گەممولوگ وسپان بەيسەەۆ قازاقستانداعى گەممولوگيا عىلىمى مەن زەرگەرلىك ءىسى تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن وتاندىق عالىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندا اشەكەي بۇيىمدار شىعاراتىن زاۋىت اشىلىپ، جۇيەلى جۇمىس ىستەسە ەكونوميكانىڭ ءبىر ءبۇيىرى قامپايىپ قالاتىن ەدى. «بۇل تاقىرىپتى جالىقپاي ايتىپ، ماقالالار جازىپ جۇرگەنىمە كوپ بولدى. بىراق، ناتيجە جوق» دەپ قامىعادى عالىم.

          ەڭبەك جولىنىڭ ون جىلدان استام ۋاقىتىن اسىل تاستاردى زەرتتەۋگە ارناعان ول الەم بويىنشا زەرگەرلىك ءوندىرىس ارقىلى ەكونوميكالىق الەۋەتىن تۇراقتاندىرعان 40-تان استام ەل بار ەكەنىن ايتادى. ونىڭ قاتارىندا يزرايل، ءۇندىستان، ششۆەيتساريا، پولشا، اقش، جاپونيا، شري لانكا، قىتاي جانە تاعى باسقا ەلدەر تۇر. گەممولوگ عالىمنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، ءۇندىستان اسىل تاستاردى تابۋ، زەرگەرلىك بۇيىمدار ءوندىرۋ، وڭدەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ەكونوميكاسىن XVIII عاسىردا-اق اناعۇرلىم جوعارى دارەجەگە كوتەرگەن. سول كەزدە-اق ولاردىڭ شىعارعان اشەكەي بۇيىمدارى الەمدىك نارىقتى جاۋلاعان.  عالىمنىڭ ايتۋىنشا، شيكىزات قورى جوق بولا تۇرا، زەرگەرلىك ءوندىرىس ارقىلى ءوز ەكونوميكاسىن الدەقايدا بيىك دارەجەگە جەتكىزگەن ەل – يزرايل بولىپ سانالادى. ونىڭ زەرگەرلىك ءوندىرىسى 1947 جىلدان باستاپ قارقىندى دامىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە وندا 350 زەرگەرلىك شەبەرحانالار مەن فابريكالار بار.  ال رەسەيدە 500 زەرگەرلىك كاسىپورىن بولسا، اۆستراليادا تەك قانا قارا تاستار (وپال) بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن 70 كاسىپورىن اشەكەي بۇيىمداردى ىستەپ نارىققا ۇسىنادى. ءبىزدىڭ ەلدە دە ۇلىتاۋدا قارا وپال بار، رادوۆسيت دەگەن تاس.

وسپان بەيسەەۆ قازاقستان جەرىندە اسىل تاستار مەن ءتۇستى مينەرالداردىڭ 595 بىلىنىمدەرى انىقتالعانىن ايتادى. ونىڭ ىشىندە وسى كۇنگە دەيىن  زەرگەرلىك ونەر ءوندىرىسى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە قولدانىلماعان ءداستۇرلى ەمەس تاستار دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، سارعىش قوڭىر ءتۇستى اكسينيت، كوگىلدىر، جاسىل ءتۇستى البيت-كۆەلەلانديت، ءمولدىر كالتسيت، اق، قارا جىلتىر تاستار، كۇرەڭ شۇبار رەڭدى امفيبوليت، التىن تۇستەس كارىپتاستار، امەتريندەر مەن كوك-جاسىل ديۋموتەريت، قوڭىرقاي تۋرماليندەر سياقتى باعالى تاستار كوپتەپ كەزدەسەدى. قازاقستان تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا مينەرالدى-شيكىزات بازاسى مەن زەرگەرلىك بۇيىمدى بەزەندىرەتىن تاستاردىڭ مىقتى كەن ورىندارىنا يە از عانا مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. تەك الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا زەرگەرلىك بۇيىمداردا كوبىرەك قولدانىلاتىن اقىق، كوكشىل تاس (امەتيست), جىلتىر تاستار (وپال) سياقتى اشەكەي تاستار بار. سونىمەن بىرگە گەممولوگ: «اسىل تاستاردى وڭدەپ، اشەكەي بۇيىمدارعا پايدالانۋ ەجەلگى ساقتار، عۇندار مەن ماسساگەتتەردەن قالعان اتا كاسىپ. وعان دالەل وتىراردان تابىلعان اشەكەي بۇيىمدا 27 ءتۇرلى اسىل تاستى پايدالانعان. ونىڭ ىشىندە اقىق، جىلتىر تاس، كارىپتاس، قويۋ قىزعىلت حالتسەدون، ءيىر ويىقتى نەفريت، لازۋريت، امفيبوليت، ۇلىتاۋدا، جەتىسۋدا كوپتەگەن كەن ورىندارى بار. وندا كۆارتس، وكسينيت، قالىپتاس اتتى اسىل تاستار كەزدەسەدى. سونداي-اق، شىعىس قازاقستاندا (دەلبەگەتەيدە) ءزۇبارجات تاسى بار» دەپ اتاپ ءوتتى گەممولوگ.

وڭتۇستىك قازاقستان گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ وڭىرارالىق دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە، شالقىدىسۋ ەلدى مەكەنىنەن سولتۇستىك شىعىسقا قاراي 20-30 كيلومەتر قاشىقتىقتا، كەتمەن جوتاسىنىڭ ەتەگىندە اقىق، جىلتىر تاس (وپال), كوكشىل تاس (امەتيست) بىلىنىمدەرى بايقالعان. «سالىستىرمالى جەڭىل وڭدەلەتىن تاسكەسكىش بۇيىمعا ۇساق-تۇيەك ماتەريال رەتىندە كەربۇلاق الۋنيت كەنورنىنداعى اگالماتوليتتەر مەن فارفور تاسىن وندىرەتىن قۇلانتوبە كەنورىندارى ۇسىنىلادى. جوعارى ساپالى اگالماتوليتتەر قۇرامى بويىنشا موناكاولينيتتى، كۆارتسسىز، سليۋدا مەن تەمىر گيدروتوتىقتارىنىڭ شامالى قوسپاسىنان تۇرادى. اگالماتوليتتىڭ قورى ەسەپتەلمەگەن، بىراق گەولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا ولار وڭدەۋ جۇمىستارى ءۇشىن جەتكىلىكتى. ءتاستۇستى شيكىزاتتىڭ جەلىلىك اشىلىمدارى جاقسى جيناقتىق ماتەريال بولىپ تابىلاتىن تاۋ ءحرۋستالى مەن فليۋوريت كريستالدارىنىڭ جاقسى قىرلانعان درۋزالارى كەزدەسەتىن پەگماتيت كەندى ىلە اۋدانىندا بەلگىلى بولدى. اشىلىمدار ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن جانە قولايسىز تاۋلى جەردە ورنالاسقان»، - دەيدى باسقارما ماماندارى.  الايدا، بۇل بايلىقتىڭ ءبارى جەكەلەگەن ادامداردىڭ نەمەسە جەكەلەگەن فيرمالاردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ جاتقانىن ايتادى ولار. ونى گەممولوگ عالىم دا راستاپ وتىر. ء«بىزدىڭ ەلدە بىردە-ءبىر اشەكەي بۇيىمدار شىعاراتىن زاماناۋي زاۋىت جوق جانە قازاقتانداعى وقۋ ورىندارىنىڭ ەشقايسىسى گەممولوگ مامانداردى دايارلامايدى»، - دەيدى وسپان بەيسەەۆ.

باسقارما ماماندارى دا وسىنشا قازىنانىڭ ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا تۇرعانىن ايتىپ، دابىل قاعىپ وتىر. «اشەكەي تاستى شيكىزاتتى قولدانۋ تەز ارادا شەشىلۋگە ءتيىس ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، قازىرگى كەزدە ولاردى زاڭسىز ءوندىرۋ ەتەك جايىپ كەلەدى جانە سالىق تولەمەي-اق كاسىپ قىلىپ جۇرگەندەر كوپ»، - دەيدى باسقارما ماماندارى.

ءوزىن ەكونوميسپىن دەپ تانىستىرعان قايرات بوداۋحان قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ اتالمىش يدەيانى جۇزەگە اسىرۋعا قاۋقارى بار دەپ سانايدى. «زەرگەرلىك ءوندىرىستى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ۇدايى ايتاتىن «يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسى» ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ، دامىتۋعا بولادى. تەك الەمدىك نارىققا ساي، باسەكەگە قابىلەتتى، ساپالى ءونىم شىعارا الۋىمىز كەرەك» دەيدى ول. زەرگەرلىك بۇيىمدارعا قازاقستاندا سۇرانىس بولاتىنىنا سەنەدى ەكونوميست. بىراق، ونى اشەكەي بۇيىمداردى بىرىڭعاي باعالى ەتىپ ەمەس، قوعامنىڭ بارلىق وكىلىنىڭ قالتاسى كوتەرەتىندەي ەتىپ ىستەۋ كەرەك دەگەن پىكىردە قايرات بوداۋحان.  ال 1991 جىلدان بەرى زەرگەرلىك ونەردى كاسىپ قىلعان ءىلياس سۇلەيمەنوۆ «اشەكەي بۇيىم شىعارىپ، پايدا تابۋعا قازاقستاننىڭ مۇمكىندىگى جوق» دەپ ويلايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل باسەكەدە قازاقستان رەسەيمەن يىق تىرەسە المايدى. «ويتكەنى، رەسەيدىڭ الميساقتان زەرگەرلىك ءوندىرىسى دامىعان جانە ءبىزدىڭ نارىقتى ولاردىڭ اشەكەي بۇيىمدارى الدەقاشان جاۋلاپ العان. باعالى بۇيىم نارىعىن وزىمىزگە قايتارۋ ءۇشىن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ اۋەلى باسقا سالالارىن دامىتۋ كەرەك» دەيدى ءىلياس سۇلەيمەنوۆ. سونىمەن بىرگە، زەرگەر سوڭعى جارتى جىلدا زەرگەرلىك بۇيىمدارعا حالىق سۇرانىسىنىڭ كۇرت تومەندەگەنىن ايتىپ، ونىڭ سەبەبىن قازاقستان حالقىنىڭ جاپپاي رەسەيدەن اۆتوكولىك اكەلىپ جاتقانىمەن بايلانىستىردى. «حالىقتىڭ اقشاسىنىڭ ءبارى كولىك الۋعا كەتىپ جاتىر» دەيدى زەرگەر.

زەرگەردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان حالقى اشەكەي بۇيىمداردى كوبىنە قۇدالىق، تويلاردا عانا الادى. بىراق،

قازاقستان نارىعىندا رەسەي، يتاليا التىنىنىڭ گرامى كەم دەگەندە 8 مىڭ تەڭگەگە باعالانعان. ودان تومەن باعادا تۇركيادان، قىرعىزستاننان اكەلىنەتىندەرى بار. شەت ەلدەن اكەلىنەتىن بولعاسىن تاۋار قۇنىنا كەدەندىك باج سالىعى، تابىس سالىعى، ساتۋ قىزمەتى قۇنى قوسىلىپ، تاۋار قىمباتتاي تۇسەدى. سوندىقتان، زەرگەرلىك ءوندىرىستى دامىتۋعا قازاقستان دا مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. ەگەر، باعالى اشەكەي بۇيىمداردى ءوزىمىز ىستەپ شىعارساق، وندا ولاردىڭ قۇنى الدەقايدا تومەنىرەك بولار ەدى. ءبىزدىڭ ەلدە اشەكەي بۇيىمداردى بەزەندىرەتىن اسىل تاستار مەن مينەرالدى ءتۇستى تاستاردىڭ قۇنى جوق. شەتەلدەردە پالەنشە مىڭ اقش دوللارىنا باعالاناتىن جاقۇتتىڭ، اقىقتىڭ، مەرۋەرتتىڭ، گاۋھاردىڭ باعاسى جوق. ونى اشەكەي بۇيىمدار ساتۋشىلار دا مويىندايدى.

 «قازاقستاندا باعالى تاستاردىڭ قۇنى جوق. مىسالى، اقىق، مەرۋەرت، كوكشىل ءمولدىر تاس (امەتيست), جىلتىر تاستاردى (وپال), جاقۇت، ءتىپتى گاۋھار تاستىڭ ءوزىن قىسىلعاندا اقشاعا ايىرباستاي المايسىز. سوندىقتان دا، ونداي باعالى تاستاردى تەك قانا اشەكەي بۇيىمداردى بەزەندىرۋگە عانا قولدانادى. ەگەر گاۋھار كوزى بار التىن ساقيناڭىز بولسا، ونىڭ تەك التىنىنا عانا لومبارد اقشا تولەيدى» دەيدى اشەكەي بۇيىمدار ساتۋشى ەلميرا ساتەەۆا.     

اشەكەي بۇيىمداردى ساتاتىن دۇكەن قوجايىندارىنىڭ دەنى ءتىلشى سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە قۇلىقتى بولمادى. تەك تالدىقورعانداعى «التىن» زەرگەرلىك سالونىنىڭ قوجايىنى رومان سوپيكوۆ قازاقستاندا زەرگەرلىك بۇيىمداردى جاسايتىن كومپانيالاردىڭ بار ەكەنىن، ولار الماتىدا، قاراعاندىدا، تالدىقورعاندا ورنالاسقانىن ايتتى. تالدىقورعانداعى زەرگەرلىك كومپانيانى ءوزى باسقاراتىنىن ايتقانىمەن، ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى ەشقانداي اقپارات بەرە المايتىنىن دا جاسىرمادى. ونى ول «كوممەرتسيالىق قۇپيا» دەپ ءتۇسىندىردى. تالدىقورعان قالاسىنداعى اسىل تاستار ساتاتىن دۇكەننىڭ ساتۋشىسى مايرا كەنجەبەكوۆا (اتى-ءجونى وزگەرتىلىپ الىندى - رەد) بولسا، دۇكەندە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اسىل تاستاردىڭ دەنى وتاندىق شيكىزات ەكەنىن ايتادى. «قازاقستاندا تەك گاۋھار مەن جاقۇتتان باسقاسىنىڭ ءبارى بار. وسىندا (اسىل تاستار ساتاتىن دۇكەندى ايتىپ وتىر - رەد) تۇرعان تاستاردىڭ كوبى قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنان شىققاندار. ءدال قاي جەردەن قالاي اكەلىنەتىنىن بىلمەيمىن. بىراق، شيكىزاتتى ءوزىمىزدىڭ زەرگەرلەر وڭدەيدى. ءبىز ساتامىز» دەدى.

قازاقستاننىڭ نەگىزگى بايلىقتارىنىڭ ءبىرى – ونىڭ پايدالى قازبالارى.  قازاقستان تابيعي رەسۋرستارىنىڭ قورى بويىنشا الەمدە 6-شى ورىندا.  د.ي.مەندەلەەۆتىڭ حيميالىق ەلەمەنتتەر كەستەسىنىڭ 110 ەلەمەنتىنىڭ ىشىنەن قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىندا 99 ەلەمەنت تابىلعان، 70 ەلەمەنت بارلانعان، 60 ەلەمەنت وندىرىلۋدە جانە پايدالانىلۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينەرالدى-شيكىزات بازاسى 5004 كەن ورنىنان تۇرادى، ولاردىڭ بولجامدى قۇنى شامامەن 46 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى.

شىنارگۇل وڭاشباي.

 Abai.kz