(حيكايات)
ۋادە – قۇداي ءسوزى
حالىق ماتەلى
قاسيەتتى بۇلاق
ەرتە كوكتەم كەلىسىمەن-اق، ءبىزدىڭ كوشەنىڭ بۇزىقتارى ۇيەڭكى مەن ساسىق تەرەكتىڭ بۇتاقتارىن سىندىرىپ، كوك شىبىقتارىن اتقىپ ءمىنىپ، اۋىل ىرگەسىندەگى بۇلاققا تارتتىق. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى «اۋليەتۇما –قاسيەتتى بۇلاق»، «سۋىن ىشەردە ءبىسسىمىللا دەۋدى ۇمىتپاڭدار» دەپ وتىراتىن.
بالامىز عوي قايسىبىر ىرىم، تىيىمداردى ساقتاپ جاتايىق. اۋليە بولسا وزىنە، بىزگە تەك اقشاسى كەرەك دەپ، بۇلاق ماڭىنداعى اعاشتارعا بايلانعان ءتۇرلى-ءتۇستى ماتالار مەن بەتورامالداردى اقتارىپ، ىشىندەگى تيىن-تەبەندى جيناپ الىپ، اۋىلعا قايتاتىنبىز. ءبىزدىڭ اۋىلدا شيپاجاي بار ەمەس پە، سونداعى دەمالۋشىلار كەلىپ، بۇلاقتان سۋ ءىشىپ، تيىن-تەبەن تاستاپ كەتەدى ەكەن. بۇل ارەكەت كۇندە قايتالاناتىن ەدى.
سونداي كەزەكتى كۇندەردىڭ بىرىندە جانات دوسىم بۇلاق كوزىنە قاراپ تۇرىپ، شاپتىرسىن دە. ءمان بەرىپ، قوي دەيتىن ءبىز بە ەكەنبىز، اقشانىڭ سوڭىنان جۇرگەندە، جان-جاققا قاراۋ دەگەن بولا ما؟! سول مەزەتتە جاناتتىڭ اياق-قولى تارتىلىپ قالسا كەرەك، اڭىراپ جىلاپ قويا بەردى. ارامىزداعى ەستىلەۋ ەرلان ۇلكەندەر ايتىپ جۇرەتىن ء«بىسسىمىللاسىن» ءجيى قايتالاپ، بىردەڭەلەردى وقىپ، بۇلاقتىڭ سۋى مەن باتپاعىن اياق-قولىنا جاعىپ، ۋقالاي باستاپ ەدى، سوتقار سابازىمنىڭ ايقايى باسىلىپ، سىرەسۋى تارقادى. سول كەزدە مەنىڭ تۇلا بويىم دىرىلدەپ، جۇدىرىقتاي كىشكەنتاي جۇرەگىم كەۋدەمە سىيماي، باقايشاعىمنىڭ ۇشىنا تۇسكەن ەدى... سوندا عانا مەن پاقىر بۇلاقتىڭ قاسيەتىن ۇققانداي بولعانمىن.
ءتۇس
بۇگىن بۇلاققا بارىپ كەلگەننەن كەيىن، مۇرتتاي ۇشىپ، ۇيىقتاپ قالىپپىن. تۇسىمدە اق شاپاندى، الا تاياقتى اق باس شال كەلىپ:
– اينالايىن، سەنىڭ بولاشاعىڭ بار ەكەن. ارقاشان اماناتقا ادال بول! ىڭكارلىك تانىت! – دەدى دە، عايىپ بولدى. كورگەن ءتۇسىمدى اجەمە ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن باياندادىم. اجەم: «اق سويلە! ارۋاق قونعان!» دەپ ماڭدايىمنان ءسۇيىپ، وتتىق تۇتاتىپ، الاستاي باستادى. مەن دە جاقسىلىققا جورىدىم.
ءورشىل مىنەز
مەكتەپ جىلدارى. مەن ول كەزدە وتە مانساپقۇمار، ماقتانسۇيگىشپىن. سىنىپتىڭ ستاروستاسى، مەكتەپتىڭ «جەر-انا» جاس ەكولوگتار ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى سەكىلدى جوعارى لاۋازىمدى مانساپتار اتقارامىن. ياعني، قاتارداعى وقۋشىدان ءبىر ساتى بيىك تۇراتىنىمدى سەزەمىن. جانە وسى بيىگىمنەن قۇلاماۋ ءۇشىن، كەرىسىنشە، قايتادان جوعارى، ءتۇۋ بيىككە ورلەي ءتۇسۋ ءۇشىن ۇزدىك وقۋعا تىرىسامىن. ونىڭ ءبارى – ءورشىل مىنەزىمە ءتان قۇبىلىس. سىنىپ تۇگىلى، كۇللى مەكتەپ وقۋشىلارى مەنى «پروفەسسور» دەيتىن. «مۇنىڭ بىلمەيتىنى جوق»، «ەنتسيكلوپەديا» ، «بىلمەيتىنى جەر استىندا» دەگەن سىقىلدى سوزدەرگە قۇلاق ەتىم ۇيرەنىپ قالعان.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە سىنىپ جەتەكشىمىز قالامقاس نۇربولاتقىزى: «سەندەر ەندى 7-ءشى سىنىپتى دا ءتامامدايسىڭدار. ءۇش اي دەمالىستان سوڭ، 8- ءشى سىنىپ بولاسىڭدار. ەندى سەندەر تۋعان اۋىلىمىز – ارشالىنىڭ تاريحىن بىلۋلەرىڭ كەرەك. ول ءۇشىن ءۇش اي دەمالىستا تەككە جاتپاي، اۋىل تۋرالى، بۇرىنعى كولحوز تۋرالى مالىمەتتەر جيناڭدار!» – دەدى. ءبارىمىز ۇستاز تاپسىرماسىنا كەلىسكەندەي، باسىمىزدى ءيىپ، يشارا تانىتتىق. ايبار دەگەن سىنىپتاسىم بار، مەنىمەن باسەكەلەس، الدە قارسىلاس پا، ول جاعى ماعان تۇسىنىكسىز... سول سىنىپ الدىندا وزىنە ۇپاي جيناماقشى بولىپ:
– اپاي، ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ ستاروستاسى – سىرىمنىڭ بىلمەيتىنى جوق قوي. ول – ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ «پروفەسسورى!» سىرىم، ءوزىڭنىڭ كوشەڭ جايلى ايتشى؟ – دەپ، ماعان قاراپ ءبىر كوزىن قىستى. بارلىق سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ نازارى ماعان قاراي بۇرىلعان. ء وزىمنىڭ بيىگىمنەن قۇلاماي، سىنىپ الدىندا ەڭسەمدى تۇسىرمەۋ ءۇشىن ءوز كوشەمنىڭ تاريحىن اقتاردىم:
– ءبىزدىڭ كوشە – ارشالى اۋىلىنداعى ورتالىق كوشەنىڭ ءبىرى. كوشەنىڭ اتى – قازاقتىڭ تۇڭعىش كوسموناۆتى توقتار اۋباكىروۆتىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن، – دەدىم. سىنىپتاستارىم مەنىڭ تابان استىندا جاۋاپ بەرگەنىمە قۋانىپ، دۋ قول شاپالاقتادى. سول قوشەمەت-قۇرمەتكە مارقايىپ تۇرعانىمدا، قالامقاس اپاي:
– سىرىمجان، سەن قاتەلەستىڭ. ول كوشە – توقتار اۋباكىروۆتىڭ ەمەس، ءجۇمادىل اۋباكىروۆتىڭ اتىنا بەرىلگەن، – دەگەنى سول ەدى، مەن دە سىنىپ الدىندا ەڭسەمدى تۇسىرگىم كەلمەي:
– اپاي، ءجۇمادىل دەگەن كىم؟ ءجۇمادىل دەگەندى بۇرىندارى ەستىگەن ەمەسپىن. بالكىم، توقتار اۋباكىروۆ شىعار، – دەپ قويمادىم. مەنىڭ جەڭىلگەنىمدى پايدالانىپ، ايبار ىلە-شالا:
– سىرىم-اۋ، سەنگەن قويىم سەن بولساڭ!.. – دەپ مەنى تاعى سوزبەن تۇيرەپ ءوتتى. سىنىپتاعىلار تەگىس قارقىلداپ بەرسىن. سول كۇلكى – مەنى جەر قىلدى. بەتىم قىزارىپ، ايىپتى بولعان بالاداي باسىم سالبىراپ، جۇرەگىم تۋلاپ تۇر. سوندا اپايىم:
– ءجۇمادىل اۋباكىروۆ – ءبىزدىڭ داڭقتى جەرلەسىمىز. ول – كەشەگى 1941-1945 جىلدارعى ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان اسكەري كاپيتان، – دەپ ءبىزدىڭ ءوز اۋىلىمىز تۋرالى ءالى ەشتەڭە بىلمەيتىنىمىزگە قاتتى نالىدى. – ەستەرىڭدە بولسىن، تۋعان اۋىلىنىڭ تاريحىن بىلمەگەن بالا، بولاشاقتا ونىڭ كوركەيىپ، دامۋىنا ۇلەس قوسا المايدى! – دەگەنى سول ەدى، قوڭىراۋ شار ەتە قالدى. وسى قوڭىراۋ مەنى تىعىرىقتان شىعارعان « قۇتقارۋشى پەرىشتەم» سەكىلدى بولدى. الايدا مۇعالىمىمنىڭ سوڭعى ءسوزى قاتتى اسەر ەتتى.
انام مەن اجەم ۇنەمى: «سىرىم ء بىزدى ەشقاشان ۇياتقا قالدىرمايدى! ول – ەرتەڭ كەرەمەت ماماندىق يەسى» بولادى دەيتىن. مەنەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ەكى ادامنىڭ بىردەي سەنىمىن اقتاي الماي سىنىپ الدىندا ولاردى ۇياتقا قالدىردىم. ايبار سەكىلدى سىنشىل سىنىپتاستارىم ۇيلەرىنە بارعاندا بۇگىنگى جاعدايدى اتا-انالارىنا ايتسا... ماسقارا، ارتى نە بولماق! نە بولسا دا، قايىرلى بولسا ەكەن...
اۋىل – شاعىن. ەندى مەنى بۇكىل مەكتەپ مازاق قىلاتىن بولدى. انام مەن اجەم ءۇشىن، سىنىپ جەتەكشىم ءۇشىن – تۋعان اۋىل تاريحىن بەس ساۋساقتاي تارقاتاتىن، تامىرى تەرەڭ وتان تاريحىن جەتىك بىلەتىن ازامات بولامىن دەپ، وزىمە سەرت بەردىم. وسى جولى وڭباي كۇيرەدىم، بىراق الداعى كۇندەرى قايتسەم دە ءبارىن قالپىنا كەلتىرەمىن. ناعىز جىگىت ء وز سەرتىنە قيانات جاسامايدى. ەندى مەن سىنىپ الدىندا، اۋىل الدىندا ءوزىمنىڭ اۋىل تاريحىن بىلەتىنىمدى دالەلدەۋگە ءتيىسپىن. ويتپەسەم... اپايىمىز ايتقانداي، ازاماتتىعىم قايسى؟!.
تاريحقا باستار باسپالداق
زۋىلداپ كۇندەر، سىرعىپ ايلار دەگەندەي، ءۇش اي دەمالىسىم كىتاپحانا مەن ءۇيدىڭ اراسىندا ءوتىپ جاتىر. سونداعى بار ويىم – ءوز بىلمەستىگىمنىڭ ورنىن تولتىرۋ. ول كەزدە مەنىڭ سىناقتان ءسۇرىنۋىم وزىمە وسىلاي كورىنەتىن. بالكىم، بۇل 7-8 -ءشى سىنىپ وقۋشىسىنا ءتان قاسيەت شىعار؟! كىم ءبىلىپتى دەيسىڭ!
زەينەش اجەم ءۇي شارۋاسىنداعى ايەل بولعانىمەن، وقىعان، كوزى اشىق، ءبىراز نارسەدەن حابارى بار. اجەمە ءوزىمنىڭ بىلمەگەنىمدى ايتىپ، ءجون سۇرادىم:
– اجە، مەن وتكەندە اۋىلىمىز – ارشالىنىڭ تاريحىن بىلمەي قالدىم. ەندى جاڭا وقۋ جىلىندا مۇعالىم بىزدەن سۇرايمىن دەگەن. كومەكتەسىڭىزشى!
– اينالايىن، ارشالى – سەنىڭ كىندىك قانىڭ تامعان جەر. اياداي عانا اۋىلىڭنىڭ تاريحىن نەگە بىلمەي قالدىڭ؟ ءجا، ۋايىمداما، مىنا كورشىمىز نۇرعايشادا اۋىل تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر بار. سودان سۇرايىق، – دەپ اجەم ماعان كومەككە كەلدى. ول كىسى - مەنىڭ جەبەۋشىم، دەمەۋشىم. اۋىل اراسىنداعى توي-تومالاق، قۇدايى تاماققا بارسا، «سىرىمىما» دەپ كامپيت، ءپىشىنا، الما الىپ كەلەدى. مەن – نەمەرەسىنىڭ تۇڭعىشىمىن. «نەمەرە – بالادان ءتاتتى» دەگەندەي، مەنى باسقا نەمەرەلەرىنە قاراعاندا ەرەكشە جاقسى كورەدى. ماعان دەگەن ىقىلاسى – الابوتەن.
نۇرعايشا دەگەن كورشى ايەلدى نەگە ەكەنىن قايدام، اۋىل تۇرعىندارى ءتالپىش، قىدىرىمپاز، بادىك دەيتىن. ول ءجون-جوسىقسىز سويلەگەنىمەن، كوكىرەگى تۇنىپ تۇرعان تاريح. ونىڭ ءۇيى – قۇددى ءبىر مۇراجاي، مۇراعات سەكىلدى كورىنەتىن. اباجاداي بولمەلەرىندەگى ءىلۋلى تۇرعان پورترەتتەر مەن ەسكى ساعاتتار ءبارى-ءبارى – قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي كوزدىڭ جاۋىن الادى. اسىرەسە، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان كارتينالار مەنىڭ جۇرەگىمە ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن ۇيالاتتى. كىتاپ جيناۋدى، كىتاپ وقۋدى سول كىسىدەن ۇيرەندىم. نۇرعايشا تاتەنىڭ ۇيىنەن شىققىم كەلمەيتىن. ول ۇيگە بارعان سايىن بويىمدا ەرەكشە ءبىر تىلسىم كۇش پايدا بولادى. ونىڭ قانداي قۇدىرەت ەكەنىن بىلمەدىم!
نۇرعايشا تاتە ءوزىنىڭ جيناستىرعان بارلىق قۇجاتتارىن الدىما جايىپ سالدى. ايتۋىنشا، «وقيمىن، ىزدەنەمىن دەگەن ادامعا ونىڭ بەرەر پايداسى وتە كوپ». جۇرت قانشا جەردەن نۇرعايشا تاتەنى ءتالپىش دەسە دە، مەن ءۇشىن ول - ءبىزدىڭ اۋىلداعى ناعىز زيالى ادام. سەنەسىز بە، سول نۇرعايشا تاتەمىز جاۋىنگەر ء جۇمادىل اۋباكىروۆتىڭ تۋعان نەمەرە كەلىنى ەكەن. ماعان بەرگەن قۇجاتتارى سول كىسىگە تيەسىلى كورىنەدى. نۇرعايشا تاتە سوناۋ 1935-1938 جىلدارى ءجۇمادىل اتانىڭ ءوز قولىمەن جازعان قۇجاتتارىن سارى مايداي ساقتاپ، جيناستىرىپتى. جەتپىس جىل بويى مىناداي ەسكىرگەن، كونەتوز قاعازداردى ساقتاۋ دەگەنىڭىز – قيىننىڭ قيىنى ەمەس پە؟! تاريحي قۇجاتتارعا ىقتياتتىلىقپەن قاراپ، ولاردى اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن ساقتاپ، ءوزىنىڭ قايىناتاسىنىڭ ارۋاعىنا قۇرمەت تانىتۋ – كەز كەلگەن كەلىننىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. ال ەندى وسىنداي ادامدى قالاي عانا اۋىزىڭ بارىپ، «كەزبە»، «بادىك» دەرسىڭ؟ ءداتىڭ بارمايدى-اۋ!..
وسىلايشا، زەينەش اجەم مەن نۇرعايشا تاتە قاتپارلى تاريحقا بارار جولدى نۇسقادى. ولار سول كۇننەن باستاپ جاس ولكەتانۋشىنىڭ تۇساۋىن كەسىپ، تىلەۋىن تىلەپ، الداعى عۇمىرلىق ساپارىنا اق جول نۇسقادى.
ارشالىم – التىن بەسىگىم
كەشىرىڭىزدەرشى، سىنىبىم، اپايىم تۋرالى ايتامىن دەپ، سىزدەرگە اۋىلىمدى تانىستىرۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. ءبىزدىڭ اۋىل – ارشالى. ارشالى – تاۋ ىشىنە قونىس تەپكەن، تابيعاتى كورىكتى مەكەن. ەكى جاعىن ەكى تاۋ قورشاپ تۇر. ول تاۋلاردىڭ اتاۋلارىنىڭ ءوزى كەرەمەت. قويانكوز، قۇلجاباس. قوس تاۋدىڭ ورتاسىنان وتەتىن توتيايىنداي كوكپەڭبەك وزەن بار. كوكىرەك كوزىمەن قاراي بىلگەن ادامعا الامان بايگەدە شاۋىپ بارا جاتقان بەينە ءبىر اق جالدى كوك دونەن ىسپەتتى قۇددى. جەرى شۇرايلى المالى ءوڭىرىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تۇرعان وسى ايماقتىڭ تابيعاتى دا، اۋاسى دا، سۋى دا ەرەكشە.
اۋليەتۇمانىڭ تابيعاتى تىپتەن كەرەمەت قوي. اسىرەسە، بايانجۇرەك، مۇزدىبۇلاق، تابەي، تەرەڭوزەك، قوجابەك كوكتەۋلەرىنىڭ كورىنىسىن سۋرەتتەۋگە ءتىلىڭ جەتپەيدى. تەرەڭوزەك - ۇلكەن قىراتتى ۇستىرتتەردىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان تەرەڭ ساي. ەكى جاق قاپتالىنداعى جاقپار تاستاردىڭ ءبارى ءبىر-ءبىر ءمۇسىن دەرلىك. پەيزاجى ءتۇرلى-ءتۇستى پاليترالى بوياۋعا قانىق، اسەم دە سۇلۋ.
دالاسى جاسىل كىلەم جامىلعان ايماقتا وسىمدىك اتاۋلىنىڭ نەبىر ءتۇرى وسەدى-اۋ... تۋعان ەلدەن جىراقتا جۇرگەن كەزىڭدە اۋىلدىڭ كوكتەمگى كەلبەتىن، قۇلپىرعان بوكتەرىن ساعىناسىڭ... وسى بوكتەردە اسىر سالا ويناپ، قۇلىن جەتەلەپ، قىزعالداق تەرگەن بالالىعىمىزدىڭ بەلگىسى قالعان. كىندىك قانىڭ تامعان جەر ارقاشان ىستىق بولادى ەكەن.
وي، كوكتەمگى اۋىل كورىنىسىن ايتساڭشى... اجەمنىڭ تىككەن قۇراق كورپەسىندەي بولىپ تۇرلەنىپ، نەبىر تۇسپەن جاسانىپ، اجارلانىپ جاتقان قىراتتار مەن تەكشەلەرگە، سول جاسىل كىلەمدى دالا توسىنە تاڭعى شاپاق نۇرىنان قىزارىپ كەش باتقانعا دەيىنگى ساۋلەسىن توككەن كۇنگە، كوكسەڭگىر اسپانعا قۇمارتا قاراپ تەلمىرۋدەن ءبىر جالىقپايسىڭ. تابيعي جاراتىلىستىڭ وسىنداي قۇدىرەتتىلىگىن تاماشالاي وتىرىپ، ءبىر راقاتتاناسىڭ. كوكتەگى كۇنگە، جەردەگى گۇلگە مەيىرىمىڭ ءبىر قانباي جۇرگەنى...كۇرەڭ قىزىل توبىلعىسى مەن شۇعىنىعىنىڭ ءيىسىن ايتساڭشى. ءبىزدىڭ اۋىلدا سوڭعى قوڭىراۋ سالتاناتىن شۇعىنىق گۇلىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
اۋىل تاڭى. اۋىلدىڭ اق تاڭىن قوراداعى مال مەن قاز-ۇيرەكتىڭ شۋىلىمەن قارسى الۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت! تاڭ نۇرىمەن تالاسىپ، مالدى ورىسكە ايداپ، اۋلانى تازارتىپ، قۇدىقتىڭ سۋىمەن ساماۋىر قايناتىپ، باۋ-باقشا اراسىنداعى جازدىق باستىرمانىڭ استىندا تەرلەپ-تەپشىپ شاي ءىشۋ دە قالاداعى ادامدار ءۇشىن بۇيىرماس باقىت قوي...
جازعى اۋىل تىرلىگى. شىركىن-اي، وشاق ماڭىندا ءسۇت ءپىسىرىپ، ىرىمشىك پەن قۇرت قايناتىپ وتىرعان جەڭگەمىز، ەسىك الدىندا قوي مەن ەشكىنىڭ ءجۇنىن ءتۇتىپ وتىرعان اجەمىز، قىسقى وتىن-سۋ قامىمەن جۇرگەن كوكەمىزدىڭ تىرلىگى، ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەن بالالار داۋسى – ءبارى- ءبارى قىزىق.
وسىنداي قۇدايدىڭ ىقىلاسى مەن مەيىرىمى توگىلگەن اۋىلدىڭ تاريحىن بىلمەي، اۋاسىن جۇتىپ، قاسيەتتى جەرىن باسىپ جۇرگەنىمە كەيدە ۇيالىپ، ءوز-وزىمنەن جەر بولاتىنىم بار.
«قاسيەتتى ارشالىم، مەن سەنىڭ تامىرى تەرەڭ تاريحىڭدى جاتقا بىلەتىن بولامىن. سەن – تەك مەنىڭ اۋىلىمسىڭ! مەن – سەنىڭ ۇلانىڭمىن! مەن! مەن! مەن!» دەپ جۇرەگىمدەگى «مەنىمنىڭ» قولامتاسى قوزداپ، جاڭا وقۋ جىلى جاقىنداعان سايىن، تۋعان اۋىلىما دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم ارتا تۇسەدى-اۋ...
جاڭا وقۋ جىلى
كوپتەن كۇتكەن «ۇلى» كۇن كەلدى. مەن – ەندى 8-ءشى سىنىپ وقۋشىسىمىن! باسقا بالالار «كانيكۋل بىتپەسە ەكەن» دەسە، مەن «وقۋ جىلى تەزىرەك باستالسا» ەكەن دەپ، اسىعا كۇتۋمەن ءجۇردىم. ۇستازىم مەن سىنىپتاستارىمنىڭ الدىنداعى كەزەكتى سىناققا ءۇش اي بويى ساقاداي سايلانىپ كەلگەنمىن. ءۇش ايعى دەمالىسىم تەككە وتپەدى. وسى مەزەتتىڭ مەنىڭ ۇلكەن عىلىم جولىنا قادام باسقان العاشقى باسپالداعىم ەكەنىن ول كەزدە قايدان بىلەيىن، ارينە. ءۇش اي كۇندىز ويىننان، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلىپ، اۋىل تاريحىن زەرتتەدىم. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءسىز دە ءبىر نارسەنى ءبىلىپ الساڭىز، سونى كوپكە تەزىرەك جەتكىزىپ، جۇرت الدىندا دالەلدەۋگە، قۇرمەت-قوشەمەت كۇتۋگە اسىعاسىز عوي، سول سەكىلدى مەن دە بۇل ءساتتى تاعاتسىزدانا كۇتتىم.
جاڭا وقۋ جىلى. بويىمىز دا، ويىمىز دا وسكەن. سىنىپتاستارىمنىڭ ءبارى جاڭا تۋعان سابيدەي نۇرلانىپ، قىر گۇلىندەي قۇلپىرىپ كەتىپتى.
ادەتتە، 1- ءشى قىركۇيەك كۇنى مەكتەپ الدىندا سالتاناتتى لەزدەمە وتەدى. لەزدەمەدەن سوڭ، ءاربىر سىنىپتا العاشقى سىنىپ ساعاتى باستالادى. بىزدەگى العاشقى سىنىپ ساعاتى ارشالى اۋىلىنىڭ تاريحىنا ارنالدى. اپاي ءبارىمىزدى تۇگەندەپ بولعاننان كەيىن، ءوزىنىڭ جازعى دەمالىسقا بەرگەن تاپسىرماسىن سۇراي باستادى. ايباردىڭ كوكىرەگىنە نان پىسە، مەنى نۇسقاماي تۇرعانىندا، ءوزىم باستايىن دەپ، قولىمدى كوتەردىم. اپايىم: «سىرىم، باستاسىن!» دەگەننەن كەيىن:
ء–بىزدىڭ ارشالىنىڭ تاريحى سوناۋ 1848 جىلدان باستالادى. اۋىلىمىزدىڭ شيپالى سۋى تۋرالى دەرەكتەر ساياحاتشى عالىم - سەمەنوۆ-تيان‑شانىسكيدىڭ جول جازبالارىنان دا كەزدەسەدى ەكەن. نەگىزىنەن ارشالى تاريحى قوپالىنىڭ تاريحىمەن تامىرلاس. قوپالىنىڭ ىرگەتاسى – 1847 جىلى قالانعان. قوپالى – ۆەرنىيعا دەيىنگى (قازىرگى الماتى) ۇلكەن بەكىنىس. ۆەرنىي 1854 جىلى سالىنعان. قوپالى – كەزىندە ۇيەز ورتالىعى، ال كەيىننەن 1997 جىلعا دەيىن اۋدان ورتالىعى بولعان كەنت. 1997 جىلدان بەرى قوپالى اۋدانى تاراتىلىپ، قوپالىعا قاراستى بارلىق ەلدى مەكەن ىرگەلەس المالى اۋدانىنىڭ قۇرامىنا وتكەن، – دەپ تاريح قويناۋىنان ءبىراز سىر شەرتتىم. سىنىپتاستارىمنىڭ ءبارى ءماز. ۇستازىمىز دا رازى. ەڭسەم كوتەرىلىپ، سىنىپتاستارىمنىڭ سەنىمىنەن شىققانىما ءوزىم دە قۋانىپ قالدىم.
اپايىم ساباق سوڭىنان مەنىڭ قالا تۇرۋىمدى وتىنگەن.
– سىرىم، سەن ءۇش اي دەمالىسىڭدى ءتيىمدى پايدالانىپسىڭ. تىنباي ىزدەنەتىن قاسيەتىڭە سۇيسىنەم. ەندى ەكەۋمىز بىرىگىپ، ولكەتانۋ باعىتى اياسىندا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جاسايمىز. تاقىرىبى – ارشالى اۋىلىنىڭ تاريحى. جەلتوقسان ايىنا قاراي اۋداندىق كىشى عىلىم اكادەمياسىنىڭ «زەردە» كونفەرەنتسياسىنا قاتىساسىڭ. ەرتەڭ اۋىل تاريحىنا قاتىستى جيناعان قۇجاتتارىڭدى ءبىر رەتكە كەلتىرىپ، جۇيەلەيىك. جاراي ما؟ – دەدى.
شىنىمدى ايتسام، مۇنداي ۇسىنىستى كۇتكەن ەمەسپىن. عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جازۋ تۋرالى مۇلدە ويلاماپپىن. توسىن ۇسىنىس بولدى. «ساعان سەنەمىن!» دەگەن ءسوزى جۇرەگىمە ۇيالاپ الدى. ەندىگى قادام – اۋىل تاريحى جايلى زەرتتەۋ جۇمىسىن جازۋ، ۇستاز سەنىمىن اقتاۋ.
عىلىمعا تابان تىرەۋ
ەرتەسىنە اپايىما باردىم. ول كىسى جۇمىسىمىزدىڭ جوسپارىن دايىنداپ كەلگەن ەكەن. جوسپاردى بەرىپ، جۇمىستىڭ جالپى مازمۇنى تۋرالى:
– سىرىم، عىلىم جولى – بۇرالاڭ. عىلىم جولى – قيىن جول. جانكەشتىلىك كەرەك! ىزدەنىس كەرەك! سەن سوعان دايىنسىڭ با؟ – دەدى.
– ارينە! مەن بارىنە دايىنمىن!
– ەندەشە، دۇرىستاپ تىڭدا، مەنىڭ دارىندى شاكىرتتەرىمنىڭ ءبىرى – قايرات ادامبوسىنوۆ ەدى. قايرات – ويلاماعان جەردەن قاناتى قايىرىلعان قىرانداي كۇي كەشتى. بىلىمگە دەگەن ىنتاسى زور ەدى. عىلىم ورداسىنا كەلگەن كەزىنەن -اق، قانات جايىپ، تامىرىن تەرەڭگە تاراتتى. ءبىلىم اكادەمياسىندا ول ۇنەمى جەتىلۋ، ءوسۋ ۇستىندە بولدى; عىلىمي قىزمەتكەر، اعا عىلىمي قىزمەتكەر لاۋازىمدارىن ويداعىداي اتقاردى. ءوزىنىڭ نەگىزگى عىلىمي مىندەتتەرىنە بايلانىستى تاريح ءپانىنىڭ ورتا مەكتەپكە ارنالعان مەملەكەتتىك ءبىلىم ستاندارتتارىن، جاڭا باعدارلامالارى مەن وقۋلىقتارىن، وقۋ ادىستەمەلىك كەشەندەرىن جاساۋعا بەلسەنە قاتىستى.ساناۋلى عۇمىرىنىڭ ءار كۇنىن قاتپارلى تاريح سالاسىنا ارناپ، قۇلازىعان قازاق دالاسىنىڭ تاعىلىمدى ەپوپەياسى جايلى جازبا دەرەكتەرىن جيناپ، عاسىرلار قويناۋىنداعى تىلسىم سىردى ەگجەي - تەگجەيلى زەرتتەپ، بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزىپ، عىلىم سالاسىنا ءوزىنىڭ ەسىمىن جازىپ، شەجىرە تاريحىمىزعا ءوزىنىڭ وشپەس قولتاڭباسىن قالدىرىپ، قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارىعىن مولىنان شاشا، ماڭدايىمىزعا سىيماي كەتتى، – دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە كوڭىلىم تولقىپ، جانارىمنان ىستىق جاس ىرشىپ ءتۇستى.
– سەن قايراتتىڭ جولىن جالعاستىراسىڭ. اۋىلداسىڭنىڭ ءارى كورشىڭنىڭ اياقتالماي قالعان جۇمىسىن جالعاستىرۋ – سەنىڭ پەرزەنتتىك مىندەتىڭ! – دەپ موينىما ۇلكەن امانات جۇگىن ارقالاتتى. شىن مانىندە، قايرات اعا – مەنىڭ كورشىم ەدى... ول كىسى - ءبىز قازىر وقىپ جاتقان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. مەنىڭ اۋىلداسىم – مەنىڭ ماقتانىشىم!
العاشقى زەرتتەۋ جۇمىسىم ون بولىمنەن تۇردى. «بىلىمنەن شىراق جاققاندار»، «ارشالىنىڭ ارداقتىلارى» سەكىلدى ەكى بولىمگە اۋىلىمنان شىققان اقىن، جازۋشىلار مەن عىلىم قايراتكەرلەرى تۋرالى جازىلدى.
– سىرىم، جەلتوقسانعا دەيىن دايىن بول! – دەدى دە، اپايىم ساباعىنا كىرىپ كەتتى. مەن امانات جۇگىن ارقالاپ، ۇيگە قاراي ءار باسقان قادامىمدى ساناپ بارا جاتىرمىن. ءار قادامىم – ەرتەڭگى بولاشاعىم!
قۇرباندىققا شالىنعان سەزىم
جاڭا وقۋ جىلى باستالعاننان ەرەكشە ءبىر كۇيگە بولەندىم. الگى ۇلكەندەر ۇنەمى ايتاتىن بالا «ماحاببات» دەگەن سەزىم پايدا بولعان سياقتى. سويتسەم: عاشىقتىق سەزىمىم دابىل قاعا باستاپتى. دەمەك، سەگىزىنشى سىنىپقا كەلگەندە، ماحاببات باعدارشامىنىڭ جاسىل ءتۇسى جاندى. سىنىبىمداعى تاتار قىزىن ۇناتىپ قالىپپىن. ول سونداي سۇيكىمدى، سۇلۋ ەدى. وعان دەگەن سەزىمىم كۇننەن كۇنگە ارتىپ، جۇرەگىمنەن جىر شۋماقتارى توگىلە باستادى. قايتپەك كەرەك؟ نە ىستەمەكپىن؟ العاشقى ماحابباتتىڭ ەسىك قاققانى نە دەگەن قىزىق ەدى...
ارينە، بۇل كەز – وتپەلى كەزەڭ. اۋىسپالى شاق. قۇبىلمالى ۋاقىت. بىراق، ەسىمىزدى تەز جيدىق. ول مەزەتتە الداعى ۇلكەن ومىرىمىزگە ۇلكەن ماقسات قويعانبىز. «مەن سەرتىمە قيانات جاساي المايمىن. سەزىم ەشقايدا قاشپاس. اۋىل تاريحىن ءبىلۋ كەرەك! بابالارىمىزدى تۇگەندەۋىم كەرەك!» دەپ، ءالى قاۋىز جارا قويماعان العاشقى بالاڭ سەزىمىمە ء ۇزىلدى-كەسىلدى نۇكتە قويۋىما تۋرا كەلدى.
ىزدەنىس جولدارى
قىركۇيەكتىڭ بەلورتاسى. جەلتوقسان دەگەنىڭىز يەك استىندا تۇر. ۋاقىت شىركىن سىناپتاي سىرعيدى. اجەم مەن نۇرعايشا تاتەمدى ەرتىپ الىپ، اۋىلدىق كىتاپحاناعا باردىق. كىتاپحاناشى قاديشا اپاي ءبىزدى ادەتتەگىدەي قۇشاق جايا قارسى الدى. اجەم مەن كورشى تاتەم ءمان-جايدى تەگىس ايتقان سوڭ، كىتاپحاناشى:
– سىرىم الا جازداي كىتاپحانادا ءجۇردى. ءار كىتاپتى بايىبىنا بارىپ، مۇقيات قاراپ، وقيتىن. قازىر مەن ولكە تاريحىنا قاتىستى كىتاپتاردى الىپ كەلەيىن، – دەپ كىتاپ سورەلەرىنەن بىزگە كەرەكتى كىتاپتاردى تاۋىپ بەردى. كىتاپتاردى ۇيگە جازدىرىپ الىپ، انام گۇلجانار ەكەۋمىز بىرگە وقىدىق.
كەشقۇرىم شاي ۇستىندە اجەم بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن قىزىق اڭگىمە قوزعاسىن.
– مىنا نۇرعايشا تاتەڭمەن وتىز جىلدان استام كورشىمىن. بۇل – ءجۇمادىل باتىردىڭ نەمەرە كەلىنى. مىنا ىرگەدەگى قىزىلجار دەگەن اۋىل بۇرىن 11-ءشى بولىمشە دەپ اتالاتىن. وسى بولىمشەدە اۋباكىر دەگەن اقساقال بولعان. ونىڭ ءتورت بالاسى بار ەدى. ءتورت بالاسىنىڭ ەكەۋى سوعىسقا كەتىپ، وتان قورعاۋ جولىندا شەيىت بولدى. سول ەكى ۇلدىڭ ءبىرى – ءجۇمادىل. ونىڭ ارتىندا جالعىز قىزى قالدى. وسى اۋىلدا تۇرىپ، كۋرورتتا دارىگەر بولعان. قازىر الماتىنىڭ ماڭىندا تۇرادى. وتە تاعدىرى قيىن ايەل. بىزبەنەن زامانداس، – دەدى دە، كوزىنە جاس الدى. – اتى – رەنا. ءوزىنىڭ اكەسىن كورمەگەن. اكەسى سوعىسقا كەتكەندە ول ىشتە قالعان. تاعدىر ونى ماڭدايىنان سيپاي قويعان جوق. ول دا سەن سياقتى ناعاشىلارىنىڭ قولىندا ءوستى. ءجۇمادىلدى اۋىل تۇرماق، رەنانىڭ ءوزى دە بىلە بەرمەيدى. اسىل ەر ۇمىت قالدى-اۋ، ۇمىت قالدى، – دەپ ءجۇمادىل باتىردىڭ جالعىزى تۋرالى ايتىپ، كوڭىلىمدى اۋلادى. تۇنىمەن دوڭبەكشىپ، توسەگىمدە جاتا المادىم. باتىر جاۋىنگەردىڭ قىزى - رەنانى كوزبەن كورىپ، تىلدەسكىم، اكەسىن تىرىلتكىم كەلدى.
تاڭ اتىسىمەن اجەم ەكەۋمىز كورشىنىڭ ۇيىنە باردىق. مۇراجاي - كەمپىردىڭ ۇيىنە كىرىپ، اتاسىنىڭ سۋرەتىن كوردىم. سۇلۋ، رەڭدى، ايباتتى كىسى بولعان ەكەن. باتىردىڭ سۋرەتىن قولىما ۇستاپ تۇرىپ:
– نۇرعايشا تاتە، اتاڭىز جايلى ايتىڭىزشى؟ رەنا اپامەن تانىسقىم كەلەدى، – دەگەنىمە كورشىم ءسۇيسىنىپ، كوز جاسىن ء بىر سىعىپ الىپ:
– ءجۇمادىل اتام، №100 اتقىشتار بريگاداسىندا اسكەري كوميسسار بولعان. مانشۇك مامەتوۆا، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتارعا اسكەري شەبەرلىك كۋرسىن وتكىزگەن. جوعارى دارەجەلى «قىزىل تۋ»، «قىزىل جۇلدىز» وردەندەرىنىڭ كاۆالەرى. وتىز ەكى جاسىندا جەر جاستانعان ارىس قوي! – دەپ بىزگە شاي قۇيۋعا كىرىسىپ،، اڭگىمە اۋانىن باسقا ارناعا بۇردى. بالكىم، شەرمەندە جۇرەگى اۋىرعان بولار. مەن دە قازبالاپ سۇرامادىم.
ۇيگە كەلگەن سوڭ، كورشىم جيناستىرعان قۇجاتتاردى اقتارىپ، قاراي باستادىم. ءجۇمادىل – وتە ساۋاتتى بولعان ەكەن. ول تاشكەنتتە، اشحابادتا ءبىلىم الىپتى. ورىس، لاتىن تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. جازعان حاتتارى، قۇجاتتارى ءبارى ورىسشا، لاتىنشا جازىلىپتى. سوعىسقا دەيىن الماتىداعى ءورت ءسوندىرۋ باسقارماسىندا باسشىلىق قىزمەتتە بولىپتى. وقىپ الىپ، تاڭقالدىم. ول كەزدە ىلۋدە بىرەۋ بولماسا، قازاقتىڭ قارا دومالاق بالاسىنىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى ەكىتالاي ەدى. امبە تاريحتان بىلۋىمشە، ول كەزدە قازاقتىڭ وقىعاندارىن ناقاقتان-ناقاق يتجەككەنگە ايداپ، تۇرمەگە توعىتقان ەمەس پە؟!
مەنىڭ عىلىمي ىزدەنىس جولىم وسىلاي باستالدى.
ەلەنبەي قالعان باتىر
اۋىلىم – ماقتانىشىم. اۋىز تولتىرىپ ايتار مەرەيىم دە، ماحابباتىم دا، مارحابباتىم دا – ارشالى. ارشالىنىڭ داڭقتى ۇلى – ءجۇمادىلدى تۋعان اۋىلى ۇمىتقان ەكەن. ءجۇمادىل – 1911-1943 جىلدارى ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعا. وتان ءۇشىن وت كەشكەن باتىردىڭ جۇلدىزدى عۇمىرى وتە قاتتى قىزىقتىردى. جاسىنداي جارق ەتىپ وتە شىققان عۇمىر يەسىنىڭ وتباسى تۋرالى بىلگىم كەلگەنىن كورشىمە ايتقانىمدا:
– ءجۇمادىل كۇلان دەگەن قىزبەن شاڭىراق كوتەرگەن. 1940 جىلدىڭ ءۇشىنشى قىركۇيەگىندە روزا ەسىمدى قىزدارى دۇنيەگە كەلدى. بىراق قىزدارىنا كوز ءتيىپ، شەتىنەپ كەتكەن. 1941 جىلى 23 شىلدەدە سوعىس باستالعاننان كەيىن، الماتىدا قىزمەتتە جۇرگەن ءجۇمادىل ايەلىن اۋىلعا جىبەرەدى. رەنا - ول كەزدە ىشتە. 1941 جىلدىڭ ءبىرىنشى قىركۇيەگىندە دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. اكەسى سوعىسقا كەتىپ بارا جاتىپ: «كۇلان، بوسانساڭ، ءسابيدىڭ ەسىمىن ۇل بولسا دا، قىز بولسا دا ورال دەپ قويىڭدار. مەن ەلگە امان-ەسەن ورالايىن» دەگەن ەكەن، – دەپ باتىردىڭ كەلىنى وتكەن كۇندەر جايلى اسىقپاي ايتىپ جاتتى. – ءبىر كۇنى مايداننان اۋىلعا حات كەلىپتى. «كۇلان، مەنىڭ قاندىكويلەك دوسىمنىڭ ون سەگىزگە ەندى تولاتىن قىزىن نەمىس باسقىنشىلارى قيناپ ولتىرگەن ەدى. مەن وعان: «سەنىڭ قىزىڭ ولگەن جوق. سەنىڭ قىزىڭ ءتىرى. مەنىڭ قىزىم –سەنىڭ قىزىڭ! مەن ءوز سابيىمە سەنىڭ قىزىڭنىڭ ەسىمىن قويامىن» دەپ ءسوز بەرگەنمىن. بالانى – رەنا-ورال دەپ اتاڭدار» دەپ ءوتىنىش جازعان ەكەن. سودان بەرى ول رەنا-ورال اتانىپ كەتتى.
امال نەشىك، رەنا اكەسىن كورە المادى. اكەسى 1943 جىلى التىنشى قاڭتاردا ۆەليكيە لۋكي تۇبىندە ەلىمىزدى جاۋدان قورعاۋ جولىندا ەرلىكپەن قازا تاۋىپتى، قاراعىم! – دەپ وكسىپ-وكسىپ الدى دا: – ءجۇمادىلدى ۇرپاعىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ – سەنىڭ پارىزىڭ. سەبەبى: سەن باتىر اتىنداعى كوشەنىڭ تۇرعىنىسىڭ! ەندى باتىردى ناسيحاتتاۋ ءىسى – ساعان امانات. ساعان سەنەمىن، جارىعىم، – دەپ باتىردىڭ كەلىنى مەنىڭ موينىما ۇلكەن امانات جۇگىن ارقالاتىپ جىبەردى.
امانات دەگەن – اسا جاۋاپتى ء ىس. قيانات جاساماۋ كەرەك. باتىر ارۋاعىنىڭ رازىلىعى ءۇشىن ىزدەستىرىپ، ەلگە تانىستىرۋ ءىسىن ۇلكەن سەنىممەن، اسقاق ارمانمەن، ايقىن ماقساتپەن قۇلشىنا قولعا الدىم.
ءساتتى ساپار
ءبىرىنشى توقسان بىتكەننەن كەيىن ونكۇندىك دەمالىستى ءساتتى پايدالانۋ ءۇشىن، اجەم، كورشىم ۇشەۋمىز الماتى قالاسىنا بەت الدىق. ياعني، رەنانى ىزدەۋ ساپارى. تاكسي دەگەنگە اقشاسىن تولەسىڭ بولدى، قۇستاي ۇشىپ، دىتتەگەن جەرىڭىزگە الىپ بارادى. ءۇش-ءتورت ساعاتتىڭ اينالاسىندا باتىردىڭ ارتىندا قالعان جالعىز تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى – رەنا اپايدىڭ قاراشاڭىراعىنا كەلدىك. ۇلكەندەر تابىستى، مەن تانىستىم. ارقا-جارقا، مارە-سارە بولىپ اس ءىشىپ، ۇزاق شۇيىركەلەستىك. اۋىل جايلى، وتكەن كۇندەر جايلى اڭگىمەدەن سوڭ، نەمەرە كەلىنى:
– رەناتاي، مىناۋ – سىرىم دەگەن بالا. ارشالىداعى مەكتەپتىڭ 8-ءشى سىنىپ وقۋشىسى. مىنا وتىرعان زەينەشتىڭ قىزىنىڭ بالاسى. بالا كۇنىنەن وسىنىڭ قولىندا وسكەن. جيەنى عوي، بىراق، قازاقشالاپ، نەمەرەم دەيدى. اكەسىز وسكەن. اناسى – گۇلجانار اۋىلداعى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ بىرىندە ەسەپشى. سەنىڭ اكەڭدى زەرتتەگىسى كەلەدى. سول ماقساتپەن ارنايى كەلدىك، – دەدى. رەنا اپا كوزىنە جاس الىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ تۇرىپ:
– بۇگىن اكەم ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولدى عوي، قۇلىنىم! – دەدى.
– مەكتەپتە مۇعالىمى اۋىل تاريحىن زەرتتەيسىڭ. جەلتوقسان ايىندا اۋداندىق ۇلكەن جيىندا جازعانىڭدى قورعايسىڭ دەپتى. – سوزگە اجەم ارالاستى.
– بۇل جاقسى جاڭالىق ەكەن! جاستار اۋىل تاريحىن بىلمەسە، زەرتتەمەسە سەكسەنگە كەلگەن بىزدەن نە قايىر، – دەدى رەنا اپايدىڭ جولداسى باعدات اتا.
– ارشالى مەكتەبىندە قالامقاس نۇربولاتقىزى بايقونىسوۆا دەگەن ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بار. مىنا سىرىمنىڭ سىنىپ جەتەكشىسى. وتە ءبىلىمدى، ساۋاتتى، عىلىمي كوزقاراسى ەرەكشە پەداگوگ. كورشى اۋىل – اقجاردىڭ قىزى. ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىن بولىپ تۇسكەن. قازىر مەكتەپتەگى «دارىن» ۇيىرمەسىنە جەتەكشىلىك جاسايدى. سول مۇعالىمنىڭ قولعا العان يگى باستاماسى، – دەپ نۇرعايشا تاتە سىنىپ جەتەكشىمىز تۋرالى كەڭىرەك مالىمەت بەردى.
– وتە جاقسى باستاما ەكەن! – دەدى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋى دە قۋانىشتارىن جاسىرا الماي.
بۇل كۇن وتە كەرەمەت، اسەرلى ءوتتى. ەستەن كەتپەس وقيعا بولىپ، جادىمدا ماڭگىلىك ساقتالار.
جۇرەك مۇڭى
رەنا اپا ءبىزدى قۇدالارى كەلگەندەي كۇتتى. قوي سويعىزدى. باس تارتىلىپ، سورپا ءىشىلدى. سالت -ءداستۇر بويىنشا ءجون-جورالعىلار جاسالىپ جاتتى. وسى كەزدە مەن ۇلكەندەردەن رەنا اپامەن كەلەسى بولمەگە كىرىپ، وڭاشا سويلەسۋگە رۇقسات سۇرادىم.
– بۇل بولمە – باعدات اتاڭنىڭ بولمەسى. باعدات اتاڭ كەزىندە ينجەنەر – مەحانيك بولعان. فيزيكا جانە ماتەماتيكا، تەحنيكا سالاسىنىڭ مامانى. مىنا كىتاپتار سونىكى. ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپ وقىپ، كونسترۋكتسيا قۇراستىرىپ، جوبالار سىزىپ، ەسەپ شىعارىپ تۇرادى، – دەپ شالىنىڭ جۇمىس بولمەسى تۋرالى ايتىپ جاتقاندا، توردە ءىلۋلى تۇرعان ءجۇمادىل اتانىڭ پورترەتىنە كوزىم ءتۇستى. كۇيەۋ بالاسى ايەلىنىڭ اكەسىن كورمەسە دە، قاتتى سىيلايدى ەكەن. مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىراز كۇيەۋ بالا، جەزدەنى كوردىم، ءدال بۇلاي اتاسىن سىيلاعان كۇيەۋ بالانى كورۋىم – ءبىرىنشى رەت. تەگىندە، ءجۇمادىل اتانىڭ كۇيەۋ بالاسى دا، نەمەرە كەلىنى دە زيالى ادامدار. بولمە ءىشى مۇنتازداي تازا. قاز- قاتار تىزىلگەن كىتاپ سورەلەرى. جۇمىس ستولىندا سىزعىش، تسيركۋل، ەسەپتەۋىش سەكىلدى قۇرالدار تۇر. ماتەماتيكتەر – ناقتى عىلىم يەلەرى دەگەندى ايتقىزباي-اق تۇسىنگەندەيسىڭ.
– رەنا اپا، الداعى جىلى سوعىستىڭ بىتكەنىنە 65 جىل تولادى عوي. سوعان وراي تۋعان اۋىلىڭىز - ارشالىنىڭ ورتالىق الاڭىندا ۇلكەن پاراد وتپەكشى. ءسىز دە كەلىڭىزشى،– دەدىم.
– جاقسى، قۇلىنىم. امان بولساق، بارامىز.
– اپا، اتا-اناڭىز جايلى ايتساڭىز، – دەپپىن اۋىزىما ءسوز تۇسپەي، ابدىراپ.
– ە-ە، بالام-اي، مەن اكە مەن شەشەنىڭ ايالى الاقانىندا تەربەلىپ وسپەدىم عوي. بىزدە بالالىق شاق دەگەن بولمادى. اكەم مايدان وتىندە جان تاپسىرعاندا، انام بار-جوعى جيىرما جاستا ەكەن. مەن ناعاشىلارىمنىڭ قولىندا ءوستىم. اجەم انامدى الماتىداعى وقۋىنا جىبەرمەي، مەنى وزدەرى قارايمىز دەپ، انامدى مايداننان جارالانىپ كەلگەن قوجا دەگەن ازاماتقا قوسادى. انام قوجا اكەمنىڭ شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، وتاناسى بولىپ، ماعان باۋىرلار سىيلادى. مەنىڭ ەكىنشى تىنىسىم – ء ومىرىمنىڭ جالعاسى قوجا اكەمنىڭ شاڭىراعىندا ءوتتى، – دەگەندە، شاراسى مولتىلدەگەن جاسقا تولىپ كەتتى. ءوزىمنىڭ وسپادار قىلىعىما، ورىنسىز سۇراعىما قىسىلىپ، كوڭىلىم بوساپ سالا بەرگەن.
– مەنىڭ ورنىمدا باسقا ءبىر پىسىقتاۋ قىز بولسا، اكەسىن باياعىدا ىزدەپ تاباتىن ەدى... اكەمنىڭ جاتقان جەرىن كورۋ – مەنىڭ ارمانىم. سول ارمانىما جەتەر مە ەكەم، قۇدايىم، – دەپ اجە ءوزىنىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان ارمان-تىلەگىن ايتىپ جاتقاندا:
– ماما، نە پەرەجيۆاي، الىپ بارامىن موسكۆاعا، – دەدى اناسىنىڭ ءسوزىن كەنەت ەستىپ قالعان ۇلى. فارحاتتىڭ سوزىنە اناسى دا، مەن دە رازى بولدىق. انا جۇرەك قۋانىپ، كۇندەي كۇلىمدەدى.
ءيا، رەنا اپانىڭ جۇرەگىندە وتكەننىڭ مۇڭى بار. ول – سوعىستىڭ جەتىمەگى. ونىڭ جۇرەگىندەگى مۇڭ – باقىتسىز بالالىق شاعى، اكەسىز ءوسىپ-ءونۋى، اتادان جالقى بولىپ قالۋ قاسىرەتى.
قيانات
سەگىزىنشى سىنىپتىڭ بالاسىنا قيانات جاسالعانىن كورگەنىڭىز بار ما؟ مەن كوردىم. سىنىپ جەتەكشىمىزدىڭ اقىلىمەن 8- ءشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە-اق الداعى ۇلكەن ومىرىمە ۇلكەن ماقسات قويدىم: تاريح سالاسىنا تابان تىرەپ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولامىن دەيتىنمىن. سول ءۇشىن جاتا-جاستانا تاريحي كىتاپتاردى وقۋمەن بولدىم. بەسىنشى سىنىپتا جۇرگەن كەزىمدە سىزگە وتىرىك، ماعان شىن اتاقتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىن تۇگەلدەي وقىپ، قازاقتىڭ حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ ومىرلەرىنە قىزىققانىم ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. اسىرەسە، حان كەنەنىڭ ەرلىگىنە سۇيسىنگەنمىن. كەيىنىرەك س.سماتاەۆ، م.ماعاۋين، ق.ءجۇمادىلوۆ سەكىلدى تاريحي تاقىرىپقا باتىل قالام تەربەگەن جازۋشىلاردىڭ قالىڭدىعى كىرپىشتەي-كىرپىشتەي توم-توم كىتاپتارىن تاۋىسىپ، كىتاپ وقۋعا قۇنىعا ءتۇستىم. امال نەشىك، اسقاق ارمانىما تۇساۋ ءتۇسىپ، باتىراشتاردىڭ قياناتىنان باسقا ارناعا بەت بۇرۋىما تۋرا كەلدى...
19 جەلتوقسان. المالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى – بەرسۇگىر كەنتى. اتاقتى عالىم قانىش ساتباەۆ اتىنداعى مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ قابىرعاسىندا اۋداندىق «زەردە» كونفەرەنتسياسى ءوتىپ جاتىر. ولكەتانۋ سەكتسياسى. جيىرما بەس ۇمىتكەر. ءاربىر ۇمىتكەر ءوز اۋىلىنىڭ تاريحىن قورعاۋدا. كەزەك ماعان دا جەتتى.
– مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى: «ارشالى اۋىلىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى». جۇمىسىم 10 بولىمنەن تۇرادى. ماقساتىم - تۋعان ولكەمىز – جەر جانناتى قوپالى ءوڭىرىنىڭ ءبىر بولشەگى ارشالى اۋىلىنىڭ تابيعاتى، تاريحى، كەشەگى مەن بۇگىنگى كۇندەرى جايىندا، ەكونوميكا مەن مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا تەرىن توككەن اۋىل ازاماتتارى، ۇلى وتان سوعىسىندا قۇربان بولعان جەرلەستەرىمىز، وسى جەردە تۋىپ- ءوسىپ، قانات قاققان، سان سالادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۋرالى جانە ت.ب. دەرەكتەردى جيناۋ، مۇراعات ماتەريالدارىن قاراستىرۋ، گازەت، جۋرنال، كوركەم ادەبيەت بەتتەرىندەگى ماقالالاردى جيناقتاۋ، تارازىلاۋ، كونە كوز قاريالاردىڭ اڭگىمەلەرىن، ەستەلىكتەرىن تىڭداپ، قول- جازبالارىن الۋ، ماتەريالداردى زەرتتەپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ، – دەپ شالقۇيرىقتاي توقتاماي شابا جونەلدىم.
