇستىندە «قارا التىن» ءوندىرىلدى. وسى كولەمدەگى مۇنايدىڭ 70-80 پايىزى - اتالعان ەكى وبلىستىڭ ۇلەسىندە. بۇل – از بايلىق پا؟.. ال، 2009 جىلعى مەملەكەتتىك كىرىستەگى مۇنايدىڭ ۇلەسى 40,5 پايىزدان،  نەمەسە، 1,5 تريلليون تەڭگەدەن (شامامەن  – 10 ميلليارد) استى. بۇل   مۇنايلى ولكەلەردىڭ تابىسى  –  بۇكىل قازاق ەلىن اسىراۋدا!.. سوندا، جەرگىلىكتى تۇرعىندار نە كۇي كەشىپ وتىر؟.. مۇنايدان ءتۇسىپ جاتقان تريلليونداردان  –  بىزدەرگە ازدى-كوپتى ميلليوندار ءبولىنىپ تۇرادى. ال،  اراداعى ميللياردتار قايدا؟.. مەن ايتار ەدىم: بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارعا قولدانىپ وتىرعان ۇستانىمى  –  ناعىز توناۋشىلىق كوزقاراس!..  باسقاشا ءتىپتى دە ويلاي المايمىن!..

بۇگىنگى قازاق بيلىگىنىڭ بار ماقساتى – ەل بايلىعىن سارقىپ ءبىتىرۋ،  وزدەرى بيلىك قۇرىپ وتىرعان ۋاقىتتى پايدالانىپ، قارپىپ قالۋ!.. تاماعىنان وتكەنشە ءىشىپ-جەۋ، قالتاسىنا باسىپ قالۋ، «ارتى كۇل بولماسا –   ءبۇل بولسىن!..» – دەۋ. مۇنداي ساياسات ءبىزدىڭ باسىمىزدان بۇرىن دا ءوتتى عوي، ونى نەگە ۇمىتامىز؟!. كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە ايماعىمىزدان قانشا ميلليون توننا مۇناي، قانشا ۋران ءوندىرىلدى؟.. قانشا ۋران وندىرىلگەنىن ماڭعىستاۋلىقتار بىلمەي دە كەتتىك قوي دەيمىن!.. ايتەۋىر، ناقتى ەسەبى بىزگە بەلگىسىز، ياعني، جەرگىلىكتى حالىققا بەيمالىم كۇيىندە قالدى!.. قالاي بولعاندا دا، بار بايلىعىمىز  –  ماسكەۋدىڭ «قۇشاعىندا» كەتتى!.. ەندى كەلىپ، ەگەمەندى ەلىمىز، تاۋەلسىز بيلىگىمىز سول سولاقاي ساياساتتى – ءدال سول كۇيىندە قايتالاۋ ۇستىندە!.. قاي-قايسىسىنىڭ دا ۇستانىمى  –  قيىر تۇبەكتەگى شەكسىز بايلىقتى ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن ءوندىرۋ، سوسىن ماڭعىستاۋدان تىسقارى اسىرۋ!..  

ەلدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى ءبۇلىنىپ، تابيعاتىنىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلىپ جاتىرعانىندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق!.. ماقساتتارى: تەك ماڭعىستاۋدىڭ مول بايلىعىن قارپىپ قالۋ، ارتتارى اشىلىپ-شاشىلىپ قالا بەرسىن، وزدەرى امان-ەسەن كەتسە بولعانى!.. كوزىڭ كورىپ تۇرسا  –  بۇلاي دەپ قالاي ايتپايسىڭ؟!. مىسالى، مۇنايلى اۋدانى جەرىندەگى ۋران وندىرىسىنەن قالعان اشىق كارەرلەردىڭ ورىندارى، سونداعى  جۇزدەگەن مەتر تەرەڭدىكتەگى  الپاۋىت اپاندار، جەر استىنان شىعارىلعان مىڭداعان توننا قۇم-توپىراقتار ءالى سول كۇيىندە تاۋ-تاۋ بولىپ جاتىر!.. وعان دا ەشكىمنىڭ باسى اۋىرمايدى!.. ۋاقىتىندا وسى تابيعاتتىڭ بۇلىنگەن تۇستارىن زالالسىزداندىرىپ، كارەرلەردىڭ ورىندارىن نەگە رەكۋلتيۆاتسيا جاساماعان؟.. ارنايى زاڭ تالاپتارى بار ەمەس پە؟.. ءبىزدىڭ بيلىك وسى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، بۇلىنگەن جەرىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋدى رەسەيدەن نەگە تالاپ ەتپەگەن؟.. ۋران ءوندىرىسى كەزىندە وداقتىڭ ۇلەسىندە بولدى. ال، ولاردىڭ ورنىن باسقان، جاۋاپ بەرەتىن رەسەي مەملەكەتى ەمەس پە؟..  حالىقارالىق زاڭداردا بار ەمەس پە؟.. ەندى كەلىپ، قايتادان ولاردىڭ قۇشاعىنا ەنىپ بارامىز!.. وتكەن 90-ىنشى جىلداردىڭ باسىندا ۋران وبەكتىلەرىن كونسەرۆاتسيالاۋعا جاتقىزۋ جونىندە قابىلداعان ۇكىمەت قاۋلىسى بولعان. بۇل قاۋلى كەزىندە ورىندالمادى. وسى قاۋلى بويىنشا بولىنگەن قارجى دا بار ەدى. ول قارجى قايدا كەتتى؟.. بۇگىنگى كۇنى وسى اشىق جاتقان كارەرلەردىڭ ورنى قورشاعان ورتانى ۋلاپ جاتپاسىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟.. جاپون ەلىنىڭ ماماندارىن اكەلىپ، رادياتسيالىق جاعدايدى تەكسەرتىپ كورسە قالاي بولار ەكەن؟.. ەندى كەلىپ، وسى تاجال وتىننىڭ اينالاسىنا، ياعني، كارەرلەردىڭ ىرگەسىنەن حالىققا جەر بەرىپ، ءۇي سالدىرىپ، قونىستاندىرىپ جاتىر!.. بۇل دەگەنىڭىز اكىمدەردىڭ تاراپىنان ىستەلىپ جاتقان تازا قىلمىس!.. دۇنيەگە جاڭا كەلەتىن جاس ءسابيدىڭ، ونى توعىز اي كوتەرىپ جۇرەتىن انانىڭ جانە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ومىرىنە جاسالىنىپ جاتقان قاستاندىق تا وسى!.. ايماعىمىزدا جاس انالار مەن جاڭا تۋعان سابيلەردىڭ ءولىمى نەگە كوپ؟.. مۇنى قىلمىس دەپ قالاي ايتپايسىڭ؟.. انا ءبىر  جىلدارى، ۇمىتپاسام، بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن سول كەزدەگى سكز زاۋىتىنىڭ (سەرنو-وكيسلوتنىي زاۆود) ورنىنان ءارى قاراي  –  باياندى سەلوسى باعىتىنداعى جولدىڭ بويىندا الدەكىمدەر كوكونىس ەگىنشىلىگىمەن اينالىسۋدى باستاعان. كەزىندە اتالعان زاۋىت جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۋاقىتتا  ول جەرلەر – ودان بولىنگەن ۋلى كۇكىرتتەردىڭ، باسقا دا رادياتسيالىق  – حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ اسەرىنەن قىپ-قىزىل بولىپ جاتاتىن. ونى جەرگىلىكتى حالىق، ارينە، جاقسى بىلەدى. ءتىپتى، ول جەردەگى ءشوپ-شوڭگەنىڭ ءوزى دە قىپ-قىزىل بوياۋعا ورانىپ جاتاتىن. سەبەبى، سول جەرلەردەگى توپىراققا كەزىندە سكز زاۋىتىنان تاراعان رادياتسيالىق قالدىقتار ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن بولاتىن. رادياتسيا دەگەن پالەنىڭ ۇزاق جىلدارعا دەيىن اسەر ەتەتىنىن وزدەرىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر. سول ۋاقىتتا سانيتارلىق  – ەپيدەميولوگيالىق ستانتسيا تاراپىنان قارسىلىق بولىپ، كورسەتىلگەن  جەرلەردەگى ەگىنشىلىك توقتاتىلعان. كەزىندە باق-تا دا بۇل ماسەلە كوتەرىلگەن. ەندى سول جەرلەرگە تاۋەكەلشىل اكىمدەرىمىز ءۇي سالۋعا رۇقسات بەرىپ، ەلدى قونىستاندىرىپ جاتىر. ول قاتاردا «ماڭعىستاۋ – 5» اۋىلى ت.ب. بار. بۇل دەگەن دە حالىققا جاسالىپ وتىرعان قيانات ەمەس پە؟.. تاعى دا قايتالايمىن، اكىم-قارالار تاپ-تازا قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بارىپ وتىر!..

