تەڭگەنىڭ جاسى بيىل، 15 قاراشادا 22-گە تولماق. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز وسى عۇمىرىندا توقتاۋسىز قۇنسىزدانىپ كەلەدى. 1992 جىلدىڭ 27 تامىزى كۇنى ۇلتتىق بانك تەڭگە كۋپيۋراسىنىڭ ۇلگىلەرىن بەكىتتى. وسىدان 23 جىل وتكەندە تەڭگەنىڭ قۇنى ءبىر دوللارعا 255.26 تەڭگە (ۇلتتىق بانكتىڭ 21 تامىزعا ارنالعان باعامى) بولادى دەپ كىم ويلاعان؟ ايتپەسە، العاش اينالىمعا كىرگەن كۇنى تەڭگەڭىز 1 دوللار 4,75 تەڭگە قۇنىنداعى كوپ-كورىم كۇشى بار ۆاليۋتا ەدى. سول زاماننان بەرى قازاقستان دامىمادى ەمەس، ايتارلىقتاي دامىدى. مۇناي وڭدى-سولدى ساتىلىپ، مەيلىنشە التىن قازىلدى. قۋاتتى «ەلۋ ەلدى» كيىپ جارىپ، مىقتى دەگەن وتىز ەلگە قاراي ۇمتىلدىق. بىراق، ءوزىمىز ۇمتىلا بەرىپپىز. تەڭگەمىزدى تۇك ەسكەرمەپپىز. اقىر سوڭىندا پۇشايمان كۇيگە بىراق تۇستىك.

كەشە، قر ۇكىمەتى تەڭگەنىڭ ەركىن اينالىمىنا ءوتۋ تۋرالى شەشىمىن جاريا ەتتى. قازاقستان پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ وسىنداي شەشىمدى جاريالاي وتىرىپ،  ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك قابىلداپ جاتقان شارالار ەلدە دەفولت بولۋىنا جول بەرمەيدى دەپ مالىمدەدى. وسىنداي جاعدايدا، ۇلتتىق بانك باسشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ كەشەگى ءبىر سوزىندە، تەڭگە كۋرسىن قولدان ءوسىرۋدىڭ ارتتا قالعانىن ايتىپ، ينفلياتسيالىق تارگەتيروۆكا كۋرسىنا وتكەننەن كەيىن حالىق ۆاليۋتانىڭ جەدەل وسۋىنەن قاۋىپتەنبەي ۋايىمسىز ۇيىقتاۋىنا بولادى دەپ حابارلادى.

سونداي-اق، ول "بەلگىسىزدىك ءداۋىرى" ارتتا قالعانىن اتاپ ءوتتى. جاڭا ۆاليۋتالىق ساياساتتىڭ ماقساتى ترانسپارەنتتىلىك پەن ايقىندىق. "كەي بانكتەر كەشە جوعارى باعامدار قويىپ تاستادى، مۇنىڭ ءبارى وتكەن داۋىردەن. قازىر بۇل بەلگىسىزدىك ءداۋىرى ارتتا – ەندى ءبارى ايقىن، تۇسىنىكتى جۇرەدى جانە ۆاليۋتالىق سپەكۋلياتسيا ارتتا قالۋى كەرەك. ءبىز مۇنى ينفلياتسيالىق تارگەتيروۆكاعا وتكەن بارلىق ەلدەردەن كوردىك، مىسالى پولشا مەن رەسەي وسى جاعدايعا وتكەن سوڭ ەكونوميكا ايتارلىقتاي دوللارلىقتان قۇتىلدى. دەدوللاريزاتسيا – بۇل ورتا مەرزىمدى ماقسات، ءبىز وعان دەڭگەي دەڭگەيمەن كەلەمىز", - دەدى ۇلتتىق بانك باسشىسى. سونىمەن قاتار باس بانكير «ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا قاراماستان قر ۇكىمەتى قر ۇلتتىق قورىنان قوسىمشا قارجى ءبولۋدى جوسپارلاپ وتىرعان جوق، ويتكەنى ۇلتتىق قورداعى قارجى ءالى كەرەك بولادى» دەدى.