ۇمىتكەرلەر مەن ادىلقازىلار تاراپىنان بەس سۇراق قويىلدى. بارىنە وتان تاريحى اياسىندا تولىققاندى جاۋاپ بەردىم. ءبارى قول سوعىپ، قوشەمەت كورسەتتى. جۇرەگىمدەگى «مەنىم» جەڭىمپاز بولارىما سەنىپ، قۋانىشتى جاۋاپ كۇتىپ وتىر ەدىم. قۋانىشىم كوپكە ۇزاي قويمادى. اپايىم ەكەۋمىزدى تاپال بويلى، بيداي ءوڭدى كىسى جەكە شاقىرىپ الىپ:
– سىزدەردىڭ جۇمىستارىڭىز وتە جاقسى. شاكىرتىڭىز جالىنداپ تۇر ەكەن. وبلىسقا ءوتۋ ءۇشىن 15 مىڭ تەڭگە بەرسەڭىز، ءى ورىن سىزدەردىكى، – دەگەنىن قۇلاعىم شالعاندا، كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالىپ، قۇلاعىم تاس ءبىتىپ، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، مەڭ-زەڭ بوپ، كەربالانىڭ شولىنە قاقتالعانداي جۇتىنىپ، بەزەردىم دە قالدىم. ۇستازىم قالامقاس نۇربولاتقىزى – وتە ءادىل، اق سويلەپ، جاقىنىنا جاقپايتىن اق ادال جان. ول كىسى:
– كەشىرىڭىز، بالانىڭ كوزىنشە اقشا سۇراپ، ءوزىڭىزدىڭ پەداگوگتىك ەتيكاڭىزعا نۇقسان، ارىڭىزعا داق ءتۇسىردىڭىز. مەنى قويىڭىزشى، ەتىم ۇيرەنىپ قالعان، مىنا بالادان ۇيالساڭىز ەتتى. ساتىپ العان جۇلدەنىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق. ادىلقازى دەگەن زاتتارىڭىزدىڭ ابىرويىن ءتۇسىرىپ، شاكىرتىمنىڭ جۇرەگىنە جارا سالدىڭىز-اۋ!.. ءجۇر كەتتىك، سىرىمجان، – دەپ اپايىم مەنى قولىمنان ۇستاپ، سىرتقا شىعا جونەلدىك. اپايىم ارىپتەسىنىڭ بەيادەپ قىلىعى ءۇشىن قىزارىپ، ماعان:
– سىرىمجان، ءومىر بولعاسىن جەڭىس پەن جەڭىلىس، جاقسىلىق پەن جاماندىق قاتار ءجۇرۋى - زاڭدىلىق. ادام بالاسى الا-قۇلا، ءار ءتۇرلى بولادى. وسى باستان ونى دا كورىپ، بىلە بەرگەنىڭ دە ارتىق بولماس... ەڭسەڭدى تۇسىرمەي، تىك ۇستا! سەنىڭ ابىرويىڭ – تازا. اققا قۇداي جاق! – دەپ، مەنى جۇباتىپ جاتىر. وسىدان كەيىن، ەڭ قادىرلى – ءبىلىم سالاسى دا كوك اقشانىڭ قۇلىنا اينالىپ، قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىرىپ العانىن، اۋداندىق ءمۇشايرا، وقۋلار مەن وليمپيادا، «اقبوتا»، «كەنگۋرۋ»، «رۋسسكي مەدۆەجەنوك» سەكىلدى ينتەللەكتۋالدىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەلەرىنىڭ دە ساتۋلى ەكەندىگىنە كوزىم جەتىپ، كوڭىلىم قۇلازىدى.
ءبىز وتباسىندا ءۇش ادامبىز. اجەم، اپام جانە مەن. اجەم – زەينەتكەر. انام – ەسەپشى. مەن – وقۋشى. قوڭتورىلاۋ دەگەنگە دە كەلمەيتىن تۇرمىسىمىز –
ء ماز ەمەس. الا سيىرىمىز – ماشانىڭ ارقاسىندا اۋىزىمىز اققا جارىپ، انامنىڭ ازعانتاي تيىن-تەبەنىنە كيىنىپ، اجەمنىڭ زەينەتاقىسىنا ازىق-تۇلىك الامىز. ۇيدە ەر ازامات بولماعان سوڭ، ەر ادامنىڭ جۇمىسىن اجەم مەن انام ىستەيتىن. مەكتەپتە كۇندە وسى سىقىلدى بايقاۋلارعا اقشا جينايدى. ءبىر كۇنى الىپ بارا السام، ءبىر كۇنى اپارا المايمىن. سونداي كۇندەرى كوشەدەن بوس شولمەك جيناپ، قالادان كەلەتىن بوتەلكە العىش ماشينانى اسىعا كۇتەمىن. تىرنا بوتەلكە (شامپان شارابىنىكى) – 3 تەڭگە، اق شاڭقان اقاڭدىكى – 2 تەڭگە، كۇڭگىرتتەۋ سىرا قۇمىراسى – 1 تەڭگە. اجەپتاۋىر تيىن-تەبەن جيناپ، ونى ۇنەمدەپ جۇمساۋدى ادەتكە اينالدىرعالى قاشان.
ءىشىم ۋداي اشىدى. كەرەمەت جۇمىس ەدى! بىراق، سولاقاي پەيىلدى پەندەلەردىڭ كەسىرىنەن ء وز جۇلدەسىن الا المادى. ەڭ وكىنىشتىسى – وسى. جارتى جىل بويعى ەڭبەگىم قۇلاگەردىڭ كۇيىن كەشىپ، ورتا جولدا قىلتاسىنان قيىلدى. ادىلقازىلار، ادىلقازىلار ەمەس-اۋ، باتىراشتار تاراپىنان جاسالعان كوزسىز قيانات پەن ادىلەتسىزدىك جۇيكە جۇيەمىزگە قاتتى ءتيدى. ۇلبىرەگەن ءۇمىتىمىز ءۇزىلدى، جىگەرىمىز قۇم بولدى، قىزىعۋشىلىعىمىز قوجىراپ، تۇپ-تۇنىق كوڭىل ايدىنى لايلانىپ، كوڭىلىمىزدىڭ شارايناسى بىت-شىتى شىقتى. بالاڭ دا البىرت قيالىم ارمان بەسىگىندە تەربەلمەدى. ءسويتىپ، بۇل جۇمىستىڭ قورعالۋىنا نۇكتە قويىلدى.
وكىنىش
ساباق ءبىتىپ، دەمالىسقا شىققاننان كەيىن ۇيگە نۇرعايشا تاتە كەلىپ، اجەمە:
– زەينەش، مەن جاقىن كۇندەرى الماتىعا كەتپەكشىمىن. رەنا ەكەۋمىز ءازىلحان نۇرشايىقوۆپەن كەزدەسۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. سەن مەنىڭ قاسىما سىرىمدى قوسىپ بەر، ايگىلى باتىر-جازۋشىنى كورىپ، كەزدەسىپ، باتاسىن الىپ قايتسىن، – دەدى.
– جولىنا اقشا تاۋىپ بەرەمىن، بارسىن، كورسىن، – دەدى اجەم. بىراق، ءوزىمنىڭ سول كەزدەرى كوڭىل-كۇيىم بولمادى. امبە عىلىمي جۇمىستى جالعاستىرۋعا نيەتىم دە جوق ەدى. جەلتوقسانداعى قيانات جۇرەگىمە كىربىڭ تۇسىرگەنى سونشالىق ءوزىمنىڭ سۇيگەن ىسىمنەن جەرىپ كەتتىم. ويلاڭىزشى، ءوزىڭنىڭ اڭسارىڭ اۋىپ كەلگەن، جۇرەگىڭ قالاعان سۇيىكتى ىسىڭنەن، ومىرلىك ارمان-ماقساتىڭنان باس تارتۋ دەگەن وڭاي ما؟! وڭاي سوقپادى. ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ءۇش ايەلگە:
– مەن بارا المايمىن! دەمالعىم كەلەدى. ءازىلحان اتامەن كەيىن ءبىر كەزدەسەرمىن، – دەدىم دە، قيتىعىپ ءوز بولمەمە كىرىپ كەتتىم. جىلادىم. بۇل جاس – قيانات جاساعان ادامداردىڭ كەسىرىنەن اققان جاس ەدى.
اتتەڭ، سول كەزدە بارۋىم كەرەك-اق ەدى... قايران، ءاز-اتام دا دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ءازىلحان اتا بۇل دۇنيەدەن وتكەن كۇنى – ءوزىمنىڭ قىرسىق-قىڭىر مىنەزىمە قاپالانىپ، ءىشىم قان جىلادى. ەڭ ۇلكەن وكىنىشىم – ءازىلحان نۇرشايىقپەن كەزدەسە الماۋىم.
نۇرعايشا تاتە ماحاببات جىرشىسى اتانعان جازۋشىنىڭ ءوز قولتاڭباسى قويىلعان كىتابىن ەستەلىككە سىيلادى. جەكە كىتاپحانامداعى ەڭ قۇندى دۇنيەم – ازاعانىڭ قولتاڭباسى بار «بوزداقتار» دەگەن كىتابى. بۇل كىتاپتىڭ ون سەگىزىنشى بەتىندە مەنىڭ اۋىلداسىم كاپيتان ءجۇمادىل اۋباكىروۆتىڭ كوزسىز ەرلىگى تۋرالى جازىلعان.
«سىرىمجان، تالابىڭ وڭعارىلسىن!
ەگەر اسكەري شەندى كاپيتان، باتالون كومانديرى ءجۇمادىل اۋباكىروۆ ۇلى وتان سوعىسى مايدانىنا 8 رەت كىرىپ، ەرلىكپەن قازا تاپپاسا، بۇگىن مارشال بولماسا دا، تالعات بيگەلدينوۆ سياقتى گەنەرال بولاتىن ەدى. ىسكە ءسات!
ىزگى نيەتپەن، جەر باسىپ جۇرگەن ەڭ سوڭعى مايدانگەرلەردىڭ ءبىرى – جاۋىنگەر اتاڭ
ءازىلحان نۇرشايىقوۆ،
قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى.
23.07.2008 جىل، الماتى»
بۇل قولتاڭبا – تاريح، ادەبيەت سالاسىنا كەلۋگە ىڭكارلىك تانىتىپ، اڭسارى اۋىپ جۇرگەن جاس تالاپ يەسىنە بەرىلگەن جۇرگىزۋشى كۋالىگى سەكىلدى قاسيەتتى قۇجات.
جۇرەكتەگى جازۋلار
ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. انام ماعان سوناۋ ەكىنشى سىنىپتان باستاپ جەكە كۇندەلىك جازۋدى ۇيرەتكەن. كۇندەلىك – جەكە ويىڭ، سىرلاسىڭ. مەنىڭ تۋعان باۋىرىمنىڭ، قارىنداسىمنىڭ جوقتىعى جۇرەگىمە قاياۋ تۇسىرەدى. انام مەنى جاسىق، ىنجىق بولماي ءوسسىن دەپ، ماعان كۇندەلىك جازۋدى ۇيرەتكەنىن كەيىن ۇعىندىم. تۇيىق ەمەسپىن. وجەتپىن. وسىنىڭ بارىنە سەبەپشى انام عوي...
مەنىڭ نەنى قالايتىنىم، نە ىستەگىم كەلەتىنى – ءبارى كۇندەلىگىمدە جازۋلى. كۇندەلىگىمە جازىلعان ارمانىمنىڭ ءبىرى مىناۋ ەدى:
«... 19 جەلتوقسان نە دەگەن اۋىر كۇن بولدى. وسىدان جيىرما ءتورت جىل بۇرىن ءدال وسى كۇندەرى الاڭعا تەڭدىك ىزدەپ شىققان قازاقتىڭ ورىمدەي جاستارىن «ناشاقور»، «بۇزىق» دەپ ناقاقتان-ناقاق جالا جاۋىپ، ۇرىپ-سوعىپ ەدى... كەشە پەداگوگ ادام مەنەن پارا تالاپ ەتتى. ادىلدىك قايدا؟ قايتپەك كەرەك؟ نە ىستەيمىن...
وسى جۇمىستى جازاردا پاتريوتتىق سەزىمىم ويانىپ، اۋىلىمنان شىققان جەرلەستەرىم جايلى اۋىز تولتىرىپ ماقتانۋعا جاسىماي، وتان ءۇشىن سۇراپىل مايداندا بوزتورعايداي جانىن قيعان ازاماتتار ەرلىگىن وقىپ- تالداعاندا ەرجۇرەكتىلىك، قايسارلىق جۇرەگىمدى شارپىسا، اۋىلدىڭ ەجەلدەن قونىستانعانى جايلى دەرەكتەر جيناعاندا – قاسيەتتى اۋىل توپىراعىنىڭ ۇلكەن ماحاببات سىيلاعانىن، تەاتر جايلى ىزدەنگەنىمدە – اكتەرلارىنىڭ ونەرگە دەگەن، ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراسىمدى اسپانداتۋىن، العاشقى مەكتەپ جايلى ىزدەنگەنىمدە – «مەكتەپ» دەگەن ءسوزدىڭ قادىر- قاسيەتىن ۇقتىم. بۇگىنگى اۋىل كەلبەتىن جاساعانىمدا – اۋىلداس اعايىنداردىڭ وسى جۇمىستى ماعان سەنىپ، كەلەشەك ۇرپاققا اماناتتاعانىن ءتۇسىندىم! بۇل مەنىڭ كوڭىلىمە قانات ءبىتىردى.
انا ءتىلىمىزدىڭ اۋىلدا دامىپ، قالادا وركەندەۋىنە ءسوزسىز سەنەم! جۇمىستى قورىتىندىلاي كەلە، اۋىل جاستارىن، قاتارلاس قۇربىلارىمدى وتاندى سۇيۋگە، اۋىل، ەل تاريحىن بىلۋگە، انا ءتىلدى قۇرمەتتەۋگە شاقىرام!
مەنىڭ كىشكەنتاي جۇمىسىمنىڭ ولكەتانۋ سالاسىنا وزىندىك ءبىر ۇلەسىن قوسىپ، زامانداستارىمنىڭ كوزقاراستارىن، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، پايداعا جارارى انىق.
ەندىگى ارمانىم – وسى جۇمىسىمدى كىتاپ ەتىپ شىعارۋ. تۋعان جەرگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمىم جەتىم كوڭىلدى ۇيقىسىنان وياتتى. نامىسىم شوقتاي قوزداپ تۇر!
20.02.2010ج.
مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا، انام توسەگىمنىڭ باسىندا تۇرعان كۇندەلىگىمدى الىپ، وسى ارمانىمدى وقىپ قويىپتى. ءسويتىپ، اقشاسىن جيناپ، قوپالىعا بارىپ، كىتاپ ەتىپ، شىعارىپ اكەلدى. انا جۇرەگى كەرەمەت! بالاسىنىڭ وي-ارمانىن، ماقسات-تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن بارىنە دايىن عوي. انالارىمىز امان بولسىنشى!
باۋىرمالدىق
9 مامىر – ۇلى جەڭىس كۇنى. قاسىرەت پەن قايعىنىڭ قارا اسپانىن، بەيبىتشىلىكتىڭ كوك اسپانىنا اينالدىرىپ، وتان ءۇشىن وت كەشىپ، قارا باسىن تۋعان جەرى ءۇشىن قاتەرگە تىگىپ، ءولىم قۇشقان اسىل ەرلەردىڭ ەڭ كەرەمەت سىيى – ادامزات بالاسىنا جەڭىس كۇنىن سىيلاعانى. ۇلى جەڭىسكە 65 جىل تولدى. ءبىز، وقۋشىلار، اۋىل ورتالىعىنداعى ۇلكەن الاڭعا جينالىپ، اققۋ-قازدىڭ بالاپاندارىنداي قاز-قاتار ءتىزىلىپ، وڭ قولىمىزدى جۇرەگىمىزدىڭ تۇسىنا قويىپ، موينىمىزدى سول قاپتالعا بۇرىپ، ساپتا تىك تۇرمىز. حالىقتىڭ كوڭىلى شات-شادىمان.
مەن سول كۇنى ەلىمىزدەگى وزگە ۇلتتاردىڭ باۋىرمالدىعىن كورىپ، ءسۇيسىندىم. قاسقىر شاۋىپ ەنەسىنەن ايىرىلعان قاسقا قۇلىنداي شارق ۇرىپ، كەشەگى وتتى جىلدارى وزىمەن بىرگە مايدان دالاسىنا اتتانعان، كەزىندە بالالىق شاقتارى بىرگە وتكەن، تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ وسكەن جولداسىنىڭ ارتىندا قالعان جالعىز قىزىن ىزدەپ، سوناۋ رەسەيدىڭ ور قالاسىنان ات تەرلەتىپ سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى اناتولي اتا ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى – ارشالىعا كەلىپ، اۋىلداستارىمەن كەزدەسىپ، ءجۇمادىلدىڭ قىزى رەنا-ورالمەن قاۋىشتى. رەنا اپايىمىزدىڭ دا ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى جەرگە تاستاماي اۋىلعا كەلگەنىنە ريزا بولدىق. سويتسەم: باتىردىڭ نەمەرە كەلىنى نۇرعايشا تاتە ور قالاسىنا حات جازىپ، توقساننان اسقان قارت جاۋىنگەردى اۋىلعا شاقىرىپتى. مۇنى كەيىنىرەك ءبىلىپ، نۇرعايشا تاتەنىڭ بۇل ىسىنە ءبارىمىز شىنايى رازىلىق بىلدىردىك. الاڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن ساحنا تورىنە كوتەرىلگەن باتىر جاۋىنگەر:
– ارشالىم! مەنىڭ ارشالىم! ۋا، اعايىن! وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن ءبىزدى وسى جەردەن وزدەرىڭىز تۋعان جەردى قورعاۋعا اتتاندىرىپ ەدىڭىزدەر. مىنە، سول كۇنى ارشالىدان كەتكەن ءجۇز سەكسەن ەر ازاماتتىڭ اراسىنان ءتىرى قالىپ، جەر باسىپ جۇرگەن ەڭ سوڭعى جاۋىنگەر مەنمىن. قۇدايعا شۇكىر! مەنىڭ ءتورت قىزىم بار، ەندى مىنە، بەسىنشىسى – مىنا ءجۇمادىلىمنىڭ جالعىزى رەناتايىم. سەن ەندى مەنىڭ – بەسىنشى قىزىمسىڭ! مەنىڭ بەس قىزىم –ماڭدايىمدا جارقىراعان بەس جۇلدىزىم، – دەپ قازاقشا سايراپ، رەنانى كەڭ قۇشاعىنا قىسىپ، ۇزاق تۇردى. بىزدەر قۋانىشقا ورتاقتاسىپ، قول سوعىپ، ريزا بولدىق.
رەنا اكەسىمەن، اكەسى قىزىمەن قاۋىشىپ، اعايىن-جۇرت جالعىز ءتۇيىر قارت مايدانگەرىن قۇرمەتتەپ، يىعىنا قازاقى شاپان جاۋىپ، استىنا اق بوز ات مىنگىزدى. توقساننىڭ تورتەۋىنە كەلگەن قارت سارباز اق بوز اتقا قارعىپ ءمىنىپ، «اح، سامارا، گورودوك» ءانىن شىرقاپ، جينالعان قاۋىمدى قۋانىشقا بولەدى. «ەندى كوك اسپاندى قارا بۇلت تورلاماسىن. سوعىس دەگەن بولماسىن. سەندەر امان بولىڭدار، اينالايىندارىم! وقىڭدار. كوپ وقىڭدار» دەپ قارت سارباز كوك بايراق تۇستەس كويلەك كيىپ تۇرعان بىزدەرگە قاراپ ءسۇيسىنىپ، ارقايسىمىزدىڭ باسىمىزدان ءوزىنىڭ ايالى الاقانىمەن سيپاپ، جۇرەگىمىزگە وتانسۇيگىشتىك دانەگىن سەۋىپ، ور قالاسىنان اكەلگەن بازارلىعىن تاراتتى.
سويتسەك، اناتولي اقساقال ءجۇمادىل اتامىزدىڭ بالا كۇننەن وسى اۋىلدا بىرگە وسكەن جان دوسى ەكەن. سۇراپىل سوعىستان امان ورالعان سوڭ، رەسەيدە قالىپ قويعان كورىنەدى.
سول كۇنى توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالدى. مەن دە ەرتەڭ وسكەندە ەلىمدى شەتسىز، شەكسىز ءسۇيىپ وتەمىن. سەبەبى: وتانىمنىڭ كوك تۋى تالاسقا ءتۇسىپ جاتسا، مەن توسەگىمدە جايباراقات جاتا المايمىن. وتان مەن ەر ازاماتتىڭ اراسىندا شەكارا بەلگىسى بولمايدى. ەر ازامات – وتاننىڭ تىرەۋى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، جۇرەگىم تەبىرەنىپ، جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىنەن شىققان جۇرەك ءسوزىن اق قاعازعا توكتىم. بۇل مەنىڭ جۇرەگىمدى جارىپ شىققان –باتىر اتام جۇمادىلگە ارنالعان تۇڭعىش ولەڭىم ەدى... وسى ولەڭ مەن ءۇشىن سونداي ىستىق.
ازاماتتىق ۇلگىسى –
باتىر بابام زيالى.
جالعاسادى ىزگى ءىسى،
ۇرپاعىمەن مىڭ ءالى.
قول باستاعان ساردارىم،
جازىپ قانمەن تاريحتى.
شەجىرە بوپ ارمانىڭ،
عاسىرلارعا دارىپتى.
جىگەر كۇشىڭ حالقىم دەپ،
سوققان جۇرەك سول ءۇشىن.
ساقتاپ ەرلىك سالتىن بەك،
ۇرپاعى جالعار ءور ءىسىن.
بارومەترىم
ساۋاتىمدى اشىپ، كوكىرەك ءشولىمدى باسقان مەكەمە – مەكتەپ. مەن ون ءبىر جىل بويى ءبىلىم العان وقۋ ورداسى – يەلەنگەن ارشالى اۋىلىنداعى ءىرى مادەني وشاق. بۇل مەكتەپتەن كوپتەگەن بەلگىلى ادامدار شىققان. مەن دە سولاردىڭ زاڭدى جالعاسىمىن. بارلىبەك –قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ەشقاشان جامان بولۋعا حاقىمىز جوق! ءاردايىم الدا، كوش باسىندا بولۋىمىز شارت.
مەنى گۋمانيتارلىق سالاعا جەتەكتەپ اكەلگەن ۇستازىم – قالامقاس نۇربولاتقىزى. قازىر كۇنى-ءتۇنى اپايىما العىسىمدى ايتامىن. مەن – ادەبيەتتىڭ ادامى ەكەنمىن. ارمانىمنىڭ، بولاشاعىمنىڭ كەمەسىنەن اداسپاپپىن. ۇستاز – پسيحولوگ.
ۇستازىم – بارومەترىم. بالاپان بولىپ الدىنا بارعانىمدا قىران قىلىپ، قاناتىمدى قاتايتىپ، ءتۇۋ بيىككە تۇلەتىپ، ءوز قولىمەن ۇشىردى. جارقىن بولاشاعىما سەنىپ، اق باتاسىن رياسىز كوڭىلىنەن ءبىلدىردى. ءسىز – مەنىڭ ومىرىمنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الار اسا قادىرلى جاننىڭ ءبىرىسىز. جاس جۇرەگىم لەبىزىن ءجيى بىلدىرەدى. جاقسىلىعىڭىزدى ەشقاشان ەسىمنەن شىعارمايمىن. ەندىگى بار ارمانىم – شاكىرتتىك مىندەتىمدى ادال اتقارۋ.
راحمەت، سىزگە ۇستاز!
سەنىم
نۇرعايشا تاتەنىڭ جەتپىس بەسكە كەلگەن تۋعان كۇنىن اتتاپ وتتىك. الماتىدان رەنا اپا دا كەلدى. سول كۇنى ول كىسى اعىنان جارىلا اقتارىلىپ ءبىر سويلەدى دەيسىز.
– مەنىڭ اكەمنىڭ سۇيەگى جىراقتا جاتىر. تۋعان ەلىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى بۇيىرمادى. قاتال تاعدىر-اي، گۇلدى وسىرمەي، ەرتە جۇلدىڭ-اۋ... نەتكەن، كەم دۇنيە. ءومىر دەگەنىڭىز – بىردە كول، بىردە ءشول ەكەن. اكەمدى ىزدەۋ، اكەمدى ءتىرىلتۋ، ءجۇمادىلدى بۇگىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، ەل جادىندا قالدىرۋ ءىسى – وسى ارشالى اۋىلىنان باستالعان. ولاي دەيتىنىم، كەلىنىم – نۇرعايشا ماقاتايقىزى اكەمە قاتىستى بارلىق قۇجاتتاردى ۇزاق ۋاقىت جيناستىرىپ ءجۇردى. نۇرعايشا – ارحيۆ، مۇراعات قۇجاتتارىن ىقتيارلىقپەن، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن جينايتىن جان. ءاربىر دەرەكتى بايىبىنا بارىپ، زەردەلەيدى. ونىڭ ۇيىندە ارحيۆتىك قۇجاتتار وتە كوپ. مىنە، سول كەلىنىم مەنى سىرىم ءنۇسىپ ەسىمدى جاس جىگىتپەن تانىستىردى. سىرىم وسى اۋىلداعى مەكتەپتىڭ وقۋشىسى. ول 2007 جىلدان بەرى سىنىپ جەتەكشىسى قالامقاس نۇربولاتقىزى ەكەۋى بىرىگىپ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ ءجۇر. سول عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءبىر بولىمىندە مەنىڭ اكەمدى زەرتتەۋ نىسانىنا الىپتى. اكەم تۋرالى بارلىق مالىمەتتەردى كەلىنىم بەرىپتى. سىرىممەن 2008 جىلى تانىستىق. سول جىلى سىرىم رەسپۋبليكالىق ء«مولدىر بۇلاق» جۋرنالى ۇيىمداستىرعان «اۋىلىمنىڭ مارتەبەلى ازاماتى» اتتى رەسپۋبليكالىق بايقاۋعا «كاپيتان اۋباكىروۆ – مەنىڭ جەرلەسىم» اتتى ەسسەسىن جولداپ، باس جۇلدە الدى. الگى كونكۋرستىڭ ماراپاتتاۋ ءراسىمى الماتى قالاسىنداعى اتالمىش جۋرنالدىڭ رەداكتسياسىندا وتكەن. ماراپاتتاۋ راسىمىنە ۇلكەن ۇلىم – تالعات ەكەۋمىز دە قاتىستىق.
وسى جىلى 8-ءشى مامىردا سىرىم المالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى – بەرسۇگىر كەنتىندە وتكەن اۋداندىق باۋىرجان مومىشۇلى وقۋلارىنا قاتىسىپ، جۇلدەلى ءىى ورىندى يەلەندى. سول بايقاۋدا سىرىم اكەم ءجۇمادىلدىڭ ءرولىن سومدادى. بايقاۋعا ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ اتىنان كەلىنىمىز – نۇرعايشا قاتىستى.
سىرىم – كىشكەنتايىنان ەلگەزەك، وقۋدا ۇزدىك، بارلىق ساباققا قابىلەتى جوعارى. نۇرعايشا ەكەۋى وسى اۋىلداعى مەنىڭ اكەمنىڭ اتىنا بەرىلگەن كوشەدەگى №14, №16 ۇيدە تۇرادى. سول كوشەدە تۇرعاندىقتان، ءجۇمادىل اۋباكىروۆ ەسىمىن ۇرپاق جادىندا قالدىرۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. راقمەت، سەندەرگە اللا-تاعالانىڭ نۇرى جاۋسىن! – دەپ، اق باتاسىن بەردى. نۇرعايشا تاتەنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا تاعىپ، بەتىنەن ءسۇيدى. ماعان تاي مىنگىزىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ: «كوپ جاسا، وركەنىڭ ءوسسىن، اكەم!» - دەدى.
سەنىمدەرىنەن شىعۋىم كەرەك!
سەرت
مەنىڭ جانىم – ادەبيەت. ۇستانىمىم – احمەت بايتۇرسىننىڭ ءسوزى (ەل – بۇگىنشىل، مەنىكى – ەرتەڭ ءۇشىن). ۇرانىم – الاش. عىلىمي باعىتىم – حح عاسىر. سالام – تاريح. قىزىعۋشىلىعىم – ۇلتتىق جۋرناليستيكا. اۋەستىگىم – كىتاپ جيناۋ. سۇيىكتى ءىسىم – كىتاپ وقۋ.
ءبىلىم – تەڭىز. سول تەڭىزدە جۇزگىڭ كەلسە – ءوز كەمەڭنىڭ ۇزاق تا سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جولعا جۇرە الاتىنىنا كوزىڭدى جەتكىز. قارسى سوققان داۋىلدار مەن تولقىنداردان اداسپاي، بەت العان باعىتىڭنان جاڭىلماي وتە بىلسەڭ – ءبىلىمنىڭ ءتۇۋ بيىگىنە كوتەرىلگەنىڭ. ءيا، جاراتقان يەم، نيەتىمە جەتكىزە گور!
ءيا، ارۋاق، جەلەپ-جەبەپ ءجۇر!
قازاق تاريحى ءۇشىن شام قىلعىم كەلەدى جۇرەك مايىن!
تاريحتان وزىنە لايىق باعاسىن الا الماي، تاسادا قالعان ەرلەر قانشاما؟! ارقايسىسىن ءتىرىلتۋ كەرەك! ۇرپاعىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ كەرەك. تەك ءجۇمادىل اۋباكىروۆ قانا ەمەس، ارشالىدان سوعىسقا كوپتەگەن ەرلەر كەتكەن ەدى... جاس وركەن سولارعا جوقتاۋشى بولۋى كەرەك. زامانداستارىممەن بىرگە وسى ىسكە بىلەك سىبانا كىرىسۋىم شارت!
سەرت بەردىم! ءيا، ءسات!!!
***
اقيقاتتىڭ اۋىلىن ىزدەگەن جاس ورەن وزىنە سەرت بەردى. سەرت – جۇرەك ءسوزى ەدى...
ول «كىمدە كىم عىلىمدى، عالىمدى سىيلاسا، ءجانناتتا مەنىڭ كورشىم بولادى» دەگەن پايعامبار ءحاديسىن جۇرەگىنە ۇيالاتىپ، عىلىمعا دەگەن كوزقاراسىن ارتتىرۋ ءۇشىن الماتى شاھارىنا جول تارتتى.
الماتى – عىلىم مەن ونەردىڭ ورداسى. اقساق الاتاۋ باۋرايىنان قول بۇلعاپ، ونى عۇلاما ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شاقىرىپ تۇر...
جەر بەتىنە سىيماي كەتكەن الاش ارىستارىن كەۋدەسىنە سىيدىرىپ، جۇرەگىنە جەرلەپ الىپ، عىلىمنىڭ ءتۇۋ بيىگىنە كوتەرىلىپ بارادى... الدى – بيىك، ارتى – جار... قۇداي تاعالا ونىڭ ارمان-ماقساتىنا قانات بىتىرەر... ونىڭ بويىندا كوپتىڭ سەنىمى مەن ءۇمىتى بار...
ونى بولاشاقتا قانشاما ادام ەڭبەگى ءۇشىن قۇرمەتتەسە، سونشاما ادام ونىڭ سول ەڭبەگى ءۇشىن كورە الماسى انىق. ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ ءوزارا ۇيلەسەر جەرىنە شامشىراق الىپ اتتانىپ بارادى.... اتتانىپ بارادى... ء ومىردىڭ، عىلىمنىڭ بيىگى ىلديى ەدى...
ەلدوس توقتارباي
«ادەبيەت پورتالى» بۇگىنگى ادەبي ۇردىسكە تامشىداي بولسىن سەپتىگىن تيگىزۋ ماقساتىندا بەلگىلى ءبىر قالامگەردىڭ جاريالانباعان شىعارماسىن ەكىنشى ءبىر قالامگەرگە اۆتوردىڭ اتى-ءجونىن كورسەتپەي ۇسىنىپ، پىكىر جازدىرىپ جاريالاۋدى جالعاستىرادى. بۇگىن نازارلارىڭىزعا ادەبيەتتانۋشى، جازۋشى ەلدوس توقتاربايدىڭ "سەرت" اڭگىمەسىنە جازۋشى ديدار امانتايدىڭ جازعان پىكىرىن ۇسىنامىز.
