ەجەلدە ات قۇلاعىندا ويناعان باتىر بابالارىمىزدىڭ كۇشى وراسان زور بولعانى تاريحتان بەلگىلى.

تولاعايدىڭ تاۋ كوتەرگەن حيكاياسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اڭىز كۇيىندە جەتسە دە، الىپتاردىڭ ەلدەن ەرەك كۇش-قۋاتى جايلى ناقتى مىسالدار ومىردە جەتكىلىكتى. قازىرگى قازاق بالۋاندارىنىڭ «كۇش اتاسىن تانىماس» دەگەن ۇستانىممەن قاۋقارىن تانىتاتىن «قازاقستان بارىسى» V رەسپۋبليكالىق ءتۋرنيرىنىڭ قارساڭىندا اۋىر كوتەرگەن الىپتاردىڭ قىسقاشا ومىردەرەگىن ۇسىنامىز. 

تايلاق

مۇنداي اۋىر تاستى كوتەرۋ بۇرىن-سوڭدى قازاق تاريحىندا بولعان ەمەس. جاۋ ءتۇسىرىپ تۋ العان بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زاماندا بۇل جاعداي تاڭسىق بولماسا دا، بۇگىنگى كۇنى وتە تاڭقالارلىق نارسە! سەنساتسيالىق حابار دەپ ايتۋعا تۇرارلىق. 

«باراقتىڭ قازاق əيەلىنەن تۋاتىن بوستاننىڭ ۇلى تايلاق پالۋان كوتەرىپ əكەلىپ ورناتتى دەيتىن ماماتاس كۇرشىم وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا «قىزىلتاس» دەگەن باراقتىڭ ەسكى جۇرتىندا جەتپىسىنشى جىلدارعا دەيىن تۇردى. اققۇرىش تاستان ويىپ الىنعان مەڭگىر ەنيسەي القابىنىڭ كونە بالبالدارىنا ۇقساس، سالماعى ءۇش توننادان ارتىق ەدى، كەيىننەن تراكتورىنىڭ كۇشىن سىناعان بىرەۋ قۇلاتىپتى دەگەندى ەستيمىز». بۇل دەرەك – بەلگىلى وقىمىستى سابەتقازى اقاتايدىڭ «نايمان حاندىعى» اتتى كىتابىنان الىندى. 

ت. قايىرباەۆتىڭ ەتنوگرافيالىق دەرەگىنە قاراعاندا، باراقتىڭ دۋلىعاسىنىڭ ىشكى شەڭبەرى 13 سۇيەم ەكەن. بۇل باراقتىڭ الىپ دەنەلى ادام بولعاندىعىن اڭعارتادى. وسى باتىر بابادان تۋعان نەمەرەنىڭ الىپ بولماسقا، 3 توننالىق تاستى كوتەرمەسكە قاقى جوقتاي. كوكجال باراق ءومىرىن زەرتتەۋشى قارت جۋرناليست سوۆەتحان قاليعوجين تايلاق بابا كوتەرگەن اۋىر تاس قازىرگى كەزدە تەرەكتىبۇلاق اۋىلىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى «قىزىلتاس» دەگەن جەردە ءالى جاتقانىن ايتتى. وكىنىشتىسى، بۇعان دەيىن شىعارعان كىتاپتارىندا سول تاستى ءتۇسىرىپ، جاريالاماپتى. ال بەرىلىپ وتىرعان سۋرەتتىڭ ماتىنگە ەش قاتىسى جوق. 

مالماق 

جاۋ قورشاۋىندا قالىپ، باس بارماعىن شاۋىپ ەلگە تاپسىرعان شىنقوجا باتىردىڭ ۇرپاعى مالماق بالۋان دا وڭاي-وسپاق بولماعان. ول كوتەرگەن تاستىڭ سالماعى 5 تسەنتنەرگە (500 كگ) جۋىق. تاس قازىر شىعىس قازاقستان وبلىسى ماقانشىنىڭ سوقىرتۇما دەگەن جەرىندە تۇر. 

بورانقۇل 

«مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ەكىنشى كىتابىندا دونداعۇل ەسىمدى سۇراپىل كۇشتىڭ يەسى تۋرالى ايتىلادى. «دونداعۇل سەمەيدەگى ءبىر بايپاتشانىڭ (كوپەستىڭ) بيىكتىگى التى مەترلىك قورعانىنان ءبىر مەستە شايدى اسىرا لاقتىرىپتى» دەلىنگەن وندا. سونداعى دونداعۇلدىڭ ءپروتوتيپى بورانقۇل بالۋان (بورانقۇل ءسادىروۆ) ەكەنىن عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ ۇلى جازۋشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن. 

ەندى حالىق اقىنى، شەجىرە قارت قاليحان التىنباەۆتىڭ جازبالارىنا نازار اۋدارايىق. ول كىسى الدىمەن مەستە سوزىنە ءمان بەرىپ، ونىڭ قايدان كەلگەنىن انىقتايدى. «مەستە – ورىستىڭ «مەستو» دەگەن سوزىنەن بۇرمالانعان. بىلعارى بۋمانىڭ ىشىنە 253 كەسەك تاس شاي سالىنادى. سىرتىنداعى بۋماسىن قوسا ەسەپتەگەندە مەستە شايدىڭ سالماعى تۋرا 100 كيلوگرامم. شاي «رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن العان، ءبىرىنشى گيلديالى (دارەجە) شەريازدان مۋسين اتتى نوعاي كوپەسىنىڭ قورعانىنان لاقتىرىلىپتى»، – دەيدى. 

بۇلانباي 

بۇلانبايدىڭ وتىزعا تاقاعان شاعىندا ەلگە سالىق جيناۋعا شىققان قىتاي شەنەۋنىكتەرىمەن الىسىپ، سوتتالىپتى. بۇل تۋرالى ەل اۋزىندا قالعان ەسكىلىكتى اڭگىمە مىناداي. ءبىر كۇنى قىتاي يمپەراتورى ءزاۋلىم سارايدىڭ الدىنداعى ارىستاننىڭ تاس ءمۇسىنىن كوتەرگەن ادامنىڭ تىلەگىن ورىندايمىن دەپ جار سالىپتى. كۇشىن سىناۋعا كەلگەندەر ءمۇسىندى ورنىنان قوزعالاتا الماپتى دا. سوندا ءبىر ءۋازىر: «بۇل تاستى تۇرمەدە جاتقان قازاقتىڭ بالۋانى كوتەرۋى مۇمكىن»، – دەيدى. يمپەراتوردىڭ بۇيرىعىمەن بۇلانبايدى ارىستانعا الىپ كەلەدى. ول: «ماعان ءبىر اي مۇرسات ەتىڭىزدەر. الدىمەن قويدىڭ ەتىن بەرىڭىزدەر. سونان كەيىن ەكى قولىمدى يىعىما دەيىن قايىس ارقانمەن شاندىپ بايلاساڭىزدار، مەن تاستى كوتەرەمىن»، – دەپ جاۋاپ قايتارىپتى. بۇلانبايدىڭ تىلەگى ورىندالدى. 

ءدۇيىم ەلدىڭ الدىندا ول ارىستاننىڭ تاس ءمۇسىنىن قوس قولداپ كەۋدەسىنە قويىپ، ىلە-شالا باسىنان اسىرا كوتەرىپتى. كۇشىنە رازى بولعان قىتاي يمپەراتورى بۇلانبايدى سىي-سياپاتپەن ەلىنە قايتارعان ەكەن. 

بالۋان شولاق 

بالۋان شولاقتىڭ: 

بۇل كۇندە جيىرمادا مەنىڭ جاسىم، 

قامالدىڭ بۇزار كەزىم تاۋ مەن تاسىن. 

كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا 

كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت گىردىڭ تاسىن، –  دەگەن ولەڭىن بىلەمىز. 51 پۇتىڭىز – 816 كەلى! وسى سالماقتى 2000 جىلى 22 ناۋرىزدا الماتىداعى «دوستىق» سپورت كەشەنىندە وتكىزىلگەن تۇيە بالۋانداردىڭ رەسپۋبليكالىق چەمپيوناتىندا بەلتەمىرگە جيناقتاپ، كوتەرگەن ادامعا اۆتوكولىك سىيعا قويىلعان. بىراق، قويىلعان سالماقتى ءبىر دە ءبىر ادام ورنىنان كوتەرە الماعان. وسى جۇلدە ءالى ءوز يەسىن كۇتۋدە. 

ال زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگى بويىنشا، كەيىنىرەك بالۋان بۇل ادامزاتتىق رەكوردىن تاعى دا وزگەرتىپتى. ول – 1 توننا 70 كەلى (67 پۇت) تارتاتىن تاستى كوتەرىپ، اۋدەم جەرگە اپارىپ قويعان ەكەن. فوتوسۋرەتتە سول تاريحي تاس بەينەلەنگەن. 

وتەپ

جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن وتەپ پالۋان سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جىگىتتىڭ نارقاسقاسى بولعان ادام ەكەن. ونىڭ اتى كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالعان. اۋەلدە قارا كۇشىمەن، بەلدەسىپ كۇرەسۋدەگى شەبەرلىگىمەن تانىلدى. 

قاسىنا قيلى ونەر دارىعان تالانتتى جاستاردى جيناپ الاتاۋدىڭ ار جاعى قىرعىز بەن بەر جاعى قازاق ەلىندە اۋىل ارالاس، قويى قورالاس سايران قۇرىپتى. ەگىندىك سۋدى قىرعىز-قازاق بىرگە پايدالانعان. ءار ۋاقىت قىرعىزدار سۋدى وزدەرى جاققا بۇرىپ اكەتە بەرگەندىكتەن، وتەپ بالۋان ءبىر تونناعا جۋىق كەلەتىن تاۋ تاسىن جارتى شاقىرىمداي جەرگە دومالاتىپ اكەلىپ قىرعىزدارعا بولىنەتىن جاعىنا تاستاپ سۋدى بوگەپ قويادى. بار قىرعىز جابىلىپ تاستى الا الماي، وتەپ بالۋانعا «سۋسىز قالدىق، ەندى سۋعا تيىسپەيمىز، ەكى جاققا تەڭدەي ءبولىپ بەرىڭىز» دەپ جالىنادى. سوندا وتەپ بالۋان تاستى قوزعاپ ەكى جاققا دا تەڭدەي، اعاتىن ەتىپ ءبولىپ بەرەدى. 

وتەپ كوتەرگەن تاس ۇشكە ءبولىنىپ قالعان ەكەن. ت. نۇرمۇراتۇلىنىڭ جازعانىنداي، م. احمەتوۆ اقساقالدىڭ بايانداۋىنشا، ءۇش بولىكتىڭ ۇلكەندەۋ ءبىر بولىگىنىڭ ءوزى ەكى ءجۇز كەلىدەي تارتقان. اۋىر تاستى قاشتاي اقساقالدىڭ كورسەتۋىمەن ءتورت جىگىت جابىلىپ، تراكتور تىركەمەسىنە سالىپ، ءۇيدىڭ جانىنا اكەلىپ ءتۇسسىرىپتى. سول تاستىڭ ءبىر بولىگى وسى سۋرەتتە. 

قاجىمۇقان 

پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانى ورتالىعىنداعى قانىش ساتباەۆ مۇراجايىنىڭ الدىندا سالماعى 1 توننا مولشەرىندە تاۋدىڭ سۇرعىلت تاسى تۇر. جۇرت ونى «قاجىمۇقان تاسى» دەپ اتاپ، اتاقتى بالۋاننىڭ بايان وڭىرىندەگى ەسكەرتكىشى رەتىندە قادىرلەيدى. قاجەكەڭ بۇل تاستى دوسى سۋبەك ۇستا قۋانىشبايۇلىنا سىيعا تارتقان ەكەن. 

وسپان 

بۇل سۋرەتتە ءبىر توپ ادام ابايدىڭ تۋعان باۋىرى وسپان كوتەرگەن تاستىڭ ماڭىندا توپتاسىپ تۇر. ابايدىڭ ءوزى «جاقسى ءولىپسىڭ، ياپىر-اۋ» دەپ قامىعا جىرلايتىن جاقسى ءىنىسى وسپان قۇنانبايۇلى (1852-1891) – اقپەيىل دە جومارت، ىسىنە تىڭعىلىقتى، دۇشپانىنا مەيىرىمسىز، دوسىنا قۇشاعى اشىق، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار، بالۋان تۇلعالى، باتىر مىنەزدى كىسى بولعان. زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىندا» ونىڭ كوركەم بەينەسى كەرەمەت سۋرەتتەلگەن. 

قايىسباي 

مۇستافا وزتۇرىكتىڭ تۋعان ناعاشىسى قايىسباي ءيىسۇلى 1866 جىلى التاي ايماعىنىڭ سارعۋسىن دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، 1960 جىلى جەلتوقساندا شىڭگىل اۋدانى، ءبايشىن قىستاعىندا 94 جاسىندا باقيلىق بولعان. سۋرەتتە كورسەتىلگەن تاستى 37 جاسىندا كوتەرگەن. بۇل تاس قازىر قىتايدىڭ موري اۋداننىڭ «اسىرقاي» اۋىلىنا باراتىن جولدىڭ جيەگىندە جاتىر. 

سۋرەتتەگى تاستى قۇشاقتاپ تۇرعان قارت ادام – قايىسباي اتامىزدىڭ قىزى زاريا. بۇل اپامىزدىڭ 1981 جىلى 26 ماۋسىمدا شۆەتسيانىڭ ستوكگولم قالاسىنان تۋعان جەرىنە كەلىپ، اكەدەن قالعان كوز، اق سۇر تاستى قۇشىپ، ماۋقىن باسىپ تۇرعان ءساتى ەكەن. 

دالەلحان 

باسى قىتايدان باستالاتىن ۇلى ەرتىستىڭ بويىنداعى «جۇرەك سۋى» دەپ اتالاتىن جەردە سالماعى 800 كەلى شاماسىنان ارتىق تارتاتىن تاس جاتىر. بىلەتىندەردىڭ جازۋىنشا، تاستىڭ ەڭ الاسا جەرىنىڭ بيىكتىگى 47 سم، ەڭ قىسقا ەنى 81 سم، ۇزىندىعى 106 سم. وسى تاستى كوتەرگەن بالۋان – دالەلحان مەشەلۇلى. دالەلحان سول كەزدە 22 جاستا بولىپتى. ونىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى ەلىسحان ماردانۇلى دەگەن اتامىز تاس بەتىنە: «بالۋان دالەلحان. 1952 جىل. جازعان ەلىسحان ماردانۇلى» دەپ ءوز قولىمەن ويىپ جازعان ەكەن.

قايدار 

اتاقتى بالۋان قايدار وسپانوۆ 1927 جىلدان باستاپ قاجىمۇقاننىڭ كوشپەلى تسيركىندە كۇش ونەرىن كورسەتە باستاعان. 1938 جىلى جەرگە جاتىپ، رەلستiڭ تەمiرiن باسىنا قويدىرىپتى. ەكi جاعىنا جيىرما شاقتى ادامدى شىعارتىپ، سودان سوڭ قالىڭ تەمiردi مايىستىرعان. باس سۇيەگiنiڭ مىقتىلىعى سونداي، ءبىر سىزات تا تۇسپەگەن. شاشىن ۇستارامەن تىقىرلاپ الىپ تاستاعان ەكەن. تەك باسىندا رەلستىڭ داتى جولاق بولىپ قالىپتى. سونىمەن قاتار قايدار بالۋان باسكە ءتۇسiپ، سالماعى 1600 كەلi (1 توننا 600 كەلi) تارتاتىن ۆاگوننىڭ دوڭگەلەگiن كوتەرگەن. 

سولتىكەن

بالۋان سولتىكەن كوكىشۇلى قىتايدىڭ التاي وڭىرىندەگى قىزىلتاس اۋىلىندا 1952 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بالۋان 22 جاسىندا، ياعني 1974 جىلى سالماعى 292 كگ تاستى دوپ كوتەرگەندەي وڭاي كوتەرگەن! مىنە، قازاق كۇشىنىڭ قۇدىرەتى! 

بۇدان دا باسقا قازاق بالۋاندارى كوتەرگەن تاس جايىنداعى مىسالدار كوپ. ماسەلەن، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى قاراماعاي اۋىلىندا اقمەتجان بالۋان كوتەرگەن تاس 389 كەلى، قابادا ىدىق بالۋان كوتەرگەن تاس 430 كەلى، شونجىداعى قاسىم باتىر كوتەرگەن تاس 700 كەلى، باي-ولكەدە قوجاعاپان بالۋان كوتەرگەن اۋىر سەيف، ت.ب. بۇل سۋرەتتەگى جاس ورەننىڭ اتى بىزگە بەلگىسىز بولسا دا، تۇبىندە تاۋ كوتەرەر تولاعايدىڭ بولاتىنى انىق. قازاق كۇرەسىنىڭ بەدەلى ارتىپ، بالۋاندارىنىڭ ابىرويى اسقاقتاي بەرسىن دەگەن تىلەك بىلدىرەمىز. 

زاڭعار كارىمحان 

باۋىرجان بەرىكۇلى

© e-history.kz