ال، مىنا ىرگەمىزدەگى «قوشقاراتا» ۋلى كولىنىڭ قوردالانعان پروبلەمالارىن بۇكىل ەل بىلەدى. وندا قانشا مىڭداعان توننا جانە نەشە ءتۇرلى رادياتسيالىق قالدىقتار جاتىر، ولاردان قانشا زيان كەلىپ جاتىر  –  بۇل دا جۇرتشىلىققا بەسەنەدەن بەلگىلى جاي. قاراپ وتىرساق، وسى ۋلى كولدىڭ جاعاسىنان دا حالىققا جەر بەرىلىپ، ءۇي سالۋعا رۇقسات ەتىلىپ، ەل قونىستانۋدا. ءتىپتى، سول ماڭايدا باسقۇدىق ەلدى مەكەنى (اۆتودروم) ت.ب.  سياقتى شاعىن اۋىلدار دا قالىپتاسۋدا. وسىلارعا ماڭداس قۇيرىق دەگەن جەر بولاتىن. ول  –  باسىندا اۋليەسى بار جەر ەدى. ۋلى كولدىڭ جاعاسى ەدى. بۇل جەرلەرگە دە ەل قونىستانىپ، تۇرىپ جاتىر. اۋليەنىڭ باسىنا بارىپ جۇرسەڭىزدەر  – ءبارىن كورگەن بولارسىزدار. باسقۇدىق اۋلىنىڭ ىرگەسىندە بۇكىل اقتاۋ قالاسىنىڭ كۇل-قوقىستارىن جينايتىن «سۆالكا» ورنالاسقان!.. سوندا، بۇل ەلدى مەكەندە - قايداعى سانيتارلىق-گيگيەنا؟.. ال، وسى جەرلەرگە حالىقتى قونىستاندىرۋعا، ءۇي سالۋعا كىم رۇقسات بەردى؟.. بۇل دەگەن بارىپ تۇرعان قاستاندىق ەمەس پە؟.. اۋ، حالقىم-اۋ، ماڭعىستاۋدىڭ كەڭ دالاسى جەتپەدى مە؟.. اقتاۋدان باتىس بەتكە قاراي – اقشۇقىرعا دەيىنگى جەردى حالىقتىڭ قونىستانۋىنا نەگە بەرمەيدى؟.. اتا-بابالارىمىز وسى جەر ءۇشىن نەگە ارپالىستى؟.. بولاشاق ۇرپاقتارى، بىزدەر، ءۇشىن ەمەس پە؟.. ءبىزدىڭ بيلىك كەزىندە: «اقتاۋ سيتي» قالاسىن سالامىز!..» – داۋرىققان. ال، جەرگىلىكتى اكىم-قارالار بولسا، تەڭىز جاعاسىنداعى قولايلى جەرلەردى قىپ-قىزىل ساۋداعا سالىپ، اقشا جاساپ وتىر!.. 

ۋلى كولدىڭ اينالاسىنا ەل قونىستاندىرۋعا رۇقسات بەرگەن اكىمدەردى كىمدەر دەۋگە بولادى؟.. ولاردى: «بولاشاق ۇرپاعىمىزعا قيانات جاساپ  وتىرعان، ناعىز قىلمىسقا باتقان قارابەتتەر!..» – دەۋگە بولماي ما؟.. ولار وسى جاعدايلاردى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ وتىرىپ، ءوز حالقىنا قارسى سانالى تۇردە جاسادى عوي!..

ەل ىشىندە بولعاسىن، ولاردىڭ حال-جاعدايىن ەستىپ-ءبىلىپ وتىرامىز. اسىرەسە، جاز مەزگىلىندە، كەشكى ۋاقىتتا، جەل كول جاقتان بولعاندا – شىرىگەن جۇمىرتقانىڭ ءيىسى سياقتى جاعىمسىز يىستەر شىعىپ، اۋا ءبۇلىنىپ، ەلدى وتىرعىزبايدى. مىنە، اكىم-قارالاردىڭ ەلگە، ءوز حالقىنا ىستەپ وتىرعان زيانكەستىگى وسى!.. بۇل فاكتىلەر قىلمىس ەمەي نەمەنە؟..

باسقۇدىق اۋىلىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن گاز دا جوق. ول ەندى عانا قولعا الىنىپ جاتىر. ال، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر بولسا، ماڭعىستاۋ ايماعىن ء«جۇز پايىز گازداندىرىپ»، جوعارىعا باياعىدا-اق «راپورت» بەرىپ قويعان بولاتىن!.. باسقۇدىق اۋىلى اقتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندە ورنالاسقان، ياعني، شاھاردىڭ ءبىر بولىگى. قازىردە مۇنايلى اۋدانىنا قارايدى. بىرنەشە جىلدان بەرى قاق ورتاسىنان گاز جەلىسى (لينياسى) ءوتىپ جاتقانىمەن، كوگىلدىر وتىننىڭ پايداسىن كورمەي وتىرعان ەلدى مەكەن!..

جالپى، اقتاۋ قالاسى ماڭىنداعى ەلدى-مەكەندەردىڭ پروبلەمالارى جەتەرلىك. مىسالى، بۇرىنعى ساياجايلاردا ورنالاسقان اۋىلداردىڭ تۇرمىس-تاۋقىمەتى جەتىپ-ارتىلادى. ولاردىڭ تاپ-تار كوشەلەرىندەگى كولىك قاتىناسى ادام ومىرىنە وتە قاۋىپتى. قاراما-قارسى باعىتتاعى كولىك قاتىناسى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس!.. جاۋىن-شاشىندا جەر ەزىلىپ، تار جولدار بۇزىلىپ، بالشىق-باتپاق بولعاندا  –  تۇرعىنداردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋى ازاپتىڭ ازابى!.. بۇل جاعدايلار قاي دەڭگەيدەگى اكىمدەردى دە مازالامايدى!.. وسى ەلدى مەكەندەردەگى حالىقتىڭ جاناياقى تەلەديداردان كورسەتىلىپ-اق جاتادى، بىراق، شەنەۋنىكتەر تاراپىنان وڭ شەشىم تابىلىپ جاتقانى كورىنبەيدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل اۋىلداردىڭ اۋىر جاعدايى قوردالانعان ۇلكەن  پروبلەمالارعا، ءتىپتى، بىتىسپەس شيەلەنىستەرگە اكەلىپ سوقتىرادى!.. جەر تار، جولداردى كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك جوق!.. سەبەبى، كەزىندە بۇل تۇرعىنداردىڭ ۇيلەرى  – ساياجايعا ارنالىپ سالىنعان. ۋاقىتىندا بولىنگەن جەرلەر تۇراقتى تۇرۋعا ەسەپتەلمەگەن. ەرەجەگە ساي كولىك جۇرەتىن جولدار قاراستىرىلماعان، ياعني، دۇرىس كوشەلەر قالىپتاسپاعان. سوندىقتان دا تىعىرىقتان شىعاتىن جول تابۋ وڭاي شارۋا ەمەس. قالاي بولعاندا دا، بار ماسەلە جەرگە كەلىپ تىرەلەدى!.. ولارعا ماڭعىستاۋدىڭ كەڭ دالاسى بۇيىرماعانداي!..

شيەلەنىس دەپ وتىرعان سەبەبىم، قازىرگى ۋاقىتتا تەلەديداردان كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، شەتەلدەردەگى ۇلكەن قالالاردىڭ ىرگەسىندەگى تۇرمىسى ناشار، جاعدايسىز، جايسىز ەلدى-مەكەندەردەگى قاقتىعىستار. ول ەلدەردى دە  كەزىندە   قالاي بولسا، سولاي جاعداي تۋعىزعان بولىپ، الدارقاتا سالعان!.. ال، باسشىلارى بولسا، ولاردىڭ بولاشاق تۇرمىس-تاۋقىمەتىن ويلاماعان. جىلدار وتە ءتۇيىنى شەشىلمەگەن ماسەلەلەر  –  بىتىسپەس قاقتىعىستارعا سوقتىرىپ كەلەدى. «شىدامنىڭ دا شەگى بار!..» – دەگەن وسى ەمەس پە؟.. ءبىر كۇندەرى بىزدە دە قايناپ جاتقان قازاننىڭ قاقپاعى بۇرق ەتىپ اتىلىپ كەتپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟.. اكىم-قارالاردىڭ بار ويى  –  وزدەرى بيلىك قۇرىپ تۇرعان تۇستا قارپىپ جەپ قالۋ!.. ء«بىزدىڭ ارتىمىزدا جاۋاپ بەرەتىن بايعۇستار تابىلار!..» – دەگەن قارا نيەت، باسقا تۇك تە ەمەس!..

جاڭاوزەن قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە دە جىلدار بويى قوردالانعان پروبلەمالار جەتەرلىك. كەزىندە وسى وڭىردە مۇناي-گاز ءوندىرىسى باستالعان ۋاقىتتا بۇل جەردە شاعىن ەلدى مەكەن، ياعني جۇمىسشىلار كەنتى سالىنۋى كەرەك بولعان. ال، مۇنايشىلار قالاسى كەندىرلى ايماعىنان، ياكي، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان تۇرعىزىلۋى كەرەك ەدى. بىراق ماسكەۋدىڭ باسشىلارى قازاقتىڭ تاعدىرىن نە قىلسىن، الدىڭعى ويلاعان جوبالارىنان باس تارتىپ، ميداي دالادا بۇگىنگى جاڭاوزەن قالاسىن ومىرگە اكەلگەن. شىندىعىندا، حالىققا جانى اشيتىن بيلىك وسىنداي ءوندىرىستىڭ اينالاسىنان، جان-جاعىنان مۇناي-گاز ءوندىرىلىپ، ول مۇناي جەرگە توگىلىپ، توپىراقتى ءبۇلدىرىپ، قورشاعان ورتانى لاستاپ، اتموسفەراعا ۋلى زاتتار تاراتىپ، قىسقاسى، ەكولوگيالىق تۇرعىدان ءبۇلىنىپ جاتقان ايماققا ۇلكەن بولاشاعى بار قالا سالار ما ەدى؟.. ۇلكەن قالا دەپ قالاي ايتپايسىڭ، كۇننەن-كۇنگە حالقى كوبەيىپ، ءوسىپ بارا جاتسا. وسى پروبلەمالاردى تاۋەلسىزدىك العان توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ قازاق بيلىگى دە رەتكە كەلتىرۋگە بولاتىن ەدى!.. ول ۋاقىتتا جاڭاوزەن قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ونشا كوپ تە ەمەس ەدى عوي!.. سول ۋاقىتتا قالانى ودان ءارى ۇلكەيتپەي-اق، ماۋسىمدى مەرزىممەن جۇمىس ىستەيتىن قالاشىق رەتىندە قالدىرىپ (ۆاحتوۆىي پوسەلوك), كەندىرلى ايماعىنا قاراي ويىسۋعا دا بولاتىن-دى. ءسويتىپ، جاڭا قالانى تەڭىز جاعاسىنان سالىپ، تۇرعىلىقتى حالىققا دۇرىس جاعداي ىستەپ، ەكولوگياسى تازا جەردە اتالعان شاھاردى ۇلكەيتە بەرۋگە بولاتىن. وعان ءالى دە كەش ەمەس!.. كەندىرلى مەن جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اراسى 60-اق شاقىرىم. وسى ەكى اراعا جۇمىسشىلاردى (مۇنايشىلاردى) كۇنبە-كۇن جەتكىزىپ تۇرۋعا ابدەن بولماس پا؟..

رەسەيدىڭ ۇلكەن قالالارى ماڭىنداعى 50-60 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ەلدى مەكەندەرگە «ەلەكتريچكا» –  پوەزدار ءجۇرىپ تۇرمايتىن با ەدى؟.. ال، بىزدە وسىنداي مۇمكىندىكتەردى ىسكە اسىرۋعا نيەت جوق پا، الدە، قارجى جوق پا؟!. قارجى جوق دەيىن دەسەڭ، ەلىمىز سوڭعى جىلدارى جىل سايىن 80 ميلليون توننانىڭ ۇستىندە مۇناي ءوندىرىپ تۇر. وسى ميلليونداعان توننا «قارا التىننىڭ» اقشاسى قايدا كەتىپ جاتىر؟ سۇراق كوپ، بىراق، ناقتى جاۋاپ جوق!.. ال، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ويلاپ وتىرعانى ءبىرىنشى كەزەكتە جەر  استىنداعى مۇنايدى تەزىرەك قۇرتۋ!.. وسى جەردە اقش-تاعى دەۆيس اتىنداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتى ەكونوميستەرىنىڭ: «2050 جىلعا قاراي دۇنيە جۇزىندەگى مۇناي قورى تاۋسىلىپ قالادى!..» – دەگەن بولجامى دۇرىس پا دەپ قالاسىڭ. مۇنىڭ اتى: «كەيىنگى ۇرپاق ءوز كۇندەرىن مۇنايسىز دا كورە جاتار!..» – دەگەن تاسباۋىرلىق!.. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى حالىق نە ويلاپ وتىر؟.. ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز دا وسپەي مە، ەل قاتارىنا ەنىپ، مول مۇنايدان ءوز ۇلەستەرىن الماي ما؟.. ەرتەڭگى كۇنى «جىرى كوپ» مۇناي تاۋسىلعاندا – ءجۇز مىڭداعان حالىق قايتەدى، نەمەن شۇعىلدانادى، سۇقيىپ يەسىز قالعان كاچالكالاردى كۇزەتە مە؟.. تاپ وسىنداي جاعداي افريكانىڭ نيگەريا دەگەن ەلىندە بولعان. جالپى، عالىمدارىمىزدىڭ، مۇناي سالاسىنداعى ماماندارىمىزدىڭ بولجامى بويىنشا وزەن كەنورنى  مۇنايىنىڭ ءتۇبى ەندى 20-30 جىلدا كورىنىپ-اق قالادى!.. سوندا، جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، بىزدەر، جاڭاوزەندىكتەر، استىندا دىمى جوق قۇر تەمىر قۇرساۋلاردىڭ اراسىندا قالامىز-اۋ!.. ەگەر، قالا كەندىرلى ايماعىنان سالىنعاندا، مۇمكىن، حالىققا قالىپتى تىرشىلىك بولار ما ەدى؟!. «وزەن جاعالاعاننىڭ  –  وزەگى تالماس!..» – دەگەندەي، كۇنكورىس  تە تابىلار ەدى!.. الدە، وسى كۇندە كوپ ايتىلىپ جۇرگەن تۋريزم باعىتىنداعى جوبالار پايداعا اسار ما؟.. بۇل رەتتە، ارينە، كاسپي تەڭىزىنىڭ جايى دا بولاشاقتا ۇلكەن ماسەلە بولايىن دەپ تۇر!.. ونى وزدەرىڭىز ءبىلىپ وتىرعانداي، تەڭىز ىشىندەگى بۇرعىلاۋ جۇمىستارى، ياعني، مىڭداعان مەتر تەرەڭدىكتەن سۋ استىنان مۇناي-گاز ءوندىرۋ!.. مۇنىڭ دا ويلاناتىن جاعدايلارى كوپ!.. 

ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى ۋشىعىپ بارادى. سوڭعى كەزدەرى قاراعيا اۋدانىنا قاراستى سەنەك اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ جانايقايى ايماق حالقىن قاتتى الاڭداتۋلى. «ار» گازەتىنىڭ 13-سانىندا (5.11.2010)  سول سەنەك ەلدى مەكەنى تۇرعىندارىنىڭ قازاقستان حالقىنا، ۇكىمەت باسشىسى ك.ماسىموۆكە، بارلىق قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە ۇندەۋى جاريالاندى. بىراق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى ۇندەۋدى قولداپ، ەلەڭدەپ وتىرعان جۇرتشىلىق كورىنبەيدى!.. ءۇن قوسىپ، باس بىرىكتىرىپ جاتقان حالىق قايدا؟.. قىرىلىپ قالدىق پا؟!. ونى بىرەن-ساران جاناشىر ازاماتتار قولداپ جاتىر، دەگەنمەن، ەلدىگىمىز كورىنبەيدى!..

ەندى سول ۇندەۋدىڭ سەبەپ-سالدارىنا ۇڭىلەلىك. بۇدان 3-4 جىل بۇرىن قاراعيا اۋدانىنا رەسەيدەن اسكەريلەر كەلىپ، باسشىلارىمىزبەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، وسى اۋداننىڭ «سەنەك» جشس-ءى اۋماعىنداعى تولەپ جەرىن قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندى (رس-20) سىناقتان وتكىزۋگە پايدالانۋ جونىندە قۇجاتتار جاسالىپ، ماسەلە شەشىلىپ كەتكەن بولاتىن. سودان، رەسەي مەملەكەتى ورىنبور ايماعىنان 2008, 2010 جىلدارى ەكى رەت جوعارىدا كورسەتىلگەن زىمىراندى سىناقتان وتكىزگەن. ال، اتىلعان زىمىران بولشەكتەرىنىڭ تۇسەتىن جەرى دە، وعان پايدالانىلعان ۋلى گەپتيل توگىلەتىن جەر دە – ءبىزدىڭ كيەلى ماڭعىستاۋدىڭ تولەپ ەلدى مەكەنىنىڭ اينالاسى بولعان. بۇل كەزدە قاراعيا اۋدانىنىڭ اكىمى بەرىك باتاەۆ بولاتىن. بۇگىندەرى وسى سىناقتان وتكىزىلگەن زىمىرانداردىڭ اسەرىنەن كەلگەن زياندى زالالسىزداندىرۋ جۇمىستارىنا كەزىندە مول قارجى بولىنگەنى اۋىل-ايماق اراسىندا ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. «سول ۋاقىتتا وتەماقى رەتىندە رەسەي مەملەكەتى ءبىزدىڭ وبلىسقا 18 ميلليون اقش دوللارى كولەمىندە قارجى ءبولىپتى!..» – دەگەن الىپقاشپا سوزدەر ەل ءىشىن كەزىپ ءجۇر!.. وسى اڭگىمەلەردىڭ ءمانىسى حالىققا نەگە حابارلانبادى؟.. سوندا،  بۇل كوپ قارجى – الگى ميلليونداعان دوللارلار قايدا كەتتى؟.. ونىڭ ەسەبىن كىم بەرەدى؟.. جالپى، وسى ب.باتاەۆ قاراعيا اۋدانىندا اكىم بولىپ تۇرعان تۇستا كەلەڭسىزدىكتەر كوپ ورىن الدى!.. «اۋدان كولەمىندەگى، تەڭىز جاعاسىنداعى بارلىق جەرلەر ساتىلىپ كەتىپتى، ءتىپتى، كاسپي تەڭىزىنىڭ ىشكى بەتى، سۋ ءىشى دە ساتىلىپتى!..» –  دەگەن فاكتىلەر قۇرىق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى م.نۇعىمانوۆتىڭ ماقالاسىندا سول كەزدەردەگى باسىلىمداردا جاريالانعان بولاتىن!.. قالاي بولعاندا دا، ۋاقىتىندا بەكەڭنىڭ تىرەگى مىقتى بولعان!.. 

سونىمەن، تولەپ جەرىندە بولعان سىناقتاردىڭ اق-قاراسىن ماڭعىستاۋلىقتارعا كىم ايىرىپ بەرەدى؟.. الدە، «جابۋلى قازان  –  سول جابۋلى كۇيىندە قالا بەرە مە؟..» ەندى كەلىپ، زىمىرانداردىڭ قاسىرەتى از بولعانداي، بيلىگىمىز كوپتەن بەرى «جىر» بولىپ جۇرگەن اەس-تى (اتوم ەلەكتر ستانتسياسى) ماڭعىستاۋدا سالۋدى قايتا قولعا الىپ وتىر!.. بۇل نە دەگەن زورلىق؟!.

(جالعاسى بار)

قامىسباي بەسىنبەرگەنۇلى

ماڭىستاۋ وبلىسى.

Abai.kz