ايدوس سارىم: قوستIلدIلIك قوعامنىڭ باعى ەمەس، سورىنا اينالادى
- قازاقستان قوعامىندا قازiر ەكi تiلدi مادەنيەتتiڭ - قازاقتiلدi جانە ورىستiلدi ورتانىڭ قالىپتاسقانىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. سوعان ساي قازاقتiلدi جۋرناليستيكا، ورىستiلدi جۋرناليستيكا دەپ قارايتىن بولدىق. جالپى، كەز-كەلگەن ماسەلەنi ەكiگە ءبولiپ قاراستىرامىز، سويتەمiز دە قازاق تiلiندەگi دۇنيەلەردiڭ بارلىعىن تومەن دەۋشiلiكتەن ارىلا الماي كەلەمiز. سونداي-اق، بiزدiڭ ورىستiلدi ارiپتەستەرiمiز قازاقتiلدi قوعامنىڭ ماسەلەسiمەن باس اۋىرتقىسى كەلمەيدi. ولار دا جاھاندىق ماسەلەلەردi كوبiرەك قامتيدى. وسى ەكi الەمدە جۇرگەن جۋرناليستەردiڭ ءوزارا بايلانىسىن جاقسارتۋ ءۇشiن نە iستەگەن ءجون؟
- قازاقستان قوعامىندا قازiر ەكi تiلدi مادەنيەتتiڭ - قازاقتiلدi جانە ورىستiلدi ورتانىڭ قالىپتاسقانىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. سوعان ساي قازاقتiلدi جۋرناليستيكا، ورىستiلدi جۋرناليستيكا دەپ قارايتىن بولدىق. جالپى، كەز-كەلگەن ماسەلەنi ەكiگە ءبولiپ قاراستىرامىز، سويتەمiز دە قازاق تiلiندەگi دۇنيەلەردiڭ بارلىعىن تومەن دەۋشiلiكتەن ارىلا الماي كەلەمiز. سونداي-اق، بiزدiڭ ورىستiلدi ارiپتەستەرiمiز قازاقتiلدi قوعامنىڭ ماسەلەسiمەن باس اۋىرتقىسى كەلمەيدi. ولار دا جاھاندىق ماسەلەلەردi كوبiرەك قامتيدى. وسى ەكi الەمدە جۇرگەن جۋرناليستەردiڭ ءوزارا بايلانىسىن جاقسارتۋ ءۇشiن نە iستەگەن ءجون؟
- ارينە، قازاقستاندا بۇگiندە ەكi الەم ءومiر ءسۇرiپ وتىر. بۇل ەكi الەم تۇيiسە بەرمەيدi, بiرiن-بiرi iزدەمەيدi, بiرiن-بiرi قاجەت ەتپەيدi. بۇل بiزدiڭ قوعامنىڭ باعى ەمەس، سورى دەر ەدiم. ورىستiلدi ءباسپاسوز قازاقتىڭ ماسەلەسiن، ۇلكەن ساياسي جانە رۋحاني-مادەني ماسەلەلەردi جازا بەرمەيدi. بالكiم بۇل قازاقتiلدi باسپاسوزبەن قاقتىعىسىپ قالماۋدىڭ امالى شىعار. ال، قازاق ءباسپاسوزi ورىس باسپاسوزiنەن كوش كەيiن دەگەن پiكiرلەرمەن ءوز باسىم كەلiسە قويمايمىن. قازiر گازەت نارىعىندا جاپ-جاقسى گازەتتەر ءوسiپ شىقتى. مازمۇندىق تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق ءباسپاسوزi كوش iلگەرi كەتتi. ويتكەنi, ولار ەلدiڭ، جۇرتتىڭ ءسوزiن سويلەيدi عوي. ءارi, قازاق ءباسپاسوز نارىعىن رەسەيمەن نەمەسە اقش-پەن سالىستىرۋعا كەلمەيدi. ول جاقتاعى نارىققا قۇيىلىپ جاتقان قاراجات پەن بiزدiڭ نارىققا قۇيىلىپ جاتقان قاراجاتتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. بiزدە تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى از. سونىمەن قاتار، قازاقتiلدi اقپاراتقا جارناما از بەرiلەدi. ونىڭ دا وزiندiك سەبەپتەرi بار. جارناما نارىعىندا گازەتتەردiڭ تارالىمىن زەرتتەپ، ولاردىڭ ءوتiمi جايىندا انىقتاما جاساپ وتىراتىن بiر-ەكi كومپانيا بار. ولار جارناما بەرۋشiلەرگە بەرەتiن اقپاراتتى بiراز رەسپوندەنتكە سۇراۋ سالۋ ارقىلى انىقتايدى. سولاردىڭ اقپاراتىنا سەنەتiن بولساق، قازاقستانعا 2000 عانا دانامەن تارالاتىن "يزۆەستيا-قازاقستان" گازەتi وزگە 30-40 مىڭدىق تارالىمى بار قازاق گازەتتەرiنە قاراعاندا ءوتiمدi, وقىرمانى مول گازەت بولىپ انىقتالادى. بۇل جەردە الەۋمەتتانۋشىلار دۇرىس جۇمىس iستەپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ رەسپوندەنتتەرiنiڭ كوبi ورىستiلدi جانە قالالىق ازاماتتار. وسىنىڭ ءوزi ۇلكەن پروبلەمانى تۋدىرادى. الداعى حالىقارالىق قازاقتىلدى جۋرناليستەردىڭ فورۋمدا تالقىلاناتىن ماسەلەنiڭ بiرi سول بولماق. بiزدiڭ قوعام قازiر ميلليونداعان قازاقتiلدi كورەرمەن مەن وقىرماندى نارىقتان سىرتقا ىسىرىپ تاستاپ وتىر.
قازiر "جۇلدىزدار وتباسى" دەگەن جۋرنال شىقتى. بۇرىن-سوڭدى جۋرنال شىعارىپ، جاقسى بيزنەس جاساۋعا بولادى دەگەن تۇسiنiك بولماعان. جارىلعاپ قالىباي اعامىز ونى دالەلدەپ بەردi. قازاقستاندا ءدال سونداي تارالىممەن تارايتىن ورىستiلدi جۋرنال جوق. دەمەك، بiز ءوزiمiزدiڭ iشكi كورپوراتسيالىق مۇددەمiزدi تالاپ ەتە بiلۋ ارقىلى نارىقتاعى قولدان جاسالعان قايشىلىقتاردى الىپ تاستاي الامىز.
- وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ اياعىندا "جارناما تۋرالى" زاڭ قابىلداماق بولدى. سول زاڭ جوباسىندا مەملەكەتتiك تiلدە جارناما بەرۋدi مiندەتتەيتiن باپتار بار ەدi. ەگەر، بۇل زاڭ قابىلداناتىن بولسا، قازاقتiلدi اقپاراتتىڭ دامۋىنا قانشالىقتى اسەر ەتەر ەدi?
- الداعى 5-6 جىل كولەمiندە جارناما قوس تiلدە بەرiلسiن دەگەن نورمانى ەنگiزۋ كەرەك سياقتى. بۇل ۋاقىتشا قۇبىلىس. سوسىن بiرتە-بiرتە مەملەكەتتiك تiلگە باسىمدىق بەرiلگەن سايىن بۇل ماسەلە وزiنەن ءوزi جويىلادى. پارلامەنتتە، سونداي-اق، "مەملەكەتتiك تiل تۋرالى" زاڭ جوباسى قارالماقشى. مەنiڭ ويىمشا، قازاق جۋرناليستەرi وزدەرiنiڭ وسىنداي تۇيتكiلدi پروبلەمالارىن وسى زاڭ جوباسىنا ەنگiزۋگە كۇش سالۋى كەرەك. بiز وسى جولدا ۇلكەن لوببيستiك توپ، كواليتسيا قۇرۋىمىز كەرەك. فورۋمنىڭ اياسىندا ء"باسپاسوز جانە بيزنەس" دەگەن سەكتسيا بار. بۇل سەكتسيادا اتالعان ماسەلەلەر تالقىلانسا دەگەن ويدامىن.
زاڭدىق شەكتەۋلەردەن گورI ، IشكI تسەنزۋرامىز كۇشەيIپ بارادى
- جاقىندا حالىقارالىق ءسوز بوستاندىعى كۇنi اتالىپ ءوتتi. قازاقستانداعى ءسوز بوستاندىعى جايىندا نە دەيسiز؟
- ءCوز بوستاندىعىنا كەلەر بولساق، مەن زاڭدارعا قاتىستى شەكتەۋدi ەمەس، ءوزiمiزدiڭ iشكi تسەنزۋرامىزعا قاتىستى دۇنيەنi ايتقىم كەلەدi. بۇل - بiزدi قاتتى الاڭداتادى. مەنiڭشە، قازاقستاننىڭ زاڭناماسى كەز كەلگەن قوعامداعى كەلەڭسiزدiكتەردi سىناۋعا مۇمكiندiك بەرگەن. كوبiمiزدە كەڭەستiك زاماننان قالىپ قويعان ۇرەي بار. ەكiنشiدەن، بۇگiنگi گازەتتەرiمiزدiڭ كوبi بيلiككە ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋەلدi. سونداي-اق، بiزدiڭ جۋرناليستەر قۇقىقتىق جاعىنان وزدەرiن ءوزi قورعاي المايدى. تالاي قازاق جۋرناليسiن جۇمىستان قۋىپ جاتىر، بiراق ولار ءوز قۇقىعىن زاڭ شەڭبەرiندە تالاپ ەتۋگە ەنجار.
- سوڭعى كەزدە قازاقتiلدi ينتەرنەت جۋرناليستيكا قالىپتاسا باستادى. ونداعان سايت پەن جۇزگە جۋىق بلوگتار اشىلدى. قاي-قايسىسىنىڭ دا ينتەرنەت جۋرناليستيكانى قالىپتاستىرۋدا قوسىپ جاتقان وزiندiك ۇلەستەرi بار. جالپى، بiزدەگi مەرزiمدi باسىلىم مەن ينتەرنەت جۋرناليستيكانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق نە، ال ينتەرنەت جۋرناليستيكانىڭ دامۋ دەڭگەيiن قالاي باعالايسىز؟
- وسىدان بiر جىل بۇرىن "Abai.kz" سايتىن اشقان كەزدە، ورىستiلدi ارiپتەستەرiم ونىڭ ومiرشەڭ بولۋىنا كۇمانمەن قاراعان ەدi. ولار قازاق تiلi مەن ينتەرنەت ەكەۋiنiڭ اراسىن جاقىنداتۋ مۇمكiن ەمەس دەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ءوزi بiزدiڭ نامىسىمىزعا قامشى باسقانى راس. سودان بەرi ينتەرنەت الەمiندە بiرنەشە ينتەرنەت سايت دۇنيەگە كەلدi. ولار - "minber.kz", "Zamandas.kz", "arhar.kz", ت.ب. بۇعان دەيiن ورقىرماننىڭ كوزايىمىنا اينالعان - "Massagan.com" پورتالىن ايتايىق.
بۇگiنگi كۇنi ءداستۇرلi مەديا - گازەت، تەلەارنالار ينتەرنەتپەن بايلانىسىن كۇشەيتiپ كەلەدi. ينتەرنەت ارقىلى حالىقپەن تiكەلەي بايلانىسۋعا مۇمكiندiك الدى. سايتقا سۋرەتتەر مەن ۆيدەونى، اۋديونى قوسىپ قويۋ ارقىلى جاڭا بiر قىرىنان تانىلۋعا مۇمكiندiك الامىز. قازiر اباي پورتالى ينتەرنەتتەگi ورىستiلدi باسپاسوزبەن تايتالاسىپ بiرگە كەلەدi. سايتتاردىڭ كۇندەلiكتi ستاتيستيكاسىن بەرiپ وتىراتىن كومپانيانىڭ دەرەگiنە قاراساق، "Abai.kz" وزگە قازاقتiلدi سايتتاردان وق بويى وزىق كەلەدi. الدىمىزدا ورىستiلدi 11-12 سايت قانا بار. بولاشاقتا اۋىل ينتەرنەتكە قوسىلاتىن بولسا، قازاقتiلدi سايتتاردى تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى ارتا تۇسەتiن بولادى. ال، ورىستiلدi اقپاراتتىڭ تۇتىنۋشىلارى ازايا بەرەدi. بۇل تابيعي قۇبىلىس. اسiرەسە، موڭعوليادا، قىتايدا، وزبەكستاندا جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ قازاقستانعا كوپتەپ ورالۋىمەن قازاق تiلiندەگi اقپاراتقا دەگەن سۇرانىس تا كوبەيە تۇسەدi.
بIزدIڭ ساياسي مۇراتىمىز - ۇلتتىق ماسەلەلەرگە مويىن بۇرعىزۋ
- "تiلدەردi دامىتۋدىڭ" تاعى ون جىلعا ارنالعان باعدارلاماسىن قابىلداعالى جاتىرمىز. بۇل باعدارلاما بويىنشا، قازاقستان ەندi 10 جىلدان كەيiن قازاق تiلiنە بiرجولا كوشەدi دەپ سەندiردi ۇكiمەت.
- بۇعان دەيiن بيلiك قازاق تiلiن تولىققاندى مەملەكەتتiك تiلگە اينالدىرۋ جايىندا ناقتى مەرزiمدi ايقىنداماعان ەدi. بۇل جولى ەندi ون جىلدا قازاقشا سويلەيمiز دەپ وتىر. بiز وسى باعدارلامانىڭ ناقتى جانە جاقسى بولۋى ءۇشiن اتسالىسۋىمىز كەرەك. بiزدiڭ ەندiگi مiندەتiمiز - بيلiكتiڭ وسى ۋادەسiن ۇنەمi ەسiنە سالىپ، ەسكەرتiپ وتىرۋ. بيلiك سوندا عانا حالىق الدىندا بەرگەن ۋادەسiنەن تايمايتىن بولادى.
بيلiك وسىدان 3-4 جىل بۇرىن "ۇلت" دەگەن ءسوزدi ايتۋدان قاشقاقتايتىن، ونىڭ ورنىنا باسقاشا بالامالار iزدەيتiن، ماسەلەن، "ەل، حالىق" دەپ سويلەۋشi ەدi. قازiر بۇل ۇعىمدى بارلىعى باتىل قولدانا باستادى. دەمەك، بەلسەندiلiكتi ءوزiمiز تانىتۋىمىز كەرەك. بيلiك سوندا عانا حالىقپەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولادى. ايتالىق، بىلتىرعى جىلى "ەل بiرلiگi دوكتريناسىنىڭ" قابىلدانۋىنا تاباندى قارسىلىق كورسەتۋiمiزدiڭ ارقاسىندا قازiر دوكترينانىڭ جاڭا رەداكتسياسى قابىلداناتىن بولدى. بiز ءوز ۋاجدەرiمiزدi دالەلدەۋ ءۇشiن ساعاتتاپ كەلiسسوز ۇستەلiنە وتىردىق.
- دەگەنمەن، بiزدiڭ ۇلت زيالىلارىنىڭ بيلiكپەن كەلiسiمگە جيi كەلۋi نەنi كورسەتەدi?
- بiزدەگi ساياساتتىڭ ماقساتى مەن مازمۇنى نە؟ ەگەر، ساياساتتىڭ مازمۇنى مەن مۇراتى - بيلiكتi بەلگiلi بiر نارسەلەرگە كوندiرۋ، بەيبiت جولمەن دiتتەگەنiڭە قول جەتكiزۋ بولسا، وندا ونى "كەلiسiمپازدىق" ەمەس، ساياسات دەۋiمiز كەرەك. بiرiنشiدەن، بيلiك بۇل جولى 20 جىلدىڭ iشiندە بiرiنشi رەت ۇلت پاتريوتتارىمەن بiر ۇستەلدiڭ باسىندا وتىرىپ، كەلiسسوز جۇرگiزدi. وزدەرiنiڭ بiراز ۇستانىمدارىنان باس تارتىپ، بiزدiڭ بiراز ۇستانىمدارىمىزدى قابىلدادى. ءسويتiپ، مەملەكەتتiك ساياساتتىڭ بiرازىن وزگەرتتi. مەنiڭشە، بۇل - ۇلكەن جەتiستiك. باستاماسى بار، قالعانى - ءوز قولىمىزدا.
- راحمەت.
اڭگiمەلەسكەن ەسەنگۇل كاپقىزى
سۇحبات ىقشامدالىپ جاريالاندى.
«تۇركىستان»،
№20 (826)
20 مامىر
2010