وسى جەردەگى دوللارسىزداندىرۋ سوزىنە ءمان بەرەيىك. استانادا، كەشە وتكەن بريفينگتە ءماسىموۆ تە قازىر ەكونوميكانى دوللارسىزداندىرۋ مەن نەسيەنى تەڭگەمەن بەرۋ ساياساتىنا باسىمدىق بەرىلەتىنىن ايتتى. جالپى ءماسىموۆ بۇل ءسوزدى بىلتىر دا ايتقان. رەسەي رۋبلى قۇلدىراي باستاعان 2014 جىلى كارىم ءماسىموۆ «قارجى جۇيەسىندەگى دوللارسىزداندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. مەملەكەت باسشىسى دا بىلتىرعى جىلدىڭ 3 ساۋىرىندە ء«بىرىنشىسى - قولجەتىمدى تەڭگە نارىعىن دامىتۋ ءۇشىن ىنتالاندىرۋ پاكەتىن ازىرلەۋ. ياعني، قارجى سەكتورىن دوللارسىزداندىرۋدى جانە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ اكتيۆى سەكىلدى ىشكى ينۆەستيتسيا كوزدەرىن ىسكە قوسۋدى مىندەتتەپ، ۇلتتىق بانككە ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ، 1 ماۋسىمعا دەيىن قور اكتيۆتەرىن ينۆەستيتسيالاۋ ستراتەگياسىن ازىرلەۋ قاجەت» ەكەنىن تاپسىرعان بولاتىن.

بىلتىرعى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا دا ەلباسى «الەم ءبىر عانا ۆاليۋتا – دوللارعا تاۋەلدى. بارلىق جەردى دوللار جاۋلاپ الدى. وسى اقشا اقش ەكونوميكاسىن «اسىراپ» وتىر. بارلىق قارجىلىق وپەراتسيالار، نيۋ-يورك ارقىلى جۇرگىزىلەدى»، - دەي كەلە جەتپىس جىل بويى مىزعىماي كەلە جاتقان الەمدىك قارجى جۇيەسىن وزگەرتۋدىڭ قاجەتتىگىن العا تارتقان. الايدا ساراپشىلار اقش دوللارىنىڭ الەم نارىعىندا ءالى دە ونداعان جىلدار بويى ۇستەمدىك جۇرگىزە بەرەتىنىن ايتادى. ماسەلەن، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا پروفەسسورى ريچارد كۋپەر دوللاردىڭ بولاشاعى ءالى دە بەرىك ەكەنىن العا تارتىپ، ونىڭ الەمدە كەڭىنەن پايدالانىلاتىنىن، ترانزاكتسيا نارىعى دا وراسان زور ەكەنىن ايتادى. «اعىلشىن ءتىلىن پايدالانا وتىرىپ مەن ول ءتىلدىڭ الەمنىڭ بارلىق دەرلىك ەلدەرىنە كەڭىنەن تارالعانىن كورىپ وتىرمىن. كوپ جاعدايدا بۇل ماسقارا ءتىل بولعانىنا قاراماي، ءبىز مەملەكەت ارالىعىندا تىلدەسۋ ءۇشىن ونى ءبارىبىر تاڭدايمىز. مەن اقش دوللارى تۋرالى دا ءدال وسى سەكىلدى ويدامىن»، – دەيدى ول.

«دەدوللاريزاتسيا»، ياعني دوللارسىزداندىرۋ دەگەن نە؟ قارجىگەرلەر تىلىمەن ايتقاندا، دوللارسىزداندىرۋ – بۇل قانداي دا ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى نەمەسە ورتالىق بانكىنىڭ ەل اۋماعىندا شەتەلدىك ۆاليۋتانىڭ تولەم قاراجاتى رەتىندە ەندەي تۇسۋىنە قارسى جۇيەلى شارالار ءىسى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق – ەكونوميكانى دوللاردان الىستاتىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتاعا باسىمدىق بەرۋ. ساراپشىلار كەيىنگى جىلدارى مۇنداي جاعدايدى كەشەگى كسرو قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ «باس اۋرۋى» رەتىندە قاراي باستاعان. الايدا، شىندىعىنا كەلگەندە، سوڭعى جىلدارى دوللارعا قارسىلىق پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە عانا ەمەس، ەۋرو ايماققا اينالعان ەۋروپا ەلدەرىندە، شاپشاڭ دامۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن قىتايدا، ازيانىڭ دامىعان ءھام دامۋشى ەلدەرىندە دە بار. بىلايشا ايتقاندا، ەكونوميكاسىن، قارجى جۇيەسىن سىرتقى فاكتورلاردان قورعاۋعا كوشكەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرازى قازىرگى تاڭدا دوللارسىزداندىرۋ شاراسىن قاپەرگە الا باستاعان. قىتاي وسى ايلاعا جۇگىنىپ جاقىندا عانا اقشاسىن 1,9 پايىزعا قۇنسىزداندىردى. ەكونوميستەر بۇل قىتاي ەكونوميكاسى ءۇشىن ءتيىمدى ەكەنىن ايتۋدا. سەبەبى قىتاي كوپتەگەن ەلدەرگە ءوز ۆاليۋتاسى يۋانمەن تاۋار ەكسپورتتايدى.  ماسەلەن، بىلتىرلارى فرانتسيا قىتايمەن اراداعى ساۋدا وپەراتسيالارىن دوللاردان تىس، ياعني، ەۆرومەن نە بولماسا يۋانمەن ايىرىسۋعا نيەتتى ەكەنىن مالىمدەگەن. فرانتسيا قىتايمەن ساۋدا وپەراتسيالارىن دوللارسىزداندىرۋعا ءھام يۋانگە باسىمدىق بەرۋگە نيەتتەنگەن ءبىر عانا مەملەكەت ەمەس. ساراپشىلار گەرمانيانىڭ، رەسەيدىڭ، يران، ۆەنەسۋەلا، ارگەنتينا، برازيليا ەلدەرىنىڭ دە وسى كوزقاراسقا ورتاق ەكەنىن ايتادى.

