(اۋىل اڭگىمەسى)

  اسىعىڭ ءبىر ساتتە يرەلەڭدەپ ۇشىپ بارىپ ومپى تۇرا قالسا، سەنەن اسقان ءسىرا باقىتتى جان بولمايدى-اۋ؟! كورگەندەر كورىپ تۇرىپ «قولمەن قويدىڭ»،-دەپ پالە سالۋى عاجاپ ەمەس. ءاي، اسىق ويناعاننىڭ وزىندىك ءبىر تىلسىم كۇشتىلىگى بار. بىرەۋدەن ۇتىپ الاسىڭ، كەلەسىگە بارىپ ۇتىلاسىڭ. مىقتى اسىقتارىڭدى (ساقا، قۇلجا) ەلۋ اسىق، ءجۇز اسىققا الماستىراسىڭ. قويدىڭ سيراعىنان الىنعان اسىقتان قاراعاندا، ارقاردىڭ اربىيعان قۇلجاسى ءتاۋىر-اق تۇرادى ءوزى. قارسىلاسىڭنىڭ اسىعىن كورىپ بارىپ ويىنايتىن كەزدەر بولادى. ەسىمە اۋىلداعى تاماشا ساتتەر ءتۇسىپ وتىر. تارباعاتايدا اسىقتى تارسىلداتىپ كۇشتى وينايدى. جالپى تاۋلى ايماقتاعى تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى كۇن كورىسى – مال. ال، مال بولعان جەردە اسىقتا كوپ. ارقارى بار... ەسەپكە الساق، تابيعاتى تاماشا تارباعاتايدا اسىقتى بالاقتى ءتۇرىپ قويىپ ءتاۋىر-اق لاقتىرىپپىز. ساناپ وتىرىپ جاڭىلدىم. ال، اسىقتىڭ سانىن بەس جۇزدەن ارى اسىرا المادىم.

  كوكتەمنىڭ ىبىلجىپ تۇرعان كۇنى. قاردىڭ ءجوندى ەرىمەي جاتقان شاعى. الا-بۇجىق، اق-قارا بولىپ جەر جاتىر. ءۇيدىڭ توبەسىنەن، شاتىردىڭ شەتىنەن سارىلداپ سۋ اعىپ، ەرىگەن جەرلەر كەۋىپ كەتۋدە. كەپكەن جەر اۋىل بالالارىنا جاقسى. ارماننىڭ اۋلاسىدا بىت-شىت بولىپ جاتىر. قارا جەرى كورىنگەن ءبىراز القاپ بار ەكەن. ۋلاپ-شۋلاپ بالالار سول جەرگە جينالدىق. ارانىڭ ۇياسىنداي ىزىڭ-قىزىڭ، شۇيىركەلەسكەن وقۋشىلار. «مەن - تىكتىم. مەن - ءبىتتىم. مەن - ۇتتىم. تاعى وينايىق. سوڭعى اسىق»،-دگەن سوزدەر ءجيى ەستىلەدى. ارتىلىپ قالعان ويىنشىلار، اسىعى تاۋسىلعاندار قازدىڭ بالاپاندارىنداي قاز قاتار وتىرىپ شەتىندە تاماشالاپ وتىر. الدىڭنان ارلى-بەرلى وتكەندەردىڭ قالتاسى شىتىرلايدى. اسىقتارى سيماي ءبىر-بىرىنە ءتيىپ، قالتاسىنىڭ اۋزىنان شىعىپ ارتىلىپ جاتادى. قۋلاۋى ءبىر-ەكى تۇسكەن اسىقتى اياعىمەن باسا قويىپ، تەسىلىپ تۇرعان كوزدەر كەتكەنەن كەيىن الا قويادى. اسىق ويناۋ الاڭىندا اسىقتان اسقان بايلىق جوق. ول جەردە ساۋدا جۇرگىزىپ كەتۋىڭە بولادى. وتكەندە داركەمباي سولاي جاسادى. بارلىق بالانى «تىرجالاڭاش» ەتىپ سىپىرىپ، اسىقسىز قالدىردى دا، جيناپ-تەرگەن اسىقتارىن ءوزىنىڭ باستاپقى يەلەرىنە اقشاعا ساتتى كەلىپ. ءتاپ-ءتاۋىر پايدا جاساپ الدى. جارتىسىنان كوبىن ساتىپ بولعان سوڭ، قىناعا بويالعان قۇلجاسىن «سەن امان بول!»،- دەپ بالالاردىڭ كوزىنشە ءسۇيىپ الدى. نامىستانىپ قالاسىڭ. اسىقتى بارلىق بالا بىردەي ويناي بەرمەيدى ءوزى. داركەمبايدىڭ قۇلجاسىن ۋاقىتشا الىپ ويناعان ەربول كوڭگە جەتكەنشە ءۇش-ءتورت رەت قانا تايكىسى مەن الشىسىن ءتۇسىردى. ال، قارسىلاسى بالعىن جيىرما بەسكە دەيىن جالىقپادى. وتىرىپ الىپ تاماشالاپ وتىرعان داركەمباي اشۋلانىپ كەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «-وي، سونى دا تۇسىرە الماي»،-دەپ بۇلقان-تالقانى شىعىپ، قۇلجاسىن قولىنا الدى. بالعىنمەن قايتا ويناپ ەدى، بالعىندى ەسەپتىڭ باسىندا قالدىرىپ كەتتى. داركەمبايمەن كوپ ەشكىم ويناي بەرمەيدى. ءبىر، اسىعىڭ سىيماي جۇرگەندە باعىڭدى سىناپ كورمەسەڭ، ايتپەسە داكەڭ سىپىرىپ الىپ قاراپ تۇرادى. داركەمبايمەن كوبىسى كەلىسىپ الادى. داكەڭ :«ۇتىلسام ەكى اسىق بەرەمىن، سەن ۇتساڭ ءبىر اسىق»،- دەپ جاعدايىڭدى جاساپ تاستايدى.ۇتاتىنا سەنىمى مول. كەيدە، جاسى ۇلكەندەر ارالاسىپ ويىننىڭ قىزىعىن كەتىرىپ، ءتاتتى ءدامىن سورىپ الادى. ولارعا جۇمساي قوياتىن قايداعى كۇش؟ تابانىڭداي تاستى ىڭقىلداپ ارەڭ كوتەرەسىڭ. سول ءۇشىن كوشەنىڭ ورتاسىنا ەمەس، ارماننىڭ اۋلاسىنا ويناپ جاتىرمىز. بىرەۋدىڭ اۋلاسىنا باسا-كوكتەپ كىرەتىن قايداعى ەرجۇرەكتىك ولاردا؟
 بۇگىنگى ويىن قىزىپ جاتىر. ەركىنبەكتىڭ بەرىلىپ العانى سونشالىق، تۇرعان تايكىلەردى تۇرىپ، ءوزى اسىق لاقتىرعاندا ەڭكەيىپ الىپ ءجۇر. تۇرعان تايكىنى كوزدەر كەزدە «وح-اح!»،-دەپ قولدارىن بەلىنە قويىپ، شالقايىڭقىراپ، اۋىرسىنعان جەرىن جازىپ الادى. ەڭكەيىپ جۇرگەندەر كوپ. شوقيىپ وتىرعاندار بۇگىن از. ەركىنبەك – بۇگىنگى كۇننىڭ جۇلدىزى. تۇگەلىن سىپىرىپ جاتىر. «داركەمباي كورىنبەيدى. وزدەرى ويناسىن، مەن ۇتا بەرەمىن بە دەپ كەلمەگەن عوي»،-دەگەن مىسىقويمەن وتىرعانىمىزدا، گۇرپ-گۇر ەتكىزىپ قوڭىر باتەڭكەسىن سۇيرەتىپ جەتكەنى. ۇستىندەگى قالىڭ قىستىق كيىمىن شەتتەگى بالالارعا ۇستاتىپ، اسىق الاڭىنا كىرىپ كەتتى. ءوزى تەز-اق كىرەدى. باسقالار سياقتى كەزەك كۇتىپ تۇرمايدى. ويىننىڭ كەلەسى بولىگى باستالىپ كەتتى. ەندى كوڭگە اسىق تىگىپ ويناپ جاتىر. كوڭدەستەر - ەركىنبەك پەن داركەمباي. قارسىلاستارى داستان مەن دارحان. جۇلدىزدى جۇپ سىپىردى كەلىپ. ءار الشىسىنا ءبىر اسىق الادى. ەركىنبەك مىقتى كوزدەپ اتا بىلەدى، داركەمباي الىستا تۇرعان تايكىلەردى اتپاي «ەسەپتەي سال»،-دەپ جۇرە بەرەتىن. ال، بۇگىن باپ قوسىلدى. بۇگىنگى اسىق ءبىتتى. اسىق ويىنىنىڭ سوڭىنان ەركىنبەك پەن داركەمباي ۇتقاندارىن تەڭدەي ءبولىسىپ، قالتالارىنا باسىپ الدى. ۇتىلعاندار قاستارىندا ءجۇر «قايتارا ما ەكەن»،-دەگەن دامەمەن. ءاي، قايتارمايدى-اۋ!.
ۇيگە جەتكەنشە اڭگىمە ايتىپ، اسىقتى قىزۋ تالقىلايمىز. داركەمبايدىڭ ءۇيى مەنىڭ ءۇيىمنىڭ تۋرا قاراما-قارسىسىندا بولدى. كوپ بولىپ ارماننىڭ اۋلاسىنان شىققان بالادان ەكەۋىمىز عانا قالامىز كۇندەلىكتى. ال، وسەك:
-وسى مىرزابەك، سەن نەگە اسىق وينامايسىڭ؟ كۇندە كەلەسىڭ، قاراپ وتىراسىڭ دا كەتەسىڭ...
-ويناي المايمىن. اسىق ءيىرۋ قولدان كەلگەنىمەن، ەبىن تاۋىپ تۇرعىزا المايمىن.
-وي، قويشى! قازاقتىڭ بالالارى اسىقتى الشىسىنان تۇرعىزۋ كەرەك.
ساسىپ قالدىم. داركەمبايدى باسقا بالالار قالاي ويلايتىنىن بىلمەيمىن، بىراق، ءوز باسىم قاتارلاسىم، سىنىپتاسىم بولسا دا اعامداي كورەمىن. كەي ويلارى ءبىر بالالارعا اۋاداي قاجەت.
-مىرزاش، ەرتەڭ مەنىڭ ورنىما وينا، ءما اسىقتارىم! مەن ەرتەڭ كەزەككە كەتەمىن. ساناپ بەرەيىن، ءما، جيىرما بەس اسىق. ءبىر كۇنگە جەتەدى عوي. ۇتاسىڭ. ۇتشى. ساسپا! مەن ساعان ۇيرەنبەسەڭ، ۇيرەتەمىن، مىرزاش.
 كوڭىلىم قالاماسا دا قولىما اسىقتارىن شىتىر-پىتىر ەتكىزىپ ۇستاتا سالدى.
-ەندى مىناۋ مەنىڭ جۇلدىزدى اسىعىم،- دەپ قۇلجاسىن دا بەردى. داركەمبايدىڭ وسىنداي قاسيەتتەرى كوڭىلگە جاعادى. بىراق ەرتەڭ اسىقتارىنان تولىقتاي ۇتىلىپ قالسام قايتەمىن؟ اسىق جيناعان ەمەسپىن. نە بولسا دا، دوسىڭ سەنىپ تۇرعان سوڭ، كەرى قايتۋعا بولمادى. ەرتەسىندە وينادىم. تايكى جاعىن سۇق ساۋساعىممەن مايدالاپ قويىپ، شىك پەن بۇكتى قىرىنداتىپ تۇرىپ لاقتىرسام دا تۇسپەدى. قارسىلاسىمنىڭ ءبىر-ەكى تايكىسىن قاعىپ ءتۇسىرىپ ءماز بولدىم. بىراق، داكەڭ بەرگەن جيىرما بەس اسىقتان تولىقتاي سىپىرىلدىم. قولىمدا قالعانى داركەمبايدىڭ قۇلجاسى. ويلانا كەلە، نە بولسا دا تاۋەكەل دەپ قۇلجانى، كوڭ ءۇشىن ەلۋ بەس اسىققا باعالاپ تىكتىم دە جىبەردىم. ۇتىلسام بەرەمىن دەگەن ۋادە بەردىم. ويناپ جۇرگەن بالالار باسىندا سەنبەدى. وتىرىكتى قيىستىرعانىم-اي سەندىرۋ ءۇشىن. داركەمبايدان باقانداي ءبىر لاققا ايىرباستاپ الدىم دەدىم. وتىرىگىمنىڭ ءتۇرىن-اي، قازىر كۇلەمىن.
-مىرزاش، شىنىمەن بە؟
-ءوي، سەنبەيدى-اۋ، مەنىڭ وتىرىك ايتقانىمدى بولماسا بەت-الباتى قالجىڭداعانىمدى كوردىڭ بە؟
 وسى سوزدەردەن كەيىن قارسىلاسىم داستان كەلىستى. ويىن باستالدى. كوڭدى جيىرما بەس دەپ الدىق. كىمنىڭ اسىعى ءبىرىنشى جەتەدى، سوعان ەلۋ بەس اسىق (ماعان), داستانعا قۇلجا كەتەدى. توپىرالاپ جۇرگەن بالالار تىپ-تىنىش. اسىق الاڭىنىڭ جيەگىندە تىزەلەرىنە قوس بىلەكتەرىن قويىپ تاماشالاپ وتىر. كوكتەمگى اۋا-رايىنىڭ ءۇنى مەن كىشكەنەلەردىڭ مۇرىنىنان شىققان پىسىلداعانى عانا ەستىلدى. اسىق ءيىرىلدى. باستايتىن داستان بولدى.
   ويماقتاي جەردى قولىمەن سىلتەپ: «مىناۋ مەنىڭ باقىتتى جەرىم. قارا!»-دەپ ەڭكەيىڭكىرەپ بارىپ لاقتىرىپ ەدى، الشى تۇردى. ءوز ءسوزىن جوققا شىعارماعانىنا ريزا بولىپ قايتا بارىپ: «تاعى قارا، مىنە كەتتى»، -دەپ لاقتىرىپ ەدى اسىعى قيسالاڭداپ بارىپ بۇكىرەيىپ بارىپ بۇك ءتۇستى. كەزەك مەندە، لاقتىردىم، قۇلجاسى قۋىسىن كورسەتىپ شىك ءتۇستى. باستالعاننان جولىم بولمادى. ويناپ جاتىرمىز، مەندە قالسىپاي تەرلەپ-تەپشىپ بىردەڭەمدى تۇسىرەمىن. ىشىمنەن ۇتۋىمدى قالاپ، جاقسى نيەتپەن لاقىتىرامىن.  كوڭگە تاياپ قالدىق. داستان كوزدى اشىپ جۇمعانشا جيىرما تورتكە كەلدى، مەن بولسا ەزلىڭكىرەپ، كىشكەنە قالىپ جيىرما ەكى دە تۇرمىن. كەزەك مەندە ەدى، قۇلجانى ىشىمنەن «سۋفلەپ»، كىشكەنە تۇكىرىكتەڭكىرەپ «ال، ءتۇس!»،-دەپ اتىپ جىبەرىپ ەدىم، الشى تۇرا قالعانى. قۋانىپ كەتىپ، لاقتىرعان جەرىمدەگى اسىقتى الىپ، قايتا ورنىما كەلە قالدىم. قيمىلدارىم باياۋ شىعىپ جاتىر. داستان ەكى كوزىن الماي ءۇڭىلىپ قاراپ تۇر. شاماسى، قارالىق جاساپ كەتەدى دەگەن پىكىرى بولسا كەرەك. قايتا لاقتىردىم، دومالاڭداپ بارىپ تايكى تۇردى. ال داستان تۇرعان ورنىندا اتادى. قوبالجۋ بار: «ورنىڭنان جىلجىما، ادىمداپ اتپا!»،-دەپ ەسكەرتۋ جاساپ جاتىرمىن. داستان وