عاسىرلار قويناۋىنان تارتقان باي تاريحى، سان-سالالى ءداستۇرى، الۋان ستيلدىك تارماعى بار ادەبيەتتىڭ دامۋ جولىنا تىڭنان سوقپاق قوسۋ – كەز-كەلگەن دارىندى دەگەن قالامگەرلەردىڭ دە وڭتايىنا كەلە بەرمەس زور ءىس. اقىن-جازۋشىنىڭ بارشاسى دارىندى بولا بەرمەيتىنى سەكىلدى، ءار دارىن حالىقتىڭ ءسوز ونەرىنە ايتارلىقتاي سونى سۇرلەۋ قوسا الماسى حاق. ادەبيەتتەگى جاڭاشىلدىق – جاڭا تاقىرىپقا قالام تارتۋ، بولماسا 1920-30 جىلدارداعى قازاق اقىندارىنىڭ ەلىكتەپ ساتىلاي ولەڭ جازا باستايتىن تالابىمەن ەمەس، سول ۇلت ادەبيەتىنىڭ تابيعي قاسيەتىنە ءسىڭىسىپ، مازمۇن مەن ءپىشىننىڭ ءوزارا ۇندەستىگىمەن ولشەنىپ، وزىنەن كەيىنگى ادەبيەت وكىلدەرىنە ۇلگى بولارلىق دارەجەدەن تابىلىپ جاتسا، ۇلتتىق بولمىستى تانىتا السا عانا سول ۇلتتىڭ رۋحاني قازىناسىنا قوسىلعان ومىرشەڭ جاڭالىق بولماق. تالاپتى شىنايى تالاپتان ايىرۋعا قۇلىقسىزداۋ ادەتىمىزگە سالىپ، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان ناعىز ونەر تۋىندىسىنان گورى يدەياسى بەتىندە قالقىپ تۇراتىن شىعارمالاردى اسىرا باعالاڭقىراپ، وسىنداي كەيبىر شىعارمالاردىڭ اۆتورلارىنا جاڭاشىل دەگەن اتاقتى بەرە سالعانىمىز جاسىرىن ەمەس. كىمنىڭ جاڭاشىل، كىمنىڭ جالعان جاڭاشىل ەكەندىگىن زامان ايعاقتاپ جاتىر. جاڭاشىلدىق ومىرشەڭ بولمايتىن با ەدى، حالىقتىڭ وي-ساناسى دامىپ، كوركەمونەرى جاڭا بەلەسكە كوتەرىلگەندە جازىلعان كەزەڭى ورەسىنەن اسا الماي قالاتىن شىعارمانى كەزەڭدىك تۋىندى دەمەۋشى مە ەدى دەگەن وي كەلەدى. سوڭىنا ءىزباسا ەرتىپ، ونەگە بولا الماعان، ءداستۇر جالعاستىعىن تاپپاعان يدەياشىلىق پەن تۇرىكشىلدىك جاڭاشىلدىق بولا الماسى بەلگىلى. ال، جالپى كوركەمونەردەگى، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتەگى جاڭاشىلدىق، بىزدىڭشە، ءومىر شىندىعىن مولىنان قامتۋى مەن قوعامدىق سانانىڭ بۇرىن-سوڭدى كورسەتىلمەگەن جاقتارىن اشۋ مۇمكىنشىلىگىن ارتتىرۋمەن، يگى يماندى يدەيالاردى اسا كوركەم، كەستەلى تاسىلدەرمەن جەتكىزۋمەن، جاڭا مازمۇنعا ساي جاڭا فورمالار قالىپتاستىرۋمەن، سونىڭ ناتيجەسىندە جاڭاشا ادەبي ءداستۇردى، ستيلدىك ارنانى قالىپتاستىرۋمەن، سونداي-اق ۇلتتىق ءتىلدىڭ بەينەلەۋ مۇمكىندىكتەرىن بايىتۋمەن تىعىز بايلانىستى بولسا قاجەتتى. وسىنداي سيپاتتى ابايدان تاۋىپ، دانىشپان قالامگەردىڭ قازاق ادەبيەتىنە اكەلگەن جاڭالىقتارىن ءسوز ەتىپ ءجۇرمىز. ابايدان كەيىن قازاق ولەڭىنە، جالپى ۇلت ادەبيەتىنە جاڭالىق اكەلگەن ماعجان جۇماباەۆ ەكەندىگى ۇلى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە ونى جاقتاۋشىلار تاراپىنان دا، يدەياسىن جەلەۋ ەتىپ داتتاۋشىلار تاراپىنان دا ايتىلعان. ماعجاننىڭ ادەبي مۇراسىنا تيىم سالىنىپ، حالقىنان اجىراتىلماعاندا، شىعارمالارى ەڭ بولماسا 1950 جىلدار ىشىندە بولعان اقتاۋ تۇسىندا وقىرمانعا جول اشىلعاندا قازاق پوەزياسىنا ونىڭ ىقپالى ايتارلىقتاي بولىپ، بۇگىنگى تاڭدا اقىن ءداستۇرى جايىندا كەلەلى ءسوز ايتار ەدىك. وكىنىشكە وراي، ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋ پروتسەسى شاكارىمنەن، احمەتتەن، مىرجاقىپتان، جۇسىپبەكتەن، ت.ب. كوپتەگەن دارىنداردان قول ءۇزىپ قالعانى سياقتى تاماشا اقىننان دا كوز جازىپ قالدىق. ادەتتە، بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋ دەڭگەيىنە كەرى اسەر ەتكەنى كۇمان تۋدىرمايدى. سول سەبەپتى م. جۇماباەۆتىڭ ادەبي ءداستۇرى تۋراسىنداعى مەيلىنشە تولىمدى بولارلىق اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرىپ، بۇل ماقالامىزدا «اياۋلى اقىن» اكەلگەن جاڭالىقتاردى ماعجاننىڭ ءوز شىعارمالارى نەگىزىندە كورسەتۋدى نيەت ەتتى. الايدا، اقىننىڭ كەڭەس قۇرساۋىنا تۇسكەن مۇراسى اينالىسىنا وركەن جايۋعا ۇلگەرە الماي كەتتى دەۋدەن اۋلاقپىز. ج.ايماۋىتوۆتىڭ:«وسى ولەڭشىلەردىڭ كوبى ماعجان ولەڭىنىڭ نە سىرتقى تۇرىنە، نە ىشكى مازمۇنىنا ەلىكتەمەي جازا المايدى» /1, 427/ دەگەنىن جانە ر.نۇرعاليدىڭ: «قانشا قيامەت تۋعانىمەن، ءبىر كەرەمەت نارسە، ماعجان ولەڭدەرى، پوەمالارى ەل اراسىنا فولكلور شىعارمالارى سەكىلدى تەز تاراپ، حالىق جۇرەگىنە، جۇرتتىڭ وي-ساناسىنا، ەلدىڭ اقىل زەردەسىندە قالىپ قويعان ەدى... سوندىقتان ماعجانمەن قاتار جاساسقان اعا بۋىن، ونىڭ الدىن كورىپ ساباق العان شاكىرتتەرىن بىلاي قويعاندا، كەيىنگى ۇرپاق قالامگەرلەردە اقىن مۇراسىنان حاباردار ەدى» - دەگەن پىكىرىن /2, 105/ جادىمىزدان شىعارماي ماعجان شىعارمالارىنىڭ جاڭاشىل سيپاتىن الدىمەن ونىڭ وزىنەن ىزدەگەندى ءجون سانادىق.

جاڭاشىل قالامگەردى تۋعىزاتىن، الدىمەن، قوعامدىق ورتا. قوعامداعى الۋان ساياسي، الەۋمەتتىك وزگەرىستەر، ادەبيەتكە جاڭا يدەيالار، تىڭ تاقىرىپتار اكەلدى، ياعني جاڭاشا مازمۇن دارىتتى. وسى تۇرعىدان شامالاعاندا، جۇماباەۆ شىعارماشىلىعىنداعى مازمۇن جاڭالىعى جايلى باستاپقى ءسوز بولۋعا لايىق. اقىننىڭ العاشقى شىعارمالارى، شامامەن 1915-16 جىلدارعا دەيىنگى جازعاندارى مازمۇن جاعىنان كەلگەندە سىنشىل، اعارتۋشىلىق رەاليزم ارناسىندا بولدى. ىبىراي، ابايدان باستالاتىن كەڭ ارنادان تابىلىپ جاتاتىن مۇنداي شىعارمالاردان اۆتوردىڭ وزىندىك دارالىعىنان گورى، سول تۇستاعى ادەبي ورتانىڭ شىعارماشىلىق پرينتسيپتەرىن بەرىك ۇستانعان جاس اقىندى كورەمىز. الايدا ەرەن پوەتيكالىق دارىن، سۋبەكتيۆتى اقىندىق تۇلعا شاكىرتتىك كەزەڭدە قالىپ قويا المايدى. قالامى توسەلىپ، دۇنيەتانىمى قالىپتاسقان اقىن كوپ كەشىكپەي پىكىر جۇزىندە دە، بەينەلەۋ ءادىسى تۇرعىسىنان دا ەشكىمدى قايتالامايتىن جاڭا جول تابادى. وزىنە دەيىنگى اقىندار، ءوز تۇستارى قوعامدى بەينەلەۋدە، نەگىزىنەن، اعارتۋشىلىق، سىنشىلدىق رەاليزمدى ۇستانسا، ماعجان جوعارىدا اتالعان جىلداردان باستاپ رومانتيزمگە تۇسەدى. بۇل ونىڭ جۇرتتان وزگەشە بولا قويايىن دەپ تاپقان جولى ەمەس، زامانا شىندىعىن قابىلداۋداعى دۇنيەتانىمىن، اقىننىڭ سۋبەكتيۆتى مىنەزىمەن بايلانىستى، سولار ايقىنداعان جول. اقىننىڭ وسىنداي ەرەكشەلىگى ءومىردى بەينەلەۋ، باعالاۋدىڭ وزىندىك سيپاتىن قالىپتاستىرادى. ماعجانعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىنا قوعامدىق قۇبىلىستاردى ويمەن باعالاۋ، ەل مۇڭىن ايتقاندا ەلدى وقۋ-بىلىمگە، ونەر ۇيرەنۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرۋ، مورالدىك-ەستەتيكالىق ماسەلەلەردى كوبىرەك قوزعاۋ ءتان بولىپ كەلسە، ماعجان ولەڭدەرىندە اۆتوردان تىس داميتىن وقيعالاردىڭ ءوزى اقىننىڭ ءوز سىرىنداي ايتىلىپ، مازمۇن اۆتوردىڭ سۋبەكتيۆتى وي-پىكىرىنىڭ مازمۇنىنان تۋىنداپ جاتتى. قازاق ولەڭىنە ماعجان اكەلگەن سىرشىلدىق جونىندە، جالپى ونىڭ پوەزياسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى سىرشىلدىعىندا ەكەندىگىن ايگىلى ماقالاسىندا ج. ايماۋىتوۆ بىلگىرلىكپەن ايتىپ كەتكەنى ايان.

م. جۇماباەۆتىڭ ادەبيەتىمىزگە اكەلگەن ەڭ باستى، ەڭ كۇردەلى جاڭالىعى بۇرىننان بار ءرومانتيزمدى ورنىقتىردى. وزىنە دەيىن ءارتۇرلى قىردا، ازدى-كوپتى كورىپ كەلگەن ادەبي باعىتتا بار بوياۋىمەن ادەبيەتىمىزگە اكەلىپ، ونى ارلەندىرە ءتۇستى، بايىتا ءتۇستى. رەاليزمنەن وزگەنى مويىنداي قويماي، ونى كەرىتارتپا دەپ، عىلىمي تانىم ەلەگىنەن وتكىزگەننەن گورى جىلى جاۋىپ قويىپ، ۇركە قارايتىن ادەتىمىزدەن ارىلىپ، ءومىردى بەينەلەۋدىڭ رومانتيكالىق ءادىسى ادەبيەتتىڭ ىشكى مازمۇنىنا ءبىرسىپىرا ىلگەرىندى ەرەكشەلىكتەر اكەلگەنىن سارالاۋىمىز قاجەت. ماعجان ءرومانتيزمى ادەبيەتكە ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ الۋان قىرلارى تەرەڭ بەينەلەۋدى اكەلدى. اسىرەسە، ول ەموتسيونالدى، سەزىمى ۇشقىر ادامنىڭ جان دۇنيەسىن العاش بولىپ كوركەم كەستەلەدى. ارينە، بۇل ارادا اباي تاجىريبەسىنەن زەردە كوكجيەگىنەن تىسقارى قالدىرىپ وتىرعانىمىز جوق. ابايدىڭ سىرشىلدىعى ونىڭ ۇلى مۇراسىنىڭ ءبىر ارناسى ىسپەتتى ەدى. ەندى وسىنداي سيپات جۇماباەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ جالپى بەت-باعدارىنا اينالدى. رەاليزم نەگىزىنەن، ءومىردىڭ سارالانعان شىنايى بولمىسىن قامتىسا، رومانتيزم ادەبيەتى ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە، سەزىم سىرلارىنا ءۇڭىلدى. وسى جاعىنان كەلگەندە رومانتيزم تولىققاندى رەاليزمدى ازىرلەدى. وسىعان وراي تولىقتىرساق، ول ادامنىڭ ىشكى الەمىن بارشا يىرىمدەرىمەن، جۇرەگىن اتتاي تۋلاتقان قۋانىشىمەن، مۇڭ جەڭىپ، شەر باسقان ساتتەرىمەن كورسەتىپ رومانتيكالىق كەيىپكەر بەينەسىن جاسادى. ماعجان ءرومانتيزمنىڭ العاشقى بەتىندە ونىڭ كەيىپكەرى – مەيلىنشە جىگەرلى، ءور تۇلعالى ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستى، ەرلىكتى اڭساۋشى جانە ول قاسيەتتى پارىزدى ابىرويمەن ورىنداۋعا سەنىمى مول كۇرەسكەر كەيپىندە بولۋشى ەدى:

جەر جۇزىنە ار اتاعىم جايىلعان،

جان ەمەسپىن وتتان، سۋدان تايىنعان.

قايراتى مول قاندىبالاق قىرانمەن

كۇن بولعان جوق جاۋدان جۇرەك شايىلعان

نەمەسە:

تىرىلتەيىن الىپ اتام ارۋاعىن

تازارتايىن سارىارقانىڭ توپىراعىن

جان-جاعىنا تەگىس بيلىك جۇرگىزىپ،

كەمەلىنە كەلسىن كەيىنگى ۇرپاعىم.

مۇنداي كۇشتى كەيىپكەر، وتارشىلدىققا قارسى ەڭ ەكپىندى وققا تاتيتىن پارمەندى ءسوز بۇرىن-سوڭدى ادەبيەتتە ايتىلماپ ەدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا جازىلعان اسقاق پافوستاعى ولەڭدەر مازمۇنى جاعىنان العاندا پوەزيامىزدىڭ مازمۇن اۋقىمىن كەڭەيتك تۇسكەن دۇنيەلەر. «وت»، «پايعامبار»، «كۇنشىعىس»، «تەز بارام»، «جەر جۇزىنە» ولەڭدەرىندەگى رومانتيكالىق پافوس، ەرلىكتى اڭساۋشى ليريكالىق كەيىپكەر، زور سەنىم – ءحىح عاسىردا وتارشىلدىقتى سىناعان، ەل مۇڭىن جەتكىزگەن زار زامان اقىندارىنىڭ دا، ودان كەيىنگى اعارتۋشى رەاليزم ءداستۇرى وكىلدەرىنىڭ دە پوەزياسىندا بولماعان تىڭ سەرپىلىس. ونىڭ ءرومانتيزمنىڭ العاشقى تاۋارلارىنداعى وپتيميستىك مازمۇن-وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس ءداۋىرى بولعان ويانۋ جىلدارىنىڭ جالىندى جىرى. قازاق قوعامى كەنەسارى سياقتى جاۋعا شاپقان ەردى كورگەن ەدى، قازاق قوعامى «كاپىر بۇزعان» ەلدىڭ سيقىن ولەڭگە قوسقان دۋلاتتى، شورتانبايدى، مۇراتتى كورگەن ەدى، قازاق قوعامى حالىقتىڭ ىرگەلى ەل بولۋىن ونەر-ءبىلىم، مادەنيەتپەن بايلانىستىرىلعان ىبىرايدى، ابايدى، شاكارىمدى دە كورگەن ەدى، الايدا ەلدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستى ساياسات جۇزىنە كوشىرگەن «قازاق» سەكىلدى گازەت اشقان، «الاش» سياقتى پارتيا قۇرعان زيالى قاۋىمدى كورمەگەن ەدى. م. جۇماباەۆ سەنىمى – قيالشىل تۇلعانىڭ كوكتەگى ارمانى ەمەس، باس كوتەرەر ازاماتتاردىڭ وسى يگى ءىس-ارەكەتتەردەن قۋات العان، سودان بارىپ بوستاندىق تاڭىنا اسىققان اقىندىق ءسوزى. جاڭا زاماننىڭ رۋحىن جۇرەگىمەن قابىلداعان ماعجان سياقتى اسا ءىرى تابيعي دارىن جاڭا ءداۋىر كەسكىنىن جاڭا پوەتيكالىق مازمۇنعا اينالدىردى. ەندىگى جەردە اعارتۋشىلىقتان گورى حالىق ساناسىن وياتۋ ءۇشىن جالىندى ءسوز، كۇرەسكەرلىك رۋحتاعى جىر مەيىلىنشە قوعام قاجەتىن وتۋگە ءتيىس بولدى.

ماعجان جولى ءتول ادەبيەتىمىزدە ارنالى باعىتقا اينالۋى ءتيىس ەدى. باستى باعىت بولماسا دا، رەاليزممەن سەلبەسىپ ادەبيەتىمىزدىڭ قوعام ءومىرىن ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن جان-جاقتى بەينەلەۋ مۇمكىنشىلىگىن ارتتىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسار ەدى. الايدا، كەڭەس ديكتاتۋراسىنىڭ نۇسقاۋمەن، مەجەلەۋمەن جۇرەتىن ادەبيەتتى وكىمەت پەن پارتيانىڭ پارمەندى قولىمەن جاڭا ادەبيەتتىڭ بارشا كەڭىستىگىن جايلاپ الدى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن كورىنگەن رومانتيزم /م.جۇماباەۆ، م. اۋەزوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرى، ب. كۇللەۆ ت.ب. /قازاپپ-تىڭ قۇرىلۋىمەن. 1926-27 جىلدارداعى ادەبي ايتىستا كەڭەسشىل اقىن-جازۋشىلاردىڭ «جەڭىسكە»/ ارينە، رەسمي يدەولوگيانىڭ ويىنان شىققانى ءۇشىن /جەتۋىمەن، ۇلتتىق ساناداعى قالامگەرلەردىڭ قۋدالانۋىمەن، كەيىنىرەك سوتسرەاليزمنىڭ بىردەن-ءبىر باعىتى رەتىندە قالىپتاسۋىمەن ادەبي پروتسەستەن ىسىرىلىپ تاستالدى. سوتسرەاليزمنىڭ م. گوركي، ا.ۆ. لۋناچارسكي سەكىلدى بەدەلدى تەورەتيكتەرى تاراپىنان رومانتيزم تەك توڭكەرىلىسشىل، ءارى سوتسياليزممەن، پرولەتاريات ومىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولۋى قاجەت دەپ ءتۇسىنىدىرىلىپ، بۇل ادەبي باعىتتىڭ وزگە اعىمدارىن، وزگە فورمالارىن رەاكتسيالىق، جەكە باستى كۇيتتەيتىن داراشىلدىق دەگەندەرىمەن ۇشتاسىپ كەڭەستىك ادەبيەتشىلەردىڭ بۇلجىماس ەرەجەسىنە اينالدى. الگىندەي، ادەبيەتكە جاسالعان تۇرپايى الەۋمەتشىلىك ناۋقانداردىڭ بىرقاتارىن باستان كەشىرگەن م. جۇماباەۆ شىعارماشىلىعى نەگىزىنەن رومانتيزمنەن اينىعان جوق. الدىمەن، وپتيميستىك، كەيىننەن ەلەگيالىق، پەسسيميستىك، ينديۆيدۋاليستىك، كونتسەرۆاتيۆتى سارىندى جات كورمەگەن ۇلى اقىن ءرومانتيزمىن – ادەبي دامۋدىڭ قول جەتكەن ۇلكەن جەتىستىگى ءومىردى شىنايى، بار بوياۋىمەن كورسەتەتىن رەاليزمنەن اراشالاۋ نەمەسە اسىرا دارىپتەۋ نيەتىمەن ماقساتىمىز ورايلاسپايدى، بۇل اراداعى ءبىزدىڭ مىندەتكە العانىمىز - ءبىر عانا تاپتىڭ تىلەگىنە جۇمسالۋعا مىندەتتى بولعان، ءومىردى تەك پارتياعا ۇنايتىن قىرىنان عانا كورسەتۋگە مۇددەلى بولعان رەاليزم سوتسياليستىك تاربيەگە قىزمەت ەتپەي، شىعارماشىلىق ەركىندىگىن، تابيعاتىن ساقتاپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ۇگىت-ناسيحاتتىق ەمەس، ناعىز كوركەمونەر تۋىندىسىن تۋدىرعان قالامگەردىڭ سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن باعىتتى ۇستانۋىن، وعان ءوز تاراپىنان جاڭاشا مازمۇن، تىڭ سيپاتتاعى ءتۇر اكەلگەندىگىن بايانداۋدا. ال، ونىڭ قانشالىقتى جەمىستى، ءارى دۇرىس بولعانىن كەشەلى-بۇگىن تانىپ جاتقان جۇماباەۆ پوەزياسىنىڭ اسىرا ماقتاۋعا تىپتەن مۇقتاج ەمەس اسىل دا، ايشىقتى بەتتەرى ايعاقتاپ وتىر. ەندى ماعجان ءرومانتيزمىنىڭ جاڭاشىل سيپاتى نەدە؟ كوركەمونەر تاپ قۇرالى، پارتيا قۇرالى، پارتيا قارۋىنا اينالعان كەزەڭدە قانداي قۇندى سيپاتىمەن ادەبيەت اۋاسىنا تىڭ سامال جەلپىدى دەگەن ساۋال توڭىرەگىنە جەتەيىك. بىزدىڭشە، اقىن ءرومانتيزمىنىڭ كەڭەس تۇسىنداعى باعالىعى، ءارى وزگەلەرگە ۇقسامايتىن سونىلىعى – قارۋمەن، دۇرلىكتىرۋمەن، اشتىقپەن ءبۇتىن ۇلتتاردى ءبىر قوعامدىق فورماتسيادان، ەكىنشى ءبىر قوعامدىق ءبىر ساتىعا توڭكەرىس ارقىلى وتكىزىپ «جاساندى باقىت» جاساماق بولعان ءامىرشىل وكىمەتكە ءوز يدەياسىن عانا دۇرىس دەپ سانايتىن دەموكراتيادان جۇرداي پارتياعا ءىشتارتا قويماۋى، ۇلتتىق تامىردى جۇرەگىنە مىقتاپ ۇستانىپ، تىلەگىنە، ارمانىنا، ءتىپتى كەيدە شىندىق بولمىسپەن ساناسپاي قيالىنا اينالدىرۋى.

قۇربىنىڭ كوبى تەز تۇلەپ،

توپىرلاپ توپقا شاپقاندا،

جاپاندا جالعىز كۇڭىرەنىپ

مەن ويىما ەرگەمىن، -

دەۋى جوعارىداعى پىكىرىمىزگە دالەل بولا السا كەرەك. مىنە، وسىنداي ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنان تۋعان رومانتيزم – بۇل ادەبي باعىت ۇلت ساناسىنىڭ وسۋىمەن، بوستاندىق يدەياسىمەن تىكەلەي بايلانىستى – اقىن اكەلگەن بىرنەشە ۇلكەن جاڭالىققا مەڭزەيدى. بىرىنشىدەن، ءسوز ونەرىمىزدە بۇل ادەبي باعىتتى اياقتاندىرادى. بۇل ۇعىمعا وسى باعىتتى جان-جاقتى جانە وزىنە دەيىن بولعان تاجىريبەلەردى مەيلىنشە تولىمدى تۇردە ورنىقتىردى دەگەن ماسەلە سىيسا قاجەت-ءتى. ءومىر شىندىعىن بەينەلەۋدىڭ وسى ءتاسىلىن جەتىلدىرۋ، جاڭا سۋرەتتەر سالۋ، جاڭا بەينەلەر سومداۋ كوركەمدىك سالاداعى از ولجا بولماسى حاق. ەكىنشىدەن، پوەزيامىزدىڭ يدەيالىق-تاقىرىپتىق كوكجيەگىن كەڭەيتتى. بۇرىندارى دا بار ماحاببات، كوڭىل-كۇي، ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي ت.ب. – ومىرلىك جايتتاردى جاڭا مازمۇنمەن بايتتى. سونىڭ بارىسىندا قازاق پوەزياسى ماعجان ارقىلى قازاق قوعامىنىڭ بۇرىن ايتىلسا دا تەرەڭ كورىنە بەرمەگەن تۇستارىنا بارلاۋ جاسادى، كەيبىر جالپىلاما ايتىلعانداردى كوركەم كەستەمەن ناقتىلاي ءتۇستى. ۇشىنشىدەن، اقىن ءرومانتيزمى وزىنە ەتەنە جاقىن ەلەگيا، ليرو-ەپيكالىق پوەما، ميفتىك-فولكلورلىق مازمۇنداعى پوەما، ينتيمدىك ليريكا، باللادا سەكىلدى جانرلاردى جاڭاشا قىرىنان تانىتتى نەمەسە تىڭنان قوستى، ياعني جاڭا مازمۇن جاڭا ءتۇردى قاجەت ەتتى، ءارى تاپتى دا.

ادەبيەتىمىزدەگى رومانتيزم تاريحىنا كوز جىبەرسەك جازىلعان مەكەنى مەن مەرزىمى ەستە قالماعان فولكلور ۇلگىلەرىنە بارىپ تىرەلدى، ال، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا ونىڭ كورىنۋى – ءحىح ع. العاشقى جارتىسى. ماحامبەت، زار زامان اقىندارى، ودان بەرى دە اقىلباي مە ماعاۋيا شىعارمالارى. وسى اتالعان اقىنداردىڭ ءرومانتيزمنىنىڭ ءتۇرىن /اعىمىن/ اجىراتار بولساق، وندا ماحامبەتتىڭ شارۋالار كوتەرىلىسىنە دەيىنگى وپتيميستىك – توڭكەرىسشىل جانە كوتەرىلىستەن سوڭعى ەلەگيالىق ءرومانتيزمى، دۋلاتتىڭ، شورتانبايدىڭ، مۇراتتىڭ، ابۋباكىر كەردەرىنىڭ وتكەندى يدەيالاندىرۋ سارىنىنداعى كونسەرۆاتيۆتى، وتارشىلدىققا قارسىلىققا تولى ءرومانتيزمى، كەمەڭگەر اقىن ۇلدارىنىڭ ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن ادەتتەگىدەن تىس وقيعا الىپ جەكە ادامدار مىنەزدەرىنىڭ ايرىقشا قاسيەتتەرىن بەينەلەيتىن / «مەدعات-قاسىم»، «داعىتان» /ينديۆيدۋاليستىك ءرومانتيزمى دەپ جالپىلاي سيپاتتاما جاساۋعا بولار ەدى. وعان حح ع. باسىنداعى شاڭگەرەيدە كەزدەسەتىن ەلەگيالىق كۇيلەردى، ب.كۇلەەۆتىڭ ينتيمدىك اۋەندەرىن قوسايىق. وسى اتالعان مازمۇنداعى رومانتيزم اعىمدارىن م. جۇماباەۆتان مولىنان ۇشىراتامىز. بۇل ماعجان پوەزياسىندا قازاق رومانتيزمىنە ءتان بارلىق بەلگىلەر كورىندى دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرادى. جوعارىدا ايتىلعان ىشكى اعىمدارعا قوسا ول رومانتيزمگە، ميفتىك-فولكلورلىق، دەموكراتتىق، سۋبەكتيۆتىك بەلگىلەردى دارىتتى.

كوركەمونەردەگى، ونىڭ ىشىندەگى ادەبيەتتەگى جاڭا مازمۇن قالامگەر ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ تاريحى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك شارتتارىنان بارىپ تۋادى دەسەك جاڭا ءسوز ايتقان بولمايمىز. تەك ايتىلعان زاڭدىلىقتى ءوز ماقساتىمىزعا ورايلاستىرعان بوامىز. توڭكەرىس قارساڭىنداعى جۇماباەۆ پوەزياسى وتارشىلدىققا قارسىلىق يدەياسىنا تولى بولدى. زەردەلى وقىرمان: «مۇنىڭ نەسى جاڭالىق، ءحىح ع. پوەزياسىندا بۇل يدەيا مولىنان كورىنىس بەردى» - دەر. ماسەلە، ماعجاننىڭ ادەبيەتىمىگە الگىندەي يدەيانى اكەلۋىندە ەمەس، ونى ءوز ءداۋىرىنىڭ سۇرانىسىنا وراي جاڭاشا مازمۇندا جىرلاۋىندا. ونىڭ جىرى شورتانبايدىڭ:

اعاشتى تاۋعا ءۇي سالىپ،

الدى كاپىر اقىلداپ.

ەلدى ەركىنە قويمادى،

بۋىرشىنداي تاقىمداپ

نەمەسە دۋلاتتىڭ:

ەركىنشە وسكەن قايران ەل،

داۋلەتتىڭ بەينە شالقار كول،

ايدىننىڭ بەينە اسقار بەل

بوتاداي بۇلا وسكەن تەل،

ەندى كەلىپ قامالدىڭ

ورىس سالعان قۋ تامعا...

دەگەندەرىندەي ءوز ەركىندىگىنەن ايىرىلعان بودان ەلدىڭ شاراسىز ءحالى ەمەس، الاش جەرىنىڭ جىلدان-جىلعا رەسەي ۋىسىنا كىرىپ بارا جاتقانىن، ەل باسقارىپ وتىرعان «يگى جاقسىلاردىڭ» وقالى تۇيمەلى ورىستارعا جالتاقتاپ وتىرعانىن، كەنەسارى سياقتى ازاتتىق ۇرانىن سالعانداردىڭ جەڭىلگەنىن كورگەن شورتانباي، دۋلات زامانىندا الگىندەي جولداردىڭ جازىلۋى، ارينە، زاڭدى قۇبىلىس. ورىس ابدەن جايلاعان، وڭدى-سولدى قانقۇيلى ساياسات جۇرگىزە باستاعان تۇستا، قازاقتىڭ بولاشاعىنان وقۋ-ءبىلىم، مادەنيەت ورىنەن كورىپ، اعارتۋشىلىق ويدى دامىتقان ىبىراي، اباي، شاكارىم دە ءوز داۋىرلەرى ءۇشىن قيسىندى ءسوز. ماعجاننىڭ وتارشىلدىققا قارسىلىعى مەيىلىنشە جىگەرلى. بۇل ءحىح عاسىردان ءتۇبىرلى ايىرماسى بار، قوعامدا زيالى قاۋىم قالىپتاسىپ، ونىڭ ساياسي، مادەني ءىس-ارەكەتتەرى ەلگە وتارشىلىقتىڭ ەزگىسىن كورسەتىپ بەرۋمەن عانا، حالىقتى وقۋ-بىلىمگە شاقىرۋمەن شەكتەلمەيتىن جاڭا ءداۋىردىڭ م. جۇماباەۆ سياقتى جاڭا اقىنى قازاق ولەڭىنە جاڭا ساياسي-قوعامدىق مازمۇن اكەلدى. ول العاشقى شىعارمالارىندا ءداستۇرلى اعارتۋشىلىق-دەموكراتتىق ارنادا بولىپ كەلگەنىمەن، اسا زور اقىندىق تابيعات وعان ءحىح عاسىردان دا، ءتىپتى حح عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنان دا ايىرماشىلىعى بار قوعامنىڭ جىرىن ايتقىزدى. ەندىگى جەردە زار زاماندىق سارىن، اعارتۋشىلىق جولداعى ۇگىت-ناسيحات ەمەس، حالىقتىڭ ويىن ساياسي جايتتارعا اۋدارۋ، ەڭسەسى تۇسكەن ەلدى ەركىندىككە ۇندەۋ ەرلىگى ەرەسەن، داۋلەتى شالقىعان الاشتىڭ وتكەنىن بەينەلەۋ مەيلىنشە ءتيىمدى ەدى. ۇلى ۇرىستاردا دارىندى قولباسشى، جاۋجۇرەك باتىر تۋاتىنى سەكىلدى، تاريحي قاجەتتىلىك ماعجان سياقتى اقىندى بەردى. باتىر تۋدىرعان زامان – اقىندى دا تۋدىردى. باسىلعان ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋدە، مادەنيەت، وقۋ-ءبىلىم قالاي قاجەت بولسا، جىگەرلى جىر دا سونشالىق قاجەت بولدى. وسى ورايدا، ماعجاننىڭ «تەز بارام»، «جەر جۇزىندە»، «كۇنشىعىس»، «پايعامبار»، «وت»،جىرلارى ءوز زامانداستارى اراسىندا جاڭا مازمۇنداعى پوەزيانىڭ العاشقى، سونى ۇلگىلەرى بولدى. توڭكەرىسشىل، اسقاق پافوستاعى جىرلار ماحامبەت پوەزياسىندا دا بولاتىن. ونىڭ ليريكالىق كەيىپكەرلەرى شارۋالار كوتەرىلىسىن كورسەتەتىن دە سونىڭ ماقسات-مۇدەسسىنەن تۋىپ جاتاتىن. ماحامبەت ءرومانتيزمىن يساتاي تايمانوۆ باستاعان بەلگىلى كوتەرىلىس دۇنيەگە اكەلسە، ماعجان ءرومانتيزمىن جالپىۇلتتىق ازاتتىق يدەياسى تۋدىردى. مىنە، وسى جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردى ساراپتاي كەلگەندە، اقىن ءرومانتيزمىنىڭ جاڭاشىلدىعى تۋراسىندا ءسوز ەتۋگە ابدەن بولادى. ىلگەرىدە كەلتىرىلگەن ولەڭدەر، ولارعا قوسا جاڭا مازمۇنداعى تاعى دا ءبىرسىپىرا تۋىندىلارى قازاق ساياسي-الەۋمەتتىك ليريكاسىن يدەيالىق جاعىنان دا، كوركەمدىك شارتى جاعىنان دا ەداۋىر بايتقان، وعان تىڭنان تىنىس اكەلگەن دۇنيەلەر. جۇماباەۆ جاڭاشىلدىعىنىڭ ءارى بەدەرلى، ءارى بەينەلى تاراۋى-سىرشىلدىعىمەن ساباقتاس. ونىڭ ادەبي مۇراسىندا مولىنان كەزدەسەتىن مۇنداي ولەڭدەردە وزىندىك سىرعا تولى، تەز جارالانعىش، تەز جۇبانعىش اقىن جۇرەگى، كوڭىلىن دە تولقىتسا، سونىڭ قۋانىشى جان مۇڭىنا بەرىلگىش اقىن جانى پوەزيا تىلىنە كەمەل دە كەلىستى كوركەمدىكپەن كوشىرىلىپ، قازاق پوەزياسىندا سەزىم جىرىنىڭ جاڭا بەتىن اشتى. ء«ومىردى ولەڭمەن عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ومىرىمەن سۋرەتتەي ءبىلۋ ءىرى جاندى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلمەك» - دەيدى اقىن اقان سەرى ومىرىنە سۇيسىنە وتىرىپ /1,340/. وسى ىقىلاستى سوزدەردى اۆتوردىڭ وزىنە ارناۋعا بولارلدىق. ماحامبەتتە، ابايدا، شاكارىمدە، سۇلتانماحمۇتتا جۇرەكتەرىن بيلەپ، جاندارىن تولقىتقان يدەيانى عانا پوەتيكالىق يدەياعا، ياعني شىعارمالارىنىڭ پافوسىنا اينالدىرماپ پا ەدى. اسىلى، شىنايى دارىندارعا ءتان بۇل قاسيەت ولاردىڭ پوەزياسىنىڭ ومىرشەڭ سيپاتى بولسا كەرەك. سۋبەكتيۆتىتىلىگى باسىم، ليريكا جانرىنىڭ اقىن پسيحولوگياسىمەن، بيوگرافيالىق جاقتارىمەن تىعىز بايلانىستا بولاتىنىن بىلگەنىمىزبەن ، وسى اقيقات تۇنعان قاراپايىم اكسيومانى كەيدە قاپەرىمىزگە الماي اقىننىڭ ءومىرى مەن ولەڭىنىڭ اراسىندا قوعامدىق، الەۋمەتتىك جايتتاردى جەلەۋ ەتىپ، پوەزيا تۋىندىسىن باعالاۋ، تانۋ ۇستىندە ونىڭ قانشالىقتى شىنايى اقىن ءسوزى بولا الاتىنان گورى، ونىڭ يدەيالىق جاعىنا، قوعامدىق ماڭىزىنا، ساياسي نومالارىمىزعا سايكەستىك تۇرعىسىنا سونشالىقتى ءمان بەرىپ كوركەمونەرگە ولشەۋسىز زيان كەلتىردىك. دۇنيەنىڭ وبەكتيۆتىقۇبىلىستارىن جۇرەگىنەن وتكىزىپ بارىپ عانا ولەڭ تۋدىراتىن كەمەڭگەر اباي ۇلگىسى ماعجاننان ءىزباسار، دارىندى شاكىرت تاپتى. ءسويتىپ، ماعجان تۇسىندا قازاق ولەڭىندە دە سۋبەكتيۆتىلىك تەرەڭدەي ءتۇستى. ىشكى سىردىڭ مولدىعى، پوەزيانىڭ سەزىم كۇيىنە اينالۋى، ومىرگە جۇرەك مۇناراسىنان باعا بەرۋ – ءرومانتيزمنىڭ بەلگىلەرى. بۇل بەلگىلەر ەڭ شىنشىل كوركەمدىك ءادىس رەاليزمگە دە قاتىستى. الايدا، بۇل ونىڭ رومانتيزمدەگى سياقتى باستى قاسيەتى ەمەس، سان الۋان قىرلارىنىڭ ءبىر تاراۋى عانا. مىنە، ماعجان پوەزيامىزدا وسى قىردى ۇشتاپ دامىتتى. اقىننىڭ كوڭىل-كۇي، ماحاببات ليريكاسى ءتىپتى ساياسي-الەۋمەتتىك باعدارداعى ليريكاسىنىڭ ءوزى ونىڭ ەلگەزەك سەزىمىمەن ءورىلىپ جاتادى. كوڭىلى قۇلاعان نارسەگە بارىنشا بەرىلىپ، ونى سىرشىل ولەڭگە ءتۇسىردى. ولەڭگە تۇسىرگەندە دە شەبەر سۋرەتكەر سەزىمنىڭ وزىندەي نازىك ۇنىنە، اۋەزدى ىرعاعىنا ءتۇسىردى. اقىن سىرشىلدىعى ولەڭگە ەكى ۇلكەن ىلگەرىندى ىقپال اكەلدى. بىرىنشىدەن، قازاق ولەڭى ول ارقىلى ادام جانىنىڭ تەرەڭ قاتپارىنا باردى، ياعني ولەڭنىڭ ادامتانۋداعى شەكاراسىن كەڭەيتتى. ادام سەزىمىنىڭ تەرەڭدىگى مەن ادام ويىنىڭ شەكسىزدىگىن كورسەتۋدەگى ماعجان ەڭبەگىنىڭ باعالانۋى ءتيىستى جاقتارى مول. ەكىنشىدەن، سول تەرەڭ سىرلاردى بەرۋدە اقىننىڭ شەبەر ءتىلى ءتىلىمىزدىڭ بەينەلەۋ – ستيليستيكالىق مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋدا تابىستى جەتىستىكتەرىنە جەتتى، ياعني ادەبيەتىمىزدىڭ مادەني دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە ۇلەس قوستى.

جالپى، ادەبي-تاريحي دامۋدا ءىرى سۋرەتكەرلەر شىعارمالارىندا بەدەرلەنە بايقالاتىن جاڭاشىلدىق قىرلارىنىڭ ءتۇپ-توركىنى ولاردىڭ زامانىنان دا ىلگەرى كەزەڭدەردە جاساعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۋىندىلارىنان اڭعارىلا باستايدى. بۇل ءبىر جاعىنان – تاريحي-الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ ورنىعۋ ەۆوليۋتسياسىمەن، سوعان سايكەس قوعامدىق پىكىردىڭ قالىپتاسا باستاۋىمەن بايلانىستى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ادەبي ءداستۇر جالعاستىعىمەن دە تۇسىندىرىلسە كەرەكتى. قوعمدىق سانانىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلاتىن كوركەمدىك سانانىڭ وسىنداي زاڭدىلىعى ءسوز ونەرىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا بىرنەشە تۇستا مەيىلىنشە ەرەكشەلەنە كوزگە تۇسەدى.

قازاق حاندىعى تۇسىنداعى دەپ اتالىنىپ جۇرگەن ءتورت عاسىرلىق تاريحى بار جىراۋلار پوەزياسىندا جاۋىنگەرلىك پافوستىڭ ورنى ايرىقشا. دەگەنمەن، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، ماعاسقا تولعاۋلارىنداعى الگىندەي يدەيانى بۇل ءداۋىر پوەزياسىنىڭ ەڭ باستى مازمۇنى دەي المايمىز، وعان قوسا ەل بىرلىگى، وسيەتتىك-عيبراتتىق مازمۇنداعى تولعاۋلاردى دا اتاۋعا بولادى. ال، جاۋىنگەرلىك-كۇرەسكەرلىك پوەزيا دەگەندە سانامىزعا يساتاي باستاعان كوتەرىلىس، كەنەسارى باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس توڭىرەگەندە تۋعان ادەبيەت ەسكە تۇسەدى. وسى تاراپتاعى اقىنداردىڭ بەينەلەۋ ارسەنالىندا جىراۋلار ءداستۇرىنىڭ بىرقاتار كوركەمدىك كومپونەنتتەرىن كورۋگە بولاردىق. سىنشىلدىق، سىناي وتىرىپ ونەگە ايتۋ ءداستۇرى ابايعا دەيىنگى داۋىردە ارىسى-جىراۋلار پوەزياسىندا، بەرىسى – دۋلەت پەن شورتانباي زاماندارىندا مولىنان كورىنگەنى ءمالىم. الايدا، قوعامدىق قارىم-قاتىناستارداعى كەلەڭسىزدىكتەردى سىناۋ، جەكە ادام بولمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى مىنەۋ، ولاردان قورىتىندى شىعارا وتىرىپ، يگى، ىزگى، يماندى قاسيەتتەرگە قاراي بەيىمدەۋ، باعىتتاۋ قازاق ادەبيەتىندە اباي شىعارماشىلىعىندا تولىمدى سيپاتقا اينالعانى بەلگىلى. سونداي-اق، قازاق پوەزياسىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان فيلوسوفيالىق سارىندار ءوزىنىڭ ۇلى قورىتىندىسىن ابايدان تاپتى. اسىلى، باستاپقىدا ادەبيەتكە ەنگەن يدەيا بولسىن، تاقىرىپ بولسىن پىكىر، الدىمەن، ويتۇرتكى رەتىندە تۋادى دا، وزىندىك كوركەمدىك قورىتىندىسىن كەلەسى داۋىرلەردە تاپسا كەرەك. بۇل الگى يدەيالاردىڭ قوعا ومىرىنە كەڭ ورىن الۋىمەن جانە كوركەم ءتۇردىڭ جەتىلۋىمەن بايلانىستى بولادى دەپ ويلايمىز. مىنە، وسىنداي زاڭدىلىقتى ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارمالارىنان دا كورەمىز. وتارشىلدىققا قارسىلىق سوناۋ بۇحار جىراۋ زامانىنان ودان، بەرىدە زار زامان اقىندارىنان قۇنارلى ورتا تاۋىپ، ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا دۋلات، مۇرات، شورتانباي ت.ب. اقىنداردىڭ شىعارمالارىندا كەڭىنەن ايتىلدى. دۋلات پەن مۇراتتاعى، شورتانباي مەن نۇرمانبەتتەگى وتارشىلدىققا دەگەنگە سىن – ءداستۇردىڭ بۇزىلۋى، جەردىڭ تارۋى، ءدىننىڭ السىرەۋى سياقتى كەرى وزگەرىستەردى بەينەلەۋ ارقىلى، بۇگىنگە وتكەندى قاراما-قارسىلىقتى كورسەتۋ ارقىلى كورىنسە، عاسىر سوڭىندا مۇنداي قارسىلىق اعارتۋشىلىق يدەيالارمەن ساباقتاستىرىلا باستادى. حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتى وياتۋ، رۋحاني جاڭعىرۋعا ۇندەۋ باعىتىنداعى ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ ولەڭدەرىندەگى اعارتۋشىلىق پەن سىنشىلدىقتا ابايدىڭ ءداستۇرى سەزىلىپ تۇراتىن. دەگەنمەن ول قازاق قوعامىنداعى اباي زامانىنان تۇبەگەيلى ايرماشىلىعى بار جاڭا كەزەڭ ەدى. جاڭا كەزەڭنىڭ جاڭا ءسوزىن ءداستۇر سالتىنداعى قولتاڭباسى قالىپتاسقان قالامگەن ەمەس، جاڭا كەزەڭنىڭ تاريحي -قوعامدىق جاعدايىندا تاربيەلەنگەن، قالىپتاسقان قالامگەن ايتۋى ءتيىس ەدى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ يدەيالارى احمەت، مىرجاقىپ، عۇمار ت.ب. شىعارمالارىنان كورىنىس تاپقانىمەن، ونىڭ كوركەمدىگى كەمەل كورىنىسى ماعجان شىعارماشىلىعىنا ءتان. ا. بايتۇرسىنوۆ پەن م. دۋلاتوۆ سانالى عۇمىرلارىن اعارتۋشىلىق، قايرەتكەرلىك جولعا ارنادى. ع. قاراشتىڭ اقىندىق بەتىندە جىراۋلاردى ۇلگى تۇتقان كونسەرۆاتيۆتى باعىت باسىم بودى. ونى كەزىندە م. اۋەزوۆ پەن ج. ايماۋىتوۆ جازعان ەدى /3/. ال، م. جۇماباەۆتىڭ اقىندىق قابىلەتى ۇلت-ازاتتىق يدەيانى كوركەم كەستەلەۋگە بەيىم تۇراتىن. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ماعجاننىڭ تابيعي دارىنىندا اعارتۋشىلىق راتسيوناليزمنەن گورى، سەزىمشىلدىك، اعىمداعى وعيعانى جىلدام قابىلدايتىن ۇشقىرلىق باسىم جاتاتىن. ەكىنشىدەن، اقىن ولەڭدى ۇگىت-ناسيحات قۇرالى دەپ تۇسىنبەگەن، وعان قالامگەر شىعارمالارىنداعى ادەبي-ەستەتيكالىق تانىمنىڭ تەرەڭدىگى دالەل. ۇشىنشىدەن، ونىڭ بولمىسىندا ءومىردى رومانتيكالىق تۇرعىدان بەينەلەۋ قابىلەتى وزگەلەردەن دە تەرەڭ بولاتىن. جالپى الەمدىك ادەبيەت تاريحىنىڭ تاجىريبەسى دالەلدەپ وتىرعانىنداي ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋ داۋىرىندە، ادەتتە رومانتيزم وركەن جاياتىنىن بەلگىلى. تورتىنشىدەن، جاڭا ءداۋىر ءوزىنىڭ جاڭا يدەيالارىن الا كەلسە، كوركەم ادەبيەت ولاردى تابيعاتىنا ساي سونى فورمادا بەينەلەۋى زاڭدىلىق. وسى ورايدان كەلگەندە ماعجان شىعارماشىلىعىنىڭ جانرلىق بولسىن، تىلدىك-ستيلدىك بولسىن قىرلارىنداعى جاڭالىقتى اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. بەسىنشىدەن،ماعجاننىڭ ۇلت-احزاتتىق تاقىرىبىنداعى شىعارمالارى ۋاقىت جاعىنان، كەڭستىك جاعىنان العاندا قازاقتىڭ قاي اقىنىنىڭ بولسا دا شىعارمالارىنان كەڭ. رۋحاني بوستاندىق، ۇلت بوستاندىعى سوناۋ قورقىت، ودان بەرىدەگى ابىلاي، كەنەسارى زاماندارىنان ءوز داۋىرىنە دەيىن جەلى تارتىپ جاتىر. التىنشىدان، جالپى بوستاندىق، ەرىك ازاتتىق ماسەلەلەرى – ماعجان شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋى. وسىنشا كولەمدە وسىنداي ىرگەلى تاقىرىپتاردى جىرلاعان اقىن وعان دەيىن دە، ونىڭ زامانىندا دا بولعان ەمەس.

ىلگەرىدە ايتىلعان جايلاردان شىعاتىن ءتۇيىن – ادەبيەتتەگى تاقىرىپ پەن يدەيا ءبىر كەزەڭنىڭ عانا جەمىسى ەمەس، ۇلكەن ادەبي پروتسەستىڭ ونەبويىندا بايقالاتىن، اۋقىمدى، باي ءداستۇرلى قۇبىلىس. الايدا، ءومىر شىندىعىنىڭ ادەبيەتكە كوشۋى، اۆتوردىڭ وعان بەرگەن ەستەتيكالىق تۇجىرىمى ۋاقىت وتە كەلە باسقا اۆتورلار تاراپىنان وزگەرە، وڭدەلە، دامىتىلا بەرەدى. مۇنداي پروتسەسس يدەيانىڭ پىكىر جۇزىندە تۋىنان باستاپ كوركەمدىككە قاراي جەتىلە تۇسەدى. كەزىندە تىكەلەي ايتىلعان ويلار بەينەلى بايلامدارعا اينالادى. مىنە، وسىنداي كوركەمدىك ساپانىڭ ارتۋى كەزىندە بۇحاردان، دۋلاتتان ءبىر بايقالسا، ابايدا ءىرى كوركەمدىك دەڭگەيدە كورىندى. ال، حح عاسىر ادەبيەتىندە ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىعى الگىندەي كوركەمدىك ءوسۋدىڭ العاشقى تولىققاندى ۇلگىسى بولدى. بۇل جالپى العاندا قازاق ادەبيەتىنىڭ سونى كوركەمدىك ولجاسى ەدى.

جالپى، كوركەمونەردەگى سياقتى، ءسوز ونەرىندەگى جاڭا باستامانىڭ ورنىعۋى ادامدى، ادام مەن قوعام اراسىنداعى كۇردەلى دە، ارقيلى قارىم-قاتىناستى جاڭا قىرىنان بەينەلەۋمەن بايلانىستى. مىنە، وسى ءبىر ارنالى تۇستان ءومىر شىندىعىن كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرۋ، قوعامدىق ورتادا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى تانىتۋ، اۆتوردىڭ سۋرەتتەپ وتىرعان وبەكتىسىنە قاتىستى، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك كوزقاراستارى، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى مەن دۇنيەتانىمى ايقىندالا كورىنەدى. جىراۋلار پوەزياسىندا ولار ءومىر سۇرگەن تاريحي ءداۋىردىڭ ەڭ كورنەكى وكىلدەرى، نەگىزىنەن حاندار، باتىرلار بەينەلەسە، ودان بەرىدەگى زار زامان اقىندارىندا دا باتىرلار، بيلەۋشى تاپ وكىلدەرى كورىنىس تاپتى. ونى دۋلاتتىڭ، شورتانبايدىڭ، مۇراتتىڭ تاعى باسقالاردىڭ شىعارمالارىنان كورۋگە بولادى. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ءداستۇرلى پوەزيا وكىلدەرىنەن دە وسىنى كورۋگە بولادى. ياعني، جازبا ادەبيەتكە دەيىنگى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءسوز ونەرىندە حالىققا بەلگىلى دەگەن ادامداردىڭ بەينەسى جاسالدى. مۇنداي شىعارمالاردا بىردە سىن، بىردە ماداق ارالاسىپ قاھارمان جاساۋدا ءداستۇرلى پوەزيا وكىلدەرى جازبا ادەبيەتتەگىدەي تولىققاندى وبراز جاساۋ بيىگىنە جەتە قويعان جوق-تى. بۇل ادەبيەتتىڭ ءالى دە حالىق ءومىرىن جان-جاقتى يگەرمەگەنىن، سول كەزدەگى ءسوز ونەرى الدىندا مۇنداي مىندەتتىڭ تۇرا قويماعاندىعىن اڭعارتادى. ءسويتىپ، قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭدەگى ادەبيەتكە دەموكراتيالىق جانە گۋمانيستىك يدەيالاردىڭ تەرەڭدەي قويماعانىن اڭعارامىز.

اباي شىعارمالارىنداعى ادامنىڭ ادەبي-ەستەتيكالىق جانە قوعمدىق-الەۋمەتتىك، فيلوسوفيالىق بولمىسى وزىنە دەيىنگى ادەبيەتكە قاراعاندا ەداۋىر جان-جاقتى بولدى. اباي ارقىلى قازاق ولەڭى ومىردەگى ادامعا، ونىڭ رەالدى تىرشىلىك اياسىنا بويلادى. ۇلى اقىن كورنەكتى تۇلعالاردان گورى قاتارداعى ادامعا جۋىق تۇرىپ، ولەڭدەرىندە ونى بارشا قاراما-قايشىلىعىمەن بەينەلەدى. ويشىل اقىننىڭ سىنىندا، اعارتۋشىلىعىندا، ولاردان تۋىندايتىن جوعارى تالاپتارىندا ادام سۇيگىشتىك، ادامعا دەگەن جاناشىرلىق، ىزگىلىككە ۇندەۋ باسىم ءتۇسىپ جاتادى، سونىسىمەن دە ول ادەبيەتىمىزدە دەموكراتيالىق سيپات پەن گۋمانيستىك مازمۇندى تەرەڭدەتتى. اقىن ادام بويىنداعى قايشىلىقتاردىڭ سىرىنا بويلاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ باي ىشكى الەمى ارقىلى ىزگىلىك مۇراتتاردى ناسيحاتتادى جانە مۇنداي ناسيحات كەشەگى ديداكتيكالىق پوەزياداعىداي تىكەلەي ەمەس، وبراز ارقىلى، ادامنىڭ جاندى بەينەسى ارقىلى بەرىلىپ، ادەبي-ەستەتيكالىق اڭعاردا كورىندى. ءسويتىپ، اباي ارقىلى قازاق ولەڭى جالاڭ سوزدەن ادامنىڭ سەزىمىن باۋرايتىن جاندى سوزگە، اسىل سوزگە اۋىستى. سول سەبەپتى دە م. اۋەزوۆ: «اباي قازاق وقۋشىسىنىڭ ويىمەن قاتار سەزىمىن دە تاربيەلەگەن» - دەسە /4,350/, ق. جۇبانوۆ: «ونىڭ سەزىمى ويشىل سەزىم. ونىڭ ويى دا سەزىمشىل وي» - دەيدى /5, 36/. بۇل اباي شىعارماشىلىعىنا ءدال ايتىلعان تەرەڭ سوزدەردەن اقىننىڭ ناسيحاتشى ەمەس، گۋمانيست سۋرەتكەر بولعانىن اڭعارامىز. اباي ءومىر سۇرگەن ۋاقىت – وتارشىلدىقتىڭ ەڭ ءبىر اسىقىنعان تۇسى، ەل ءىشىنىڭ سونىڭ زارداپتارىنان رۋحاني ىدىراۋعا تۇسكەن كەزى دەسەك، وندا ابايدىڭ اششى سىنىن، قاتال تالابىن ۇعىنۋعا بولادى. دەسەك تە، اباي جاساعان ادەبي بەينەلەر سول ءداۋىردىڭ شىندىعىمەن ورايلاسىپ، اقىننىڭ اعارتۋشىلىعىن، سىنشىلدىعىن كورسەتەتىن دە، جەكە-جەكە بيلەۋگە ءتۇسىپ، وتارشىلدار مۇددەسىنەن باسى بىرىكپەي وتىرعان حالىقتىڭ رۋحاني وي-اڭسارىن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك الەۋەتىن بەينەلەي المايتىن ەدى. بۇل ءوز زامانىنىڭ رەالدى بولمىسىنان شىعىپ وتىرعان سۋرەتكەر ءۇشىن ۇلكەن كەمشىلىك ەمەس تە شىعار. الايدا، اباي نازارىنان وتارشىلدىق سياقتى زور ءناۋباتتىڭ تىس قالۋى ءبىر جاعىنان تاڭقالارلىق، ەكىنشى جاعىنان تۇسىندىرۋگە دە بولارلىق جايت. بۇل ماسەلە ابايتانۋدا سانالى تۇردە قاراستىرىلماي جۇرگەنىمەن، مۇحتار اۋەزوۆ ونىڭ سەبەبىن وزىنە ءتان تەرەڭدىكپەن كورسەتىپ بەرگەن. ى. التىنسارين مەن اباي شىعارمالارىنىڭ سيپاتى تۋرالى وي قورىتا وتىرىپ ول: «بىراق بۇلاردىڭ توبى ساياسي-الەۋمەتتىك قۇرىلىستا پاتشا ۇكىمەتىنەن قىسىم كورمەيدى. قايتا سودان سىباعا الىپ، سونىڭ وزىنە قوڭسى قونعان تاپ. سوندىقتان ول تاپ اقىندارى توڭكەرىسشىل قارسىلىق تاقىرىبى مەن توڭكەرىسشىل سارىن سياقتىنىڭ ەشبىرىنە جولامايدى. قازاق ولكەسىنىڭ ولار كەزىندە وتار بوپ جاتۋى دا بۇلاردىڭ سانا-سەزىمىنە اسەر ەتپەگەندەي بولادى» - دەيدى /6, 278-279/.

بۇعان قوسا اباي زامانىندا وتارشىلدىق ساياسات بۇرىنعىداي اشىق جويقىن تۇردە ەمەس جىمىسقى رەڭك الىپ، جوسپارلى تۇرگە كوشكەن. حالىق بۇرىنعىداي كۇشپەن ەمەس، ءارتۇرلى فورماداعى جارلىقتار مەن رەفورمالار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ حالىقتىڭ تۇرمىسى وتارشىلار تاراپىنان تاڭىلعان وزگەرىستەرگە بىرتە-بىرتە بەيىمدەلە باستاعان. سونداي-اق وتارشىلدىق وكىمەتتىڭ ونداي شارالارىنا قارسى بولعاندار جازالانىپ حالىق ساناسىن ۇرەيدە ۇستاپ وتىرعان. ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ءىرىلى-ۇساقتى كوتەرىلىستەر باسىلىپ، جانشىلىپ ەندىگى جەردە ەلدىڭ ۇيىمداسىپ باس كوتەرۋگە امالى قالماعاندا ەدى. ال، عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى كوتەرىلىستەر جالپىحالىقتىق، ءتىپتى جالپىايماقتىق سيپاتقا يە بولا المادى. حالىق اراسىنداعى وتارشىلدار تاراپىنان ىدىراۋعا ۇشىراعان بىرلىك، سونىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان بىتىراڭقىلىق اباي پوەزياسىنان كورىنىس تاپتى. ماعجان «التىن حاكىم» ىزىندەگى گۋمانيزمدى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، اعارتۋشىلىق ارنادا «قاراعىم»، «ونەر-ءبىلىم قايتسە تابىلار»، «مەن سورلى»، سىنشىلدىق ارنادا «سورلى قازاق»، «جاتىر»، «قازاعىم» ت.ب ولەڭدەر جازعانىمەن بۇل باعىتتا كوپ ايالداعان جوق. «شولپان» جيناعىنان دا جاڭا وڭىرلەردى بارلادى. ابايدان كەيىنگى ادەبي داۋىردە احمەت، مىرجاقىپ، سپانديار، سۇلتانماحمۇت، مۇحامەتجان تاراپتارىنان ءبىراز شيىرلانعان تەڭدىكتەن ايىرىلعان قازاق قىزىنىڭ بەينەسىن جاساعان ماعجاننىڭ سەنتيمەنتاليستىك وبرازدارىن ايتپاعاندا، اقىن قازاق ادەبيەتىنە جاڭا يدەيالىق-ەستەتيكالىق ساپاداعى تىڭ بەينەلەر اكەلدى. ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م. دۋلاتوۆ شىعارمالارىندا اعارتۋشىلىق، پۋبليتسيستيكالىق سارىندا كورىنگەن ازاتتىققا اسىققان قاھارمان ماعجان پوەزياسىندا مەيلىنشە كوركەم بەينەگە اينالدى. تۇتاس كەزەڭنىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان قايراتكەر، اقىن اعالارىنىڭ باستاماسىن ماعجان كوركەمدىك كەستەمەن ادىپتەپ اسىل سوزگە اينالدىردى. ونىڭ اقىندىق «مەنىنەن» تۋىنداپ حالقى مەن اقىننىڭ اڭسارىنان سومدالعان بۇل بەينە كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى بولعان سەبەپتى – ۇلت-ازاتتىق كەزەڭنىڭ شىنايى قاھارمانى بولدى. ءسويتىپ، ماعجان ءوز زامانىنىڭ ەڭ ىلگەرىندى يدەياسىن بەينەلەدى. ءدال وسى تۇستا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «...ەلدە جوق رۋح اقىن سوزىندە دە بولمايدى. ەلدە بار رۋحتى اقىن ىقتيمال دارىپتەپ، كۇشەيتىپ، كوپىرتىپ، كوركەيتىپ ايتادى. بىراق جۇرتتا جوق رۋحتى وزىنەن شىعارىپ ايتا المايدى. اقىن سوزىنە جۇرت رۋحىنىڭ ساۋلەسى تۇسپەي تۇرمايدى» - دەگەن سوزدەرىن ەسكە تۇسىرگەن ابزال /7, 238/.

اقىننىڭ مۇنداي قاھارمانىندا جەكەلەپ العاندا ماحامبەتتىڭ كەگى، دۋلات پەن مۇراتتىڭ نالاسى، ابايدىڭ تالاپشىلدىعى مەن دانالىعى ەرەكشەلەنىپ كوزگە شالىنباعانىمەن، مۇندا سولاردىڭ بارلىعى اڭساعان، سولاردىڭ بارلىعىنىڭ جوقشىسى، حالقىنىڭ ازاتتىعىنا سەنگەن كۇرەسكەردىڭ تۇتاس تۇلعاسى بار. بۇل اقىن كەشكەن ويانۋ ءداۋىرىنىڭ وزىنە دەيىنگىلەردەن ۋاقىت ارتىقشىلىعى، بۇل وزىنە دەيىنگىلەردىڭ دەڭگەيىندە قالماعان اقىننىڭ دارىن ارتىقشىلىعى. بۇل پىكىردىڭ دالەلى مەن دايەگى – «جەر جۇزىنە»، «تەز بارام»، «ەسىمدە... تەك تاڭ اتسىن»، «وت»، «پايعامبار»، «كۇنشىعىس»، «الىستاعى باۋىرىما» ت.ب. جىرلارىندا. سونىڭ ناتيجەسىندە ءداۋىردىڭ ەڭ جەتەكشى يدەياسى ماعجان ليريكاسىندا كوركەم وبرازعا اينالىپ، ءوزىنىڭ ادەبي قورىتىندىسىن تاپتى. اقىننىڭ كەمەل دارىنى ءبىر ماسەلەنىڭ ءوزىن ءار ءتۇرلى يدەيالىق جانە كوركەمدىك قىرلارىنان كورسەتە الۋ قابىلەتىمەن دە بايلانىستى دەسەك، وندا ماعجاننىڭ تۇتاس ليريكالىق مۇراسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ءبىر ورتاق تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى ولەڭدەرىنەن سۋرەتكەرلىك كوركەم ويدىڭ الۋان جاقتارىن يگەرگەنىنە كۋا بولامىز. بۇل ۇلكەن اقىندارعا ءتان ىشكى پوەتيكالىق الەۋەتتىڭ قۋاتتىلىعى، سونىمەن بىرگە قالامگەردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭدىگى. ايتالىق، «وت» ولەڭدەرىنىڭ وزىندە، ولاردا بەينەلى سيپات تاپقان ماسەلەلەردىڭ سان قىرلىلىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. مۇندا ماعجاننىڭ اقىندىق الەمىنىڭ شەكسىزدىگى، سونداي-اق تەرەڭ بىلىمدارلىعى، لوگيكاسىنىڭ مىعىمدىلىعى تاڭقالدىرماي قويمايدى. ءسويتىپ، قازاق ولەڭىنىڭ ءبىر ماعجان شىعارماشىلىعىندا جەدەل ءوسۋ جولىن ايعاقتايدى.

ايتۋلى جاڭالىق رەتىندە اقىننىڭ ءتول ادەبيەتىمىزگە تۇركى، شىعىس تاقىرىپتارىن الىپ كەلگەنى دە ايتىلىپ ءجۇر. ول ماعجاننىڭ سان قاتپارلى، تەرەڭ تاريحىمىزدى تۇتاس تۇسىنۋىمەن، سۋرەتكەرلىك تانىمىنىڭ ۇشقىرلىعىمەن تۇسىندىرىلسە قاجەتتى. مۇنداعى ماسەلەنىڭ سىرى – اقىننىڭ عالامدىق ويلاۋىمەن دە بايلانىستى قارالۋى ءتيىس. سۋرەتكەردىڭ كونە مەن جاڭانى، باعزى مەن بۇگىنگىنى قوساتىن، ءسويتىپ ادامزاتتىڭ وتكەن-كەتكەنىن كوركەمدىك كورىكتەن وتكىزەر ەرەن تۇلعا ەكەنىن اقىننىڭ ءوزى دە جۇرەگىمەن سەزىنگەن. ماعجاننىڭ كوكەيىنەن شىعىپ، قولىمەن جازىلعان «القا» ايقىنداماسىنداعى مىنا كەڭ تولعام سوعان كۋالىك ەتەدى: «اقىننىڭ الدىندا وتكەن، بۇگىن، كەلەشەك – ۇشەۋى دە تۇرۋعا ءتيىستى. اقىن وسى ۇشەۋىنىڭ اراسىندا كوپىر سالۋعا مىندەتتى» /8,269/. بۇگىنگى مەن كەشەگىنىڭ، شىعىس پەن باتىستىڭ، ماڭگىلىك پەن وتكىنشىلىكتىڭ كوكەيتەستى، ومىرشەڭ قىرلارىن جىرلاۋ-اقىننىڭ ءوزىن دە الەمدىك دەڭگەيگە كوتەردى. الەمدىك دەڭگەي دەۋ، استە، ماعجاندى دۇنيەجۇزى كوركەم ويىنىڭ الىپتارى جانىنا قويپ جاساندى دەڭگەيلەستىرۋ ەمەس، اقيقاتى سولاي. نەگە دەسەڭىز – ماعجان سياقتى ۇلكەن سۋرەتكەردى بۇگىنگى كۇنمەن ولشەۋ قيانات. ماسەلە – اقىن شىعارمالارىنىڭ اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس بولماسا قىتاي، ءۇندى ت.ب. كەڭ تارالاعان تىلدەرگە اۋدارىلعان-اۋدارىلماعاندىعىمەن بايلانىستى قاراستىرىلماۋى ءتيىس. الەمدىك كوركەمونەردىڭ قالىبىن ەۋروپالىق، ورىستىق ۇلگىلەرگە شاقتاپ قۇيۋ – جالپى ونەر ادامىنىڭ ەركىن قيالى مەن كوركەم تانىمىنىڭ جەمىسى ەكەندىگىنە، تابيعي دارىننىڭ دارالىق تۇرپاتىنا، ءاربىر ۇلتقا ءتان ەرەكشە ويلاۋ قابىلەتىنە كۇمان كەلتىرۋمەن بارابار. قازاق مادەنيەتىنىڭ ءوز بەتىمەن تانىلا باستاۋى كەشەلى، بۇگىن عانا دەربەس قادام ەندى عانا جاسالىپ جاتىر. نەگىزگى ولشەم اقىن كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ اۋقىمدىلىعىندا، سولاردى كوركەم كەستەلەۋىندە. وسى باستى باعدارلاردان كەلگەندە، ماعجان قانداي اقىنمەن بولسا دا ورەلەس، دەڭگەيلەس. الەمدىك مادەنيەت پەن كوركەمونەردى جاسايتىن جۇزدەگەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن كوركەمونەرى دەسەك، وندا ول داستۇرگە باي قازاقتىڭ كوركەم ويى ارقىلى تەك قانا ۇتادى، جاڭا قىرىمەن تولىعادى. بۇل تاراپتا ماعجان سىندى تۇتاس ۇلتتىڭ ۇلى سۋرەتكەرلەرىنىڭ ماڭىزى الابوتەن.

ءتۇر، پوەتيكالىق ءپىشىن سونىلىعى تۇرعىسىنان كەلگەندە ماعجان ولەڭىنىڭ وزەگىندە قازاق ءتىلىنىڭ مول مۇمكىنشىلىكتەرى وركەندەتىلە دامىتىلادى. جاڭاشىلدىقتىڭ باياندىلىعى مەن ومىرشەڭدىگى سونى تاقىرىپتىق-يدەيالىق مازمۇننىڭ سوعان ساي كوركەمدىك تۇرگە بولىنۋىندە دەسەك، وعان ورايلى مىسالداردى ماعجان ولەڭدەرىنەن مولىنان تابۋعا دا، ولاردى كورسەتۋگە دە ابدەن بولارلىق. اقىننىڭ كوركەمدىك ءتۇر سالاسىنداعى جەمىس ىزدەنىستەرى – ارنايى اڭگىمەنىڭ ارقاۋى.

بۇل ادەبي باعىت تۇسىندا قانداي ەلدىڭ بولماسىن ءسوز ونەرىندە ليريكانىڭ قاتتى دامىعانى – ىلگەرىدە ايتىلعان بەينەلەۋ ءادىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلاۋلى. ليريكالىق جانر ءۇشىن اسا تابىستى بولعان ءرومانتيزمنىڭ مۇنداي قىرلارى، رومانتيكالىق ەپوسقا كەلگەندە، پوۆەست پەن رومانعا قاراعاندا پوەما ءۇشىن اسا وڭتايلى بولدى. پوەما جانرىنداعى رومانتيزم ۇلگىلەرى ءداستۇرلى ەپيكالىق پوەمادان گورى ليريكا مەن ەپوستىڭ سينتەزىن تۇزىلگەن ليرو-ەپيكالىق پوەمانىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلدى. سول سەبەپتى دە ەۋروپا، ورىس ادەبيەتىندە كلاسسيزم مەن اعارتۋشىلىق ادەبيەتتەگى پوەمالاردان كەيىن، قازاق ادەبيەتى ءۇشىن داستانداردان سوڭ ليرو-ەپيكالىق پوەما جاڭالىق رەتىندە قاراستىرىلدى. باتىس ادەبيەتتەرىندەگىدەي قازاقتىڭ ادەبي ورتاسىندا ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىنداعى يدەيالىق كۇرەس قارقىندى جۇرمەگەنىمەن، ادەبي سىننىڭ ادەبي پروتسەسكە ارالاسىپ ىقپال جاساماعانىمەن، ۇلتتىق مازمۇنداعى قازاق ليرو-ەپيكالىق پوەماسىنىڭ ومىرگە كەلۋى سول كەزدەگى قالام يەلەرىن بەي-جاي قالدىرعان جوق. م. اۋەزوۆ ءرومانتيزمنىڭ سىرشىل-سۋبەكتيۆتى سيپاتىنا ەرەكشە توقتالىپ: «جازبا ادەبيەتىنىڭ ابايدان بەرگى ءداۋىرىن العاندا، جولىن وزگەرتەتىن جاڭالىق سوڭعى جىلداردا تۋىپ كەلەدى. ول جاڭالىق جاڭا باستالىپ كەلە جاتقان سەزىمشىلدىك، سىرشىلدىق رومانتيزم ءداۋىرى. بۇرىنعى اۋىزشا ادەبيەتتەن، ودان بەرگى اباي زامانىنان بەرى رەاليزم سارىنى كوبىنەسە قۇرعاق وي، جاداعاي ءسوز كۇيى وسى كۇندە ىشكى تەرەڭ سەزىم، نازىك سىر كۇيىندە اينالىپ كەلەدى. بۇنىڭ: م. جۇماباەۆتىڭ سوڭعى «ەرتەگى»، «قورقىت» سياقتى ولەڭدەرىندە بار» - دەپ جازسا /4/, ج. ايماۋىتوۆ: «بايان» - قازاق ادەبيەتىندە بولا بەرمەگەن تابىس. اسىرەسە، «باياننىڭ» باسقى بولىمىندە سۋرەت، شەشەندىك تولعاۋ، كۇي توگىلىپ كەتكەن» - دەيدى / 1,427/.

ليريكالىق باستاۋ مەن ەپيكالىق قۇلاش مۇنداي پوەمالاردىڭ ەرەكشە بايانداۋ مانەرىن قالىپتاستىردى. اۆتوردىڭ كەيىپكەرلەر ارەكەتىن، وقيعا بارىسىن سۋبەكتيۆتى ماندە بەينەلەۋى، سودان ءورىس الاتىن تەرەڭ سىرشىلدىق، ەموتسيونالدى رەڭك، سەزىم تاسقىنى، كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى الەمىنىڭ ايقارىلا، اشىلا سۋرەتتەلۋى – ەرەكشە ەستەتيكالىق جاعداي تۋدىرىپ، وقىرمان قابىلداۋىنداعى بەلسەندىلىكتى ۇدەتتى. ليرو-ەپيكالىق پوەمادا داستاندارعا، ءوزىنىڭ الدىنداعى پوەما تۇرلەرىنە قاراعاندا تابيعات كورىنىستەرى دە ايتارلىقتاي ورىن الدى. ماعجان پوەمالارىنداعى كوكشە، بۋراباي، جەتىسۋ سۋرەتتەرى شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىنىڭ اسا كوركەم شەشىمگە يە بولۋىنا از اسەر ەتكەن جوق. پەيزاجدىق سۋرەتتەر وقيعاعا فون عانا بولماي، جالپى سۋرەتكەردىڭ ايتپاق ويىن، مۇراتىن دا بىلدىرەدى.

مەن دە ويدى اعىتامىن قالامىما،

ارقانىڭ كوز جىبەرسەم الابىنا:

سارىارقا-سارى داريا، قيىرى جوق

كوز بولسىن، قانداي قىران، تالادى دا.

ىشىندە سارى داريا كوز توقتاتار

كوكشەتاۋ – سارىارقانىڭ ارالى دا.

كوكشەدە كۇنى كەشە قويداي ورگەن

ءتۇرلى اڭ: ءبورى، بۇعى، مارالى دا.

ايرىلىپ اساۋ، ەركە اڭدارىنان

كوكشەنىڭ تاس جۇرەگى جارالى دا!

دەگەن جولدار رومانتيكالىق يدەال مەن رومانتيكالىق نارازىلىقتىڭ تۇپتوركىنى يشارا جاسايدى.

شىعارمانىڭ سەزىم بايلىعى مەن الۋاندىعىنا قۇرىلعان مازمۇنى – تىلدىك بوياۋىنىڭ قانىق بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. رومانتيكالىق تانىم تروپتىڭ الدەنەشە تۇرلەرىنىڭ ماتىنىندە ورايلى، ءارى تالعامپازدىقپەن جۇمساۋىنا جول اشقان. مەتافورالىق، مەتونيميالىق، سينەكدوحالىق تىركەستەر قۇبىلىستى، وبرازدى بەينەلەۋدە، سونىمەن قاتار تابيعات كوركىن قۇبىلتا كەستەلەيتىن كەيىپتەۋلەر ليرو-ەپيكالىق پوەمانىڭ ستيلدىك قاباتىن كوركەم كەمەلدەندىردى. ماسەلە، ايشىقتى ءسوز نەمەسە ءسوز تىركەستەرىن مولىنان قولدانۋدا دا ەمەس، ولاردى وقيعانىڭ، قۇبىلىستىڭ سىرىن اشاتىنداي ورايىمەن جۇمساۋدا بولسا كەرەك. سوزگە ماعىنا جۇكتەۋدە جانە وسى باعىتتا ءوزىنىڭ ايقىن كوركەمدىك قولتاڭباسىن تۇسىرۋدە بولسا كەرەك. جالپى، شىعارما ءستيلى دەگەنىمىز – كەيبىر زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ادەتكە اينالدىرىپ جۇرگەندەي بەينەلى سوزدەردىڭ تىزبەگى ەمەس، قالامگەردىڭ ءسوز تاڭداۋى، ءوزىنىڭ سوزدىك الەمىن قالىپتاستىرۋى، سوزدەردى تىركەستىرۋ داعدىسى مەن سويلەم قۇرۋ ەرەكشەلىگى مەن شەبەرلىگى. وسىنداي ماقساتتى جاقتان كەلگەندە، قازاق ءتىلىنىڭ باي مۇمكىندىكتەرىن اشۋدا، انا ءتىلىمىزدىڭ جاڭا قاباتتارىن يگەرۋدە ماعجاننىڭ تاپقانى مول.

اۆتوردىڭ كەيىپكەرلەرىنە، ولاردىڭ ارەكەتىنە سۋبەكتيۆتى ىڭعاي ءبىلدىرۋى – ليرو-ەپيكالىق پوەمانىڭ نوۆەللالىق سيپايىن قالىپتاستىردى. وقيعانىڭ شيراق باياندالۋى، بايانداۋدىڭ بايىرعى جىرلارى مەن داستاندارداعىداي ءبىر ىزبەن بىرتە-بىرتە دامىتىلماي بىرنەشە سيۋجەتتىك بولىكتەر ارقىلى مولشەرلى بەرىلۋى، سودان بارىپ فراگمەنتارلى سيپات الۋى، ليريكالىق شەگىنىستەردىڭ ونىمدىك قولدانىستارى – رومانتيكالىق پوەمانىڭ كومپوزيتسيالىق ءبىتىمىنىڭ جيناقى دا، شىمىر بولۋىن، ارتىق تۇرماۋىن قامتاماسىز ەتتى. بۇل جاڭا ءپىشىندى قۇرىلىم اۆتوردىڭ شەبەرلىكتى قاجەت ەتە وتىرىپ، جالپى پوەما جانرىنىڭ ءپىشىندى كوركەمدىك ىڭعايدا كۇردەلى ساتىعا كوتەرىلگەنىن، شىعارمانىڭ ەستەتيكالىق مادەنيەتىنىڭ وسكەنىن بايقاتادى. ءسويتىپ، اقىننىڭ دا ەپيك سۋرەتكەر رەتىندە قالىپتاسقانىن دا تانىتتى. «ەرتەگى» مەن «وقجەتپەستىڭ قياسىندا» پوەمالارىنان باستالعان ليرو-ەپيكالىق جانردى يگەرۋى «قورقىت» پەن «باتىر بايان» تۇسىندا ءوزىنىڭ اپوگەيىنە جەتتى. وسى ارادا ماكعجاننىڭ ەپوس جانرىنا ليريك اقىن اقىن رەتىندە ەسەيىپ كەلگەنىن، ەندىگى جولدا ول ابايدىڭ دا، وزگەلەردىڭ دە ىقپالىنان شىققانىن، ءوزىنىڭ سارا باعىتىن تاپقانىن، ونى جەمىستى يگەرگەنىن اتاپ وتەمىز. بۇل تۇستاعى ماعجاننىڭ جايى پۋشكين مەن لەرمونتوۆتان بولەك بولاتىن. ورىس اقىندارىنىڭ بايروندى ۇستاز تۇتۋى – ولاردىڭ سول كەزدە ۇلكەن ادەبيەتكە جاس دارىن بولىپ ەندى اتتاعان سەبەپتى ۇيرەنۋ كەزەڭىندە بولعانىن ناقتىلاپ كەتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق. سونىمەن بىرگە، 1820 جىلدارى ەۋروپا ادەبيەتى ءۇشىن بايرون ەسىمى اسا تانىمال، ءتىپتى ەركىندىك پەن بوستاندىقتىڭ سيمۆولىنداي قابىلدانعانىن، ال ،مۇنىڭ ءوزى سول تۇستاعى جاس قالام يەلەرىنە زور تۇلعالىق اسەر ەتكەنىن دا قوسا ايتامىز. ال، ءبىر عاسىرعا جۋىق كەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ پروتسەسى ءۇشىن ونىڭ اسا كوكتەيتەستى بولا قويۋى قيىن. ليرو-ەپيكالىق جانرداعى ناتيجەلى يدەيالىق-كوركەمدىك ىزدەنىستەرى دەگەندە قازاق رومانتيگىنىڭ جانە ءبىر جاڭالىقتى باستاماسىن ويدان شىعارۋعا بولمايدى. وعانعا دەيىن قازاق پوەمالارى، روماندارى جانە ءبىردى-ەكىلى بولسا دا جازىلىپ قالعان درامالىق شىعارمالاردا ءالى كوتەرىلە قويماعان ءوز ەلىنىڭ وتكەنىنە بويلادى.

دارىنى كەمەل ءاربىر قالامگەردىڭ ناقتى تۋىندىلارىمەن قوسا، ونىڭ جالپى شىعارماشىلىعى ارقىلى تاعى دا ءبىر ءىرى ماقسات جۇزەگە اسىرىلىپ جاتادى. ول سۋرەتكەردىڭ جەكە ۇلگىسى، ياعني ول ءومىر شىندىعىنىڭ بۇرىن كوركەم يگەرىلمەگەن الۋان قىرلارىنا بارا وتىرىپ، ءىزباسار قالامگەرلەرگە جاڭا وڭىرلەردى نۇسقايدى. سونداي-اق، ءسوز ونەرىنىڭ ەركىندىگى مەن شەكسىز مۇمكىندىكتەرىن بايقاتادى. بۇعان سۋرەتكەردىڭ ۇلت ءتىلىنىڭ كوركەمدىك-ستيلدىك الەۋەتى مەن بايلىعىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەنىن قوسساق، وندا دارىنى زور قالامگەرلەر شىعارماشىلىق جولىنىڭ ماڭىزدىلىعى ەسەلەنە تۇسەدى. اسىلى، اقىن-جازۋشى ادەبي سىننان گورى، وسىنداي كوركەم ۇلگىلەردەن ۇلكەن ساباق السا كەرەك. ماعجاننىڭ ونەگەسى كەشەگى ادەبيەتىمىزدىڭ بويىنا شىعارماشالاق قان مەن يمان بولىپ قۇتىلماعانىمەن، بۇگىنگى بولاشاقتا ادەبيەت الەمىنىڭ وكىلدەرىنە جۇعىستى بولارى حاق. ءبىر ناۋقانشىلىقتان كەلەسى ناۋقانشىلىققا سوقتىعىپ جۇرگەندەردى كورە تۇرا، سوعان يلانعىمىز كەلەدى.

ادەبيەتتىڭ ەسەيۋىنىڭ ءبىر پاراسى – ادەبي سىننىڭ قالىپتاسۋىنان بايقالادى. حح عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا تۋعان قازاقتىڭ ادەبي سىنشىل ويى كەلەسى ونجىلدىقتا ءوزىنىڭ تانىستىرۋشىلىق – شولۋشىلىق سيپاتىنان ارىلىپ، ءسوز ونەرىنىڭ قانداي بولماعى سياقتى ەرەسەك ويلارعا بارا باستادى. ادەبيەتتىڭ، ەركىن شىعارماشىلىق ساپانىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن كوركەمدىك ساپا جۇزىندە دالەلدەۋگە ماعجان ادەبيتتىڭ پىكىر سالاسىندا دا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ادەبيەتتىڭ تابيعي بولمىسى تۋراسىندا ساليقالى وي، كەڭ پىشىلگەن پىكىر ايتتى. ونىڭ اقان سەرى، بازار جىراۋ، ب. كۇلەەۆ تۋرالى جازعان ماقالالارى «ماعجان سىنشى دا بولعان» دەگەن دەرەكتىك ماننەن دە جوعارى دۇنيەلەر. اقىن-جىراۋلار جايىندا ايتا وتىرىپ، جازىلعان شاعى تۇرماق، ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى تاريحشىلارىنىڭ قاپەتىنە كەلمەگەن قانشاما وي تۋدىرارلىق ءورىستى پىكىرلەر ساباقتاعانىنا تاڭ بولماسقا لاجىڭ قالمايدى. مۇندا ۇشقىر وي مەن تەرەڭ ءتىل قيىسا، ورەلەسە كەلىپ، وقۋلىقتاردىڭ سىرەسكەن ستيلىنەن سانامىزدى ارشىپ، ويىمىزدى ۇيىرە جونەلدى. سىنشىلدىقتىڭ ويى مەن قىرىن يگەرگەنى، پروبلەماعا كەلۋى مەن ونى شەشۋى تابيعي ۇلتتىق تانىمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن پاش ەتەدى. اسىرەسە، «القا» ايقىنداماسىنداعى ادەبيەت پەن قوعام، ادەبي دارىن، ادەبيەتتىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى حاقىنداعى ورەلى ويلارىنىڭ باعدارلامالىق سيپاتى الابوتەن. ءسوز ونەرىنىڭ تابيعي بولمىسىنىڭ شىعارماشىلىق پروتسەستەگى باسپاتقىلىعى، اقىن قيالىنىڭ دارالىعى مەن ەركىندىگى تۋرالى ايتقان قاداۋ-قاداۋ پىكىرلەرىنەن الار عيبرات، سىڭىرەر ونەگە جەتەرلىك. «... سۇلۋ، تەرەڭ سۋرەتتەر ارقىلى، قانداي بولسا ونداي بولسىن، ايتەۋىر تەرەڭ سەزىم وياتا السا – اقىن. وياتا الماسا – اقىن ەمەس» نەمەسە «اقىننىڭ مىندەتى – ءبىلىم بەرۋ ەمەس، تەرەڭ سەزىم، اسقار پىكىر وياتۋ» - دەگەندەرى ماڭگىلىك قاعيدالار /8,264-265/. سۇيسىنەرلىلىگى – ماعجاننىڭ كوپ دارىننان بيىك تۇرعانداعى وسى ايتقاندارى مەن ونەرىنىڭ ءبىر جولدىڭ بويىنان تابىلاتىندىعى.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ قازاق ءسوز ونەرىنە ورنىقتىرعان تاقىرىپتىق-يدەيالىق جانە كوركەمدىك ارناداعى جاڭالىقتى ىزدەنىستەرى – سۋرەتكەردىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى ماڭىزىن عانا ايقىنداپ قويمايدى، سونداي-اق، ەڭ باستىسى ۇلتتىڭ كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ۇلكەن ساتىعا كوتەرىلگەنىن پاش ەتەدى.

ادەبيەتتەر

1. ج.ايماۋىتوۆ ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى // م. جۇماباەۆ شىعارمالارى. الماتى، 1989

2. ر. نۇرعالي اۋەزوۆ جانە الاش. ادەبيەتتەگى ۇلتتىق رۋح. الماتى، 1997

3. ج. ايماۋىتوۆ م. اۋەزوۆ ابايدان سوڭعى اقىندار // «اباي» جۋرنالى، № 2, 1992

4. م. اۋەزوۆ تاڭدامالى. الماتى، 1997

5. ق. جۇبانوۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى // اباي تاعلىمى، الماتى، 1986

6. م. اۋەزوۆ 20 تومدىق شىع. جيناعا، 15 توم. الماتى، 1984

7. ا. بايتۇرسىنوۆ شىعارمالارى. الماتى، 1989

8. القا // د. قامزابەكۇلى رۋحانيات. الماتى، 1997

9. پ.ن: ساكۋلين فيلولوگيا ي كۋلتۋرولوگيا. موسكۆا، 1990.   

ەربول تىلەشوۆ

"ادەبيەت" پورتالى