شىندىعىندا، دوللارعا قارسى ۇستانىم ەۋروپانىڭ وزىندە دە ءبىراز جىلدار بويى ءجۇرىپ كەلەدى. 2000 جىلى ەۆرونىڭ دۇنيەگە كەلۋى اقش دوللارىنىڭ مارتەبەسىن مايىستىرۋعا جاسالعان العاشقى قادام بولعانى انىق. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دوللارسىزدانۋ ۇستانىمى اسىرەسە الەمدىك ەكونوميكا دەرجاۆاسىنا ۇمتىلاتىن قىتاي ءۇشىن وڭدى باعىت.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، 1973 جىلى وربىگەن اراب-يزرايل سوعىسى بارىسىندا اقش قىسىم كورسەتۋ ارقىلى اراب ەلدەرىن مۇنايدى تەك دوللارعا عانا ساتۋعا كوندىرگەن ەكەن. مىنە، سول ۋاقىتتان بەرى مۇنايدىڭ باررەلى تەك دوللارمەن ەسەپتەلەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا مۇنايدىڭ بارىنە كەرەكتىگى سەكىلدى، دوللار دا بارىنە قاجەت بولاتىن دەڭگەيىن نىعايتا تۇسكەن. 

Bnews.kz-ءتىڭ بىلتىرعى اقپاراتتارىنىڭ بىرىندە مىناداي دەرەك كەلتىرىلەدى: مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، الەمنىڭ 29 ەلى اسپان استى ەلىمەن ساۋدا-ساتتىقتا يۋانگە كوشۋگە كەلىسىپتى جانە بۇل كورسەتكىش جىل سايىن كەڭەيىپ كەلەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. سونىڭ ىشىندە «شىعىس ءۇشبۇرىشى» دەپ اتالاتىن – وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا مەن قىتايدا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ساۋدا ساتتىق شاپشاڭ ءورشي ءتۇسىپ، سوڭعى ۋاقىتتا باتىس ەۋروپانىڭ دەڭگەيىنە دە جەتكەن.

قازاقتىڭ مۇنايى دوللارعا ساتىلادى. ەكونوميكامىزدىڭ 40 پايىزى دوللارعا تاۋەلدى ەكەندىگى دە وسىدان بولسا كەرەك. ال ەستە بولسا، 2011 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعاى الىس-بەرىستىڭ ەسەبىندە دوللاردىڭ ۇلەسىن ازايتۋ قادامدارى بولعان. سول جىلى قازاقستان مەن قىتايدىڭ ورتالىق بانكتەرى ۆاليۋتالىق سۆوپ-وپەراتسيالار جاساۋعا ۋاعدالاسقان ەكەن. الايدا، ازىرگە ودان كورنەۋ ناتيجە جوق.

بىلتىر، 2015-2017 جىلدارعا ارنالعان رەسۋپبليكالىق بيۋدجەت جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ: «البەتتە، ۇكىمەتتىڭ كومەگىمەن ۇلتتىق بانك دوللارسىزداندىرۋدا ۇلكەن جۇمىستار اتقاردى. ەندىگى كۇنى الداعى ۋاقىتتا ەكونوميكانى دوللاردان تاۋەلسىز ەتۋ بويىنشا كەشەندى ماسەلەلەر شەشىمىن تابۋى شارت. سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى – بۇل ۇلتتىق بانكتىك جۇيەنى ۇلتتىق ۆاليۋتامەن – تەڭگەدە قارجىلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ. ەگەر قورلاندىرۋ ۇلتتىق ۆاليۋتادا جۇزەگە اساتىن بولسا، وندا نەسيەلەندىرۋ دە ۇلتتىق ۆاليۋتادا جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ال بۇل جۇزەگە اسسا، دوللار باعامىنىڭ قۇبىلۋى قانداي دا ءبىر ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا سونشالىقتى اسەر ەتپەيتىن بولادى»، - دەگەن ەدى. 

قازاقستانداعى قالتالىلاردىڭ كوبى اقشاسىن بانكتەردە دوللار مەن ەۋرومەن ساقتايدى دەگەن دەرەك بار. وعان سەنۋگە نەگىز جوق ەمەس. نەگە دەسەڭىز، ەلىمىزدە قازىرگە دەيىن جىلجىمايتىن مۇلىكتەر مەن كولىك ساۋداسى دوللار ارقىلى جۇرەدى. ءتىپتى تەڭگەمەن جالاقى الىپ، تەڭگەمەن سالىق تولەيتىندەردىڭ وزدەرى اقشاسىن ويشا دوللارعا شاعىپ، ەسەپ جۇرگىزىپ جاتادى. ونى ايتاسىز، ۇلتتىق قورداعى قارجى دا دوللارمەن ەسەپتەلەدى.

ۇلتتىق بانك باسشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ دوللارسىزداندىرۋعا قاتىستى دوللارمەن عانا ەسەپتەيتىندەردىڭ ساناسىن وزگەرتۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، بىردە بىلاي دەگەن ەكەن: «شارتتى بىرلىك» دەگەن ۇعىم بار عوي، ەندەشە، سول شارتتى بىرلىك شارتتى تابىستار عانا اكەلەدى، سوندىقتان دا بىزگە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە وسى شارتتى بىرلىكتەردەن ارىلۋ كەرەك». ء يا، كەشە عانا تەڭگە قۇنسىزدانىپ، ءبارىمىز بايبالام سالدىق. ۇكىمەتتى وتستاۆكاعا سۇيرەپ، ءماسىموۆتى ءتىلدىڭ وتكىر كەزدىگىنە تۇيرەدىك. قازبا بايلىقتارعا سۇيەنبەسە دە ەكونوميكاسى الدىڭعى ورىنداردىڭ بىرىنەن ورىن الاتىن تۇركيادا دا قازىر كريزيس بولىپ، سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە تۇرىك ليراسى 35 پايىزعا جۋىق دەڭگەيدە قۇنسىزداندى. بىراق وعان  مويىپ، شوشىپ، رۋحى ءتۇسىپ جۇرگەن تۇرىكتەر از. ولار ىلعي دا ء«بىز 60 مارتە قۇلاپ، قايتا كوتەرىلىپ ابدەن شىنىققان ەلمىز، ۇيرەنشىكتى نارسە» دەپ كۇلەدى. سەبەبى تۇركيادا ىشكى ساۋدا تولىقتاي تۇرىك ليراسىمەن جۇرەدى. تەك تۋريستىك ايماقتار عانا دوللار نەمەسە ەۋرو ارقىلى قىزمەت كورسەتەدى. ونىڭ ءوزىن پايداسىنا جاراتىپ جاتادى. شىندىعىندا تۇركيانىڭ 92 جىلدىق تاريحىندا 15 رەت ۇلكەن داعدارىس ورىن الدى. ءبىر مىسال، 1980 جىلعى مۇناي باعاسىنىڭ بىرنەشە ەسە ارتۋىنان تۇركيادا اقشا 48,6 پايىز قۇنسىزداندى. بىراق، تۇرىكتەر ليراعا باسىمدىلىق بەرۋ ارقىلى بۇنداي، بۇدان دا زور قيىندىقتاردان شىعا ءبىلدى.

بىزگە ەندىگى قالعانى داتكە قۋات ايتىپ، تەڭگەنىڭ قولدانىسىن ۇلعايتۋ. بۇنداي ارەكەتتەن اۋزىمىزدان اق ماي اعىپ، شىلقا بايىپ كەتپەسپىز، بىراق (ۇكىمەت پەن كەيبىر ەكونوميست ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك), قازىرگى جاعدايدا ەكونوميكانى قۇتقارۋدىڭ ۇلكەن ءبىر باعىتى دوللارسىزدانا ءتۇسۋ دەگەنگە سايادى. ونى جۇزەگە اسىراتىن ۇكىمەت قانا ەمەس، حالىق. دوللارمەن ەمەس، تەڭگەمەن ساۋدا جاساۋ ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولىمىزدا.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz