وسىناۋ التى الەم جارالىپ، جەر-انامىزدىڭ جيەك-جيەگىن مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر  ءسۇيىپ، ارۋ ءجۇزى اي مەن كۇننىڭ نۇرىنا شومىلعالى قانشاما جىلدار، قانشاما عاسىرلار ءوتتى، ول بەيمالىم. تەك كەيبىر عالىمدار عانا قۇدايدان قورىقپاستان ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىنىڭ تۋىس  كۋالىگىن تولتىرعانداي-اق جەر جاراتىلعالى پالەنباي ميلليارد، پالەنباي مىڭ جىل ءوتتى دەپ قويىپ قالاتىن عادەت تاپقالى دا پالەنباي ءجۇز جىل ءوتتى. بۇنىڭ بارى–كۇماندى بولجام، كۇناھارلىق پىكىر. ءبىر ءتاۋىرى سول عالىمداردىڭ ەشقايسىسى وسىناۋ التى الەمدى الگى وزدەرى ايتقانداي پالەنباي ميلليارد جىل بۇرىن كىم جاراتقانىن نەمەسە ول قالاي جارالعانىن ايتۋعا اۋزى بارمايدى. تەك ءبىر-اق نارسە انىق- ياعني، وسى جەر-انانى جاراتۋشى يەمىز جاراتقاننان بەرى ونىڭ بەتىندە سوعىسسىز ءبىر جىل وتپەپتى. ال سول سوعىستارعا، سول قانتوگىستەرگە نە سەبەپ بولدى دەسەڭىز، وعان سولاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى جەكەلەگەن ەل بيلەۋشىلەردىڭ بايلىققۇمارلىعىنىڭ، باققۇمارلىعىنىڭ، اتاققۇمارلىعىنىڭ، تويىمسىزدىعىنىڭ كەسىرىنەن بولادى ەكەن. راس، دىنارالىق قاقتىعىستار دا ءجيى بولىپ تۇرادى. سولاردىڭ ەڭ ءبىر قيامپۇرىس، ەڭ ءبىر قانقۇمارلىق ءتۇرى ورتا عاسىردىڭ الدىنداعى ەۋروپالىقتاردىڭ يسلام دىنىنە  ياعني، مۇسىلمان ەلدەرىنە قايتا-قايتا جاساعان تاريحتا كرەست جورىعى دەپ اتالاتىن، بالا-شاعا، جاس-كارى دەمەي قىرىپ-جويعان ناعىز جاۋىزدىق شابۋىلدارى ەدى. ايتپاقشى، الەمدىك مادەنيەتتىڭ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ ۇلى ورداسى بولعان، حانى دا، قاراشاسى دا بەيبىت تىپ-تىنىش عۇمىر كەشىپ جاتقان عيراقتى (يراكتى) جەرمەن جەكسەن، تىپ-تيپىل قىلىپ قىرىپ جويۋ، ءوز ريزىق-نەسىبەسىن ءوزى تەرىپ جەپ مامىراجاي كۇن كەشىپ جاتقان ليۆيانى تاس-تالقان قىپ، پاتشاسىنىڭ باسىن كەسىپ يت-قۇستىڭ تەپكىسىنە سالۋ، ەندى سول ەلدەردە كۇنىگە جارىلىستار جاساپ، ونىڭ ءبارىن الدەبىر «يسلام تەرروريستەرىنە» جابۋ سياقتى جاعداياتتاردى سول كرەست جورىقتارىنىڭ وسى زامانعى جالعاسى دەسەڭىز دە بولادى. قاراپ وتىرساڭىز، سول ورتا عاسىردان كەيىن بولعان ءىرىلى-ۋاقتى سوعىستاردى بىلاي قويعاندا 1-ءشى جانە 2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەپ اتالاتىنداردىڭ ءبارىن باستاعان، ەندى 3-ءشى دۇنياجۇزىلىك سوعىسقا دا دايارمىز دەپ جان-جاعىنا قىر كورسەتىپ وتىرعاندار دا حريستيان دىنىندەگى مەملەكەتتەر ەكەن. بۇل – اشىق ايتۋعا بولاتىن تاريحي اقيقات.

ءيا، بۇل–دىنارالىق الاۋىزدىق دەي سالالىق. ال جەكەلەگەن ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ، پاتشا، كورول، وسى كۇنگى تىلمەن ايتساق پرەزيدەنتتەرىنىڭ بايلىققا تويىمسىزدىعى مەن اتاققۇمارلىعى كەسىرىنەن بولاتىن سوعىستار شە؟ انەبىر جولى ەسىمى ەلگە ءماشھۇر ءبىر جازۋشىمىز ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلىن ارالاپ كەلدى. سونداعى ونىڭ سول ەلدەر تۋرالى تۇيگەن ويى: ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ تۇپكى جانە ەڭ باستى ماقساتى ءوز ەلىن جەر بەتىندەگى پەيىشكە – جانناتقا اينالدىرۋ ەكەن. ولارداعى يەن-اپات مولشىلىق، جارقىن ءومىر تۋرالى ايتا كەلىپ، ءتىپتى گەرمانياداعى نەمىستەردىڭ سيىرقوراسىن كورگەندە ىشىنە ءوزىم جاتا كەتكىم كەلدى دەدى ول كىسى. كۇلدىك. ول دا كۇلدى. كۇلىپ وتىرىپ: سوندا ولار مۇنداي جۇماق ومىرگە قالاي قول جەتكىزىپ وتىر دەيسىڭدەر، – دەپ سۇراق قويدى. قاسىمدا وتىرعان، ورتالىق گازەت، اعا گازەت اتاۋلىنى ۇڭىلە وقىپ،  سولاردا ايتىلعان، ياعني، اتقارىلىپ جاتقان «اسقارالى ىستەر» مەن «تاۋەلسىزدىك تابىستارى» تۋرالى تاڭدانعاننان كوزىن جۇمىپ، باسىن شايقاپ، تامسانىپ، تەبىرەنىپ «اسا زور ساياسي ورلەۋ» ۇستىندە سويلەيتىن جىگىت: «ولار شەتىنەن ەڭبەكقور، ال ءبىزدىڭ قازاق جالقاۋ» دەپ ءدۇرس ەتكىزدى. ونىڭ  قازاق حالقىنا قويعان مىنا دۇبارالىق دياگنوزىنا شىداي الماي باسىم دىڭىلداپ،  «سەن نە دەپ وت...» دەي بەرگەنىم سول ەدى اعامىز يىعىمنان ءبىر باسىپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى.

– وسى ءبىر قازاق جالقاۋ دەگەن ءسوزدى كەڭەس زامانىندا كوممۋنيستەر شىعارىپ ەدى، – دەدى ول. قازاقتىڭ ماڭدايىنا باسقان قارا تاڭباداي سول ءسوزدى ءبىزدىڭ اتقامىنەرلەردەن باستاپ قاراتابان قازاقتارىمىزعا دەيىن ءالى قايتالاۋمەن كەلەدى. ول سو زاماندا سەنى ياكي، قازاقتى ادام ەتكەن ورىس دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تابىلعان ەدى. سول كەزدەگى كەڭەستىك رەسەي وزىنە دەيىنگى پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ، توناۋ ساياساتىن وتە شەبەر جالعاستىردى. ءۇش ميلليون ورىستى تىڭ كوتەرۋگە، ودان وزگەلەرىن «مولودوي سپەتسياليست»، «كومسومولسكايا پۋتەۆكا» دەگەن جولدامالارمەن قازاق دالاسىنا قاپتاتتى دا جىبەردى. ال قازاق جاستارى ءۇشىن «قالادان اۋىلدى وركەندەتۋگە»، «شوپاندار بريگاداسى» دەگەن سايقالي ۇراندار تاستالدى. قالالاردا، رەسەيدىڭ قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ ءۇشىن اشىلعان زاۋىت، فابريكالاردا نەگىزىنەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى جۇمىس ىستەدى. قازاققا قالادا تىركەلۋگە رۇقسات بەرىلمەدى. ايتا بەرسەڭ، تاۋسىلمايدى، قىسقاسى «قازاقتى ادام قىلعان ورىس، قازاق–ورىسقا ماڭگى قارىزدار» دەگەن قاعيدانى قۇلاققا سىڭىرۋگە زور كۇش جۇمسالدى. جاڭاعى سەنىڭ «قازاق-جالقاۋ» دەپ وتىرعانىڭ ءالى دە سول ساياساتتىڭ سالقىنى دەپ «دوسىمدى» ءسال ساباسىنا تۇسىرگەندەي بولدى دا ەۋروپا مەن امەريكاداعى الگى «جۇماق ءومىر» تۋرالى اڭگىمەسىن جالعاستىردى. ءبىزدىڭ ۇققانىمىز – ول ەلدەردىڭ باسشىلارى ەڭ الدىمەن ءوز قارا باسىنىڭ، ءوز وتباسىنىڭ ەمەس اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ – نەمىس باسشىلارى – نەمىس ۇلتىنىڭ، فرانتسۋز باسشىلارى –فرانتسۋزدىڭ  جاعدايىن جاساۋعا تىرىسىپ جانە ءوزى باسقارىپ وتىرعان مەملەكەتىن ەڭ الدىمەن سول ۇلتتىڭ مەملەكەتى دەپ قارايتىن كورىنەدى.

وسى ارادا رەسەيدە 400-دەن استام ۇلت تۇرسا دا جاقىندا ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ «يا نە پونيمايۋ، چتو تاكوە روسسيانە، ەست سلوۆو رۋسسكي، ەست سلوۆو رۋسسكي چەلوۆەك» دەپ ينتەرنەتتەن شۋىلداعانى، ماسكەۋدىڭ قىزىل الاڭىندا ورىستىڭ جاپ-جاس جىگىتتەرى «روسسيا – تولكو دليا رۋسسكيح» دەپ ايقايلاعانى ەسىمە تۇسە كەتتى. «ەندەشە دەيمىن ىشتەي پۋتين سولاردىڭ ءبارىن كورمەي، بىلمەي، ەستىمەي وتىرعان جوق. دەمەك، ول دا ءوز ەلىندە تەك ورىستارعا عانا جۇماق، ءجاننات ورناتقىسى كەلىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟».

جاڭاعى قالامگەر اعامىز ءبىر سوزىندە سول ەۋروپاداعى دا، امەريكاداعى دا جۇماق ءومىر ء«ۇشىنشى الەم» (ترەتي مير») دەپ اتالاتىن ءبىز سەكىلدى ۇساق مەملەكەتتەردىڭ بۇكىل بايلىعىن «بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان» تارتىپ الۋ نەمەسە ودان وتكەن سۇرقيالىققا تولى الۋان-الۋان ءانجى ساياسات ارقىلى ورناتىلۋدا ەكەنىن دە مەگزەپ ايتىپ قالدى. ەندەشە، وزگەلەردى قىرىپ-جويۋ، وزگەلەردى بارىمتالاپ توناۋ ارقىلى، وزگە جۇرتتى تىلىنەن، دىنىنەن، سالت-داستۇرىنەن ايىرۋ ارقىلى جۇماق ورناتام دەۋ قياناتتىڭ قياناتى ەمەس پە؟ جارايدى، ءبىزدىڭ قازاق اتقامىنەرلەرى ولارعا ۇقساپ ونداي ارەكەتتەر جاساۋعا قاۋقارسىز دەيىك، بالكىم ونداي كۇش-قۋاتتىڭ كەرەگى دە جوق شىعار. بىراق ەڭ بولماسا ءوز ەلىنىڭ بايلىعى مەن قازىناسىن وزىنە جۇمساۋعا دا قاۋقار كەرەك پە ەكەن؟ الدە بۇل ءبىزدىڭ ميىمىز جەتپەيتىن ساياساتكەرلىك پە؟ بىراق الەم ويشىلدارىنىڭ ايتۋىنشا «ناعىز ساياساتكەرلىك دەگەنىمىز ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىڭنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىڭدى ورىنداۋ» دەيتىن ەدى عوي! ال ول جاۋاپكەرشىلىك دەگەنىمىز ءوز ەلىڭنىڭ بايلىعىن توگىپ-شاشپاۋ، ءوز ەلىڭدە ءوز ۇلتىڭنىڭ ءتىلى باستى ءتىل قىزمەتىن اتقاراتىنداي ەتۋ، ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىڭنىڭ جاعدايىن جاساۋ ەمەس پە؟! ايتپاقشى، «قاي پاتشا دا ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ قامىن ويلاۋى كەرەك» دەگەن قاعيدا تالاي تاريحي جازبالاردا دا بار.

مۇمكىن، ەلىمدى پەيىشكە، ياعني، جەر بەتىندەگى جۇماققا اينالدىرامىن دەۋ وتە اۋىر كۇنا شىعار؟ ويتكەنى، ءجانناتتى تەك اللاھ-تاعالا عانا جاسايدى. سول سياقتى ۇلتتار مەن ۇلىستاردى دا جاراتاتىن ءبىر اللاھ قانا! ەندەشە، ءبىزدىڭ كەيبىر قازاق شونجارلارى قازاقستاندىق دەگەن ۇلت جاسايمىز دەپ ەلىرەتىنى نەلىكتەن؟ «بۇكىل جۇزدەن استام ۇلتتى بىرىكتىرىپ ءبىر ۇلت جاسايمىن دەۋ ەسۋاستىق ەمەس پە؟» دەيسىڭ ىشتەي وسىلاردى ويلاپ وتىرىپ. ءتىپتى، قانشا اۋليە ساياساتكەر بولساڭ دا كۇنى ەرتەڭ ءوزىڭ و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەندە ورنىڭدى باسىپ ەل باسقارا الاتىن ۇل تۋعىزا الدىم با دەپ ويلاماۋدىڭ ءوزى  كۇناھارلىق قوي؟ ەندەشە، الگى ەۋروپالىق پاتشالاردىڭ ەلىمە جۇماق جاسايمىنىنا، ءبىزدىڭ 100-دەن استام ۇلتتان ءبىر ۇلت جاسايمىزىمىزعا جول بولسىن.

كونە ءدىني كىتپتاردا شاددات مالعۇن دەگەن بولعان. سول بايعۇس ابدەن بايدى، پاتشا بولادى، سول شەت-شەكسىز بايلىقتىڭ ارقاسىندا ونى اينالاسىنداعى وزگە ەلدەر دە قۇرمەتتەپ، وعان ارنالعان ماقتاۋ-ماداق سوزدەردى اياماي توگەتىن بولادى. بۇل قىسقاسى، كەمەڭگەر، كورىپكەل، ساياساتكەر پاتشا اتانادى. «سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى»، بايلىققا، وزىنە جان-جاقتان ارنالعان ماقتاۋ سوزدەرگە ەلتىپ، ەسىنەن تانعان شاددات پاتشا بايعۇس كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا ءوزىن قۇدايمىن دەپ جاريالايدى. مىنا ءدۇنيانىڭ ۋاقىتشا، جالعان ءدۇنيا ەكەنىن، الدىندا كۇتىپ تۇرعان و ءدۇنيا بار ەكەنىن ايتقان اقىلمان، نەبىر داناگويلەردىڭ ۇلاعاتتارى بارا-بارا وعان اسەر ەتۋدى قويادى. ءوزىن، قالا بەردى جاقىن-جۋىق، ارالاس-قۇرالاستارىن الدى-ارتىنان اق ماي اعىزعان (مۇناي دا، ۋران دا ەمەس!) بايلىققا كەنەلتىپ، دۇنيە جۇزىنە ۇستەمدىك ەتە باستاعان بۇل مالعۇننىڭ ابدەن مەيماناسى تاسىعانى سونداي ول ەندى پەيىش، ياعني، جۇماق جاساتىپ، ءوزىن بۇل دۇنياداعى ەڭ عاجايىپ تا ۇلى ادام ەتىپ كورسەتپەك بولادى. ويتكەنى، مىنا ءدۇنيانىڭ راحاتىن تۇگەل كورىپ تۇگەسكەن ول و دۇنياداعى ازاپ پەن عاجاپتار تۋرالى اڭگىمەدەن جالىعىپ، سول دۇنياداعى راحاتتى دا ءوزى وسىندا جاساپ الماق ەدى. قىسقاسى، ءوزى بيلەگەن جەر بەتىندەگى قيساپسىز بايلىقتى توگىپ-شاشىپ التىن مەن كۇمىستەن ۇگىتىلگەن توپىراقتى جاڭاعى جۇماقسىماعىنىڭ جولىنا، ىشىنە، تابانىنا توكتىرەدى. و دۇنياداعى سياقتى كاۋسار بۇلاق، بال تاتىعان سۋى بار وزەندەردى اعىزىپ قويادى. قىسقاسى، پەيىشتە بار دەگەن زاتتىڭ ءبارىن جاساتادى. قاشاندا  شامادان تىس دۇنياقوڭىزدىقتى، بايلىقتىڭ سوڭىنا ءتۇسۋدى قاتە، كۇنا سانايتىن جاراتقان يەمىزدىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى. شاددات مالعۇن (بۇل مال تەكتەس دەگەندى بىلدىرەدى) جاساعان پەيىش ادام كوزىنە كورىنبەيتىن ەرەكشە ءبىر ايماققا اينالادى. وسىندايدا كەشەگى كرەملدە وتىرىپ ەسىرگەندەر ايتقان كوممۋنيزم – سول شاددات مالعۇننىڭ قيالىنداعى پەيىش تەكتەس ءبىر ەلەس ەمەس پە دەگەن دە ويعا كەتەمىز.

 ال، بۇگىندە شە؟ بۇگىندە جەر بەتىندە  شەت-شەكسىز، ۇشى-قيىرى جوق ەل بايلىعىنا جەكە وزدەرى يە بولىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ءورت سالىپ جۇرگەن بيلەۋشىلەر از با؟ ءبىر تاڭعالارلىعى سولاردىڭ اراسىندا اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا قالامگەر اعامىز ايتقانداي ارقايسىسى ءوز ەلىن اس تا توك مولشىلىققا، شادىمان ومىرگە بولەپ قويعاندار دا جوق ەمەس. تەك سولاردىڭ وزگەلەردى قىرىپ جويۋ، وزگەنىڭ دىنىنە كۇيە جاعۋ ارقىلى جەر بەتىن تۇگەل ءوز قولىممەن قايتا بەزەندىرىپ، ءوز ويىمىزداعىنى تۇگەل جاسايمىز دەۋى سول شاددات مالعۇندى ەسكە تۇسىرەدى ەكەن. ونىڭ ەسەسىنە ءبىر عانا ءوز ەلىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ قۇداي بەرگەن قازىناسىن ۇستاعاننىڭ قولىنا، تىستەگەننىڭ اۋزىنا سالىپ بەرىپ، تۋعان ءتىلىن ءوز ەلىنىڭ تورىنە شىعارا الماي وتىرعاندار دا بار. بىراق ولار دا، ولاردىڭ تۋما-تۋىستارى دا وسى ءدۇنيانىڭ ەڭ جوعارعى راحات-ءلاززاتىنىڭ ءدامىن تاتىپ قارھاللازي كۇن كەشۋدە عوي. وسىندايدا:

       ...ەي، اقيقات! تۇرشى ورنىڭنان، تۇرا گور،

         شىنىمەن-اق، اينالا ما مىنا جەر؟

         وندا نەگە باعى ورالماي باسىنا

         مەرتىگۋدە ءالى مىڭ سان قۇلاگەر؟

اتويشىلار اق وردا ساپ ەڭسەلى

باقىتىمدى سوعان قاراپ ولشەدى.

اڭقاۋ ەلىم سونى تويلاپ جاتقاندا

كۇيىنگەننەن كىنالادىم مەن سەنى.

         جاڭا عاسىر!

         ەل بولۋدىڭ ءبىر ەمىن

         سەنەن سونشا ىزدەپ، تاپپاي بۇل ەلىم،

         كەلەشەگى تۇمانداتىپ تۇرعانىن

         دۇشپانىم دا سەزەدى، سوعان كۇيەمىن!

دەپ ەگىلەدى ەكەنسىڭ.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

Abai.kz