جاپەك باتىر (ت.ج. شام. 1711 – ق. ج. بەلگىسىز) قىت. دەرەك. ياپەك، ورىس دەرەكت. دجاپەك. قۇدايبەرلى جاپەك باتىر، ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ اتىعاي–قاراۋىل رۋىنىڭ باس باتىرى، ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ءارى ونىڭ تاڭداۋلى اسكەرىنىڭ قولباسشىسى. بوگەنباي، مالايسارى، قابانباي باتىرلارمەن جانە قاراۋىل قاناي بيمەن جولداس، ۇزەڭگىلەس بولعان. باسەنتيىن مالايسارى باتىردىڭ قارىنداسى كەجەككە ۇيلەنگەن. ودان بەس جاۋىنگەر باتىر ۇلدارى: سەيتەن، جاۋقاي، جورتۋشى، جارتى، سارىقازاق تۋعان. بايبىشەسىنەن جالعىز ۇلى – قاراساي باتىر تۋعان. 1741 ج. «ەكىنشى اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە ابىلاي حانمەن بىرگە جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەندە تۇتقىندا بولعان. ابىلاي حان بوساتىلعاندا ج. بالاسى سارىقازاق  اماناتقا بەرىلگەن. ج. ب. ابىلاي حاننىڭ تۇركىستاندى ازات ەتۋ جورىعىنا (1745) قاتىناسقان جانە ابىلايدىڭ جوڭعارلارمەن جۇرگىزگەن  شاعان سوعىسىندا جوڭعار نويانىنىڭ ءبىرىن جەكپە-جەكتە ولتىرگەن. ەرلىگىنە ريزا بولعان ابىلاي جوڭعار نويانىنىڭ قىزى شاعاندى ايەلدىككە بەرگەن. «جاپەك – شاعان» وقيعاسىنىڭ جەلىسىمەن يرانعايىپ اقىن 2002 ج. «جاپەك – شاعان» پوەماسىن ءارى درامالىق شىع. جازدى. 1758 ج. ابىلاي حان شاقىرعان اسكەري كەڭەستە مالايسارى مەن بىرگە تسيندىك قىتايعا اسكەري تويتارىس بەرۋ كەرەك دەگەن پىكىردى قولدادى. ج. قونىسى قازىرگى قىزىلجار قالاسى ورنالاسقان جەر مەن ەسىلدىڭ ءبىر سالاسى يمانبورلىق ءوز. بويى. ج. ب. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ء«حVىىى ع. قازاق باتىرلارى تۋرالى تاريحي اڭىزدارىندا» ايتىلادى. ج. ب -دى بۇقار جىراۋ، شال قۇلەكەۇلى جىرلاعان. اتىعايدان شىققان شال اقىن (تىلەۋكە) ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە اكەسى قۇلەكەنىڭ جانە سول كەزەڭدەگى ارعىننىڭ اتىعاي رۋىنان شىققان  اتاقتى باتىرلاردىڭ كىمدەر بولعانىن بىلايشا جىرلايدى: 

قۇداي جاقسى جاراتقان نۇرەكەنى ايت،

ەلدە جاقسى بار بولسا ءبىر-ەكىنى ايت.

اتىعايدا ءتورت قاسقا باتىر وتكەن

جانتەلى، جاپەك، تىلەكە، قۇلەكەنى ايت! – دەپ اتاپ وتكەن[بەس عاسىر جىرلدايدى الماتى، 1989. 136 بەت]

جاپەك ەسىمى ابىلاي حانعا بايلانىستى العاش شەجىرە دەرەگىندە  ابىلايدىڭ ەلگە العاش تانىلۋى وقيعاسىنا بايلانىستى كەزدەسەدى: «مايدان دالاسىندا قالماقتىڭ شارىش دەگەن باتىرى قازاقتىڭ ەكى باتىرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءولتىرىپ، قازاق داعدارىپ تۇر ەكەن. ابىلاي استىندا تۇلپارى، قولىندا قىلىشى بار، كەلە قالماققا قارسى شاۋىپ، شارىشتى اتتان تۇسىرەدى. سول جەردە اتىعاي جاپەك باتىر بار ەكەن، ابىلايدىڭ استىنا اق كيگىز توسەپ قارسى الادى».قۇدايبەرلى-اتىعاي جاپەك باتىرعا قاتىستى ەكىنشى ەلەۋلى شەجىرە دەرەگى: «قالماق حانى قالدان-سەرەن قاپىسىن تاۋىپ ابىلاي حاندى قولعا تۇسىرگەندە اتىعاي رۋىنان شىققان جاپەك باتىر دا بىرگە تۇتقىندالىپتى. ابىلاي حاننىڭ قولعا تۇسكەنىن ەستىسىمەن قالدان-سەرەن ونى ءوزىنىڭ حان شاتىرىنا الىپ كەلۋدى ءامىر ەتەدى. جانىندا جاپەك باتىرى بار ابىلاي شاتىرعا كىرگەندە قالدان-سەرەن جولبارىس تەرىسىن جاپقان التىن تاقتا وتىر ەكەن دەيدى. كەككە بۋلىعىپ جۇرگەن قالماق حانى ابىلايدى كورگەن بەتتە كوزى شاتىناپ، قانى باسىنا تەۋىپ: «شارىشىمدى ولتىرگەن سەنبىسىڭ؟!» – اقىرسا كەرەك. بىرەۋدىڭ الدىندا تۇرەگەپ تۇرىپ جاۋاپ بەرۋدى ار ساناعان ابىلاي حان ءۇنسىز قالادى. سول كەزدە جاپەك باتىر: «قالدان قالماقتىڭ حانى بولسا، سەن قازاقتىڭ حانىسىڭ، ابىلاي! تومەندەمە، حان يەم، مەنىڭ ۇستىمە وتىر!» – دەپ، ابىلايدىڭ الدىنا تىزەرلەي ەتپەتتەپ جاتا كەتىپ ەدى دەيدى. سوندا عانا، ءوزىن اشۋعا جەڭدىرىپ وتىرعانىن سەزگەن قالدان-سەرەن نوكەرلەرىنە قاراپ يەك قاعادى. نوكەرلەرى دەرەۋ تورگە كۇلتە جال جارعاق بوستەك توسەيدى. ابىلاي حان بوستەككە تىزە بۇگىپ جايعاسقان سوڭ، ەڭسەسىن تىكتەپ: «شارىشتى، ۇزىندا ءوشىم، قىسقادا كەگىم بولعان سوڭ ولتىرگەنىم جوق. مەن حالقىمنىڭ ايتقانىن ورىنداۋشى عانامىن. مىنە، بۇرىنعىدان قالعان كارى قۇلاقتاردىڭ ءسوزى وسى. (دەرەك بەرۋشى احمەت ابدىكۇلى (1881-1976), داڭعايىر شەجىرەشى، قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى; مۇساتاي عالىم. التىننىڭ سىنىعى. – قاراعاندى، 2004. 157-170-بەتتەر). كەيىن وسى دەرەكتى ەلىمىزگە تانىمال تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆ حالىق تاريح تولقىنىندا جاريالاعانعان ەڭبەگىندە پايدالاندى. «ابىلاي حان: اڭىز بەن اقيقات» عىلىمي سەريا: ماقالالار جيناعى. ت. 1. قۇراست. ت. شاڭباي، ا. يبراەۆا. – استانا: فوليانت، 193بەت. 2013. تاريحشىلاردىڭ ۇلتتىق كونگرەسى  ماتەريالدارى.

ابىلاي زامانىنىڭ ايتۋلى باتىرى بوگەنباي، قابانباي،مالايسارى سياقتى باتىرلارمەن ۇزەڭگىلەس سەرىك بولعان شوقان ءۋاليحانوۆ «ايگىلى قۇدايبەلى- اتىعاي رۋىنىڭ باتىرى» (زنامەنيتىي باتىر يز رودا كۋدايبەردي-اتىگاي جاپەك باتىر) دەپ اسپەتتەگەن جاپەك  باتىر. [چ. ۆاليحانوۆ، سبور.سوچين. ۆ پياتي توماح. ت. 1. 1984 گ. ستر. 216-222. ] باتىردىڭ تۋعان جىلى شام. 1711 – قاتىس بولعان ۋاقىتى ناقتى بەلگىسىز. قىتاي دەرەكتەرىندە. ياپەك،  «اتىعايدىڭ مىڭ شاڭىراعىنىڭ باسشىسى دەپ كورسەتىلگەن» [قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ت. 3. 39 بەت. №5 قۇجات. قازاق تايپالارىنداعى وتباسى سانى ءتىزىم داپتەرى ( مانچجۋر تىلىندە) تسيانلۋن جىلناماسىنىڭ 23 ج. 1- ايى.] ورىس دەرەكتەرىندە – دجاپەك دەپ اتالىنعان.[كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆۆ. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). ا. 1961گ.، دوك №87. س. 203 – 206.] قۇدايبەرلى –اتىعاي جاپەك باتىر، ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ اتىعاي–قاراۋىل رۋىنىڭ باس باتىرى، ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ءارى ونىڭ تاڭداۋلى اسكەرىنىڭ قولباسشىسى. ج. ب. ماعجان جۇماباەۆتىڭ «باتىر بايان» پوەماسىندا، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا، ۆ. مويسەەۆتىڭ «دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي ءحVىى-ءحVىىى ۆۆ.» مونوگرافياسىندا 1741ج. ەرتىس شەبىنەن باسىپ كىرگەن جوڭعارلاردى توقتاۋعا ۇمتىلعان اسكەر جاساعىنىڭ قولباسشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى.

          قىتاي دەرەگىندە ج. ب. مىڭ ءۇي مىڭ اتىعايدىڭ باسشىسى دەپ كورسەتكەن. كوكشەتاۋلىق اقىن ت. قاجىباەۆتىڭ «جاپەكە باتىر» پوەماسىندا ج.ب. تاريحي-ادەبي كەيىپكەر رەتىندە اتالادى. قاراساي باتىردان تاراعان اتاقتى ۇرپاعى جازۋشى-دراماتۋرگ ش. قۇسايىنوۆ. ۇرپاقتارى قازىرگى سولت. قاز. وبل. ايىرتاۋ، ع. مۇسىرەپوۆ ات. اۋداندارىن جانە كوكشەتاۋ ق.  مەكەندەيدى. اۋدان ورتالىعى ساۋمالكول كەنتىنىڭ ءبىر كوشەسىنە باتىر ەسىمى بەرىلگەن. وتكەن جىلى شىلدە ايىندا اقمولا وبلىسى ورتالىعى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە باتىر ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ءبىر توپ ازاماتتاردىڭ ءوتىنىشى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جاۋاپسىز قالىپ كەلەدى. بيىل قازاق حاندىعىنا 550 جىل تولۋىن ەل بولىپ اتاپ ءوتىپ جاتقاندا قالا كوشەلەرى مەن ەلدى-مەكەندەرگە وسىنداي ەرلەردىڭ ەسىمى بەرىلمەگەندە كىمنىڭ ەسىمى بەرىلۋگە ءتيىستى؟!

شەجىرە دەرەگى بويىنشا ج.ب. قىس مەزگىلىندە ەرتىس بويىنداعى باسەنتيندەرگە قايىنشىلاپ بارعان كەزىندە قايتىس بولعان. سۇيەگى سول كەزدەگى اتاقتى ادامدارعا قاتىستى داستۇرگە بايلانىستى قوجا احمەت كەسەنەسى تۇبىنە جەرلەگەن.

 تولەپبەرگەنوۆ عالىمتاي مالىكۇلى. 

كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى،تاريح عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، جاپەكتىڭ ەكىنشى ۇلى جاۋقايدان تارايتىن  ج.ب. توعىزىنشى ۇرپاعى . بابىشەسىنەن قاراساي، ەكىنشى ايەلى تارحان باسەنتيىن مالايسارى قارىنداسى كەجەكتەن بەس ۇلدىڭ ەكىنشىسى جاۋقاي –ەسىرگەپ-الىباي -كەلدىبەك -ءساۋىرباي-تولەپبەرگەن-مالىك-عالىمتاي

Abai.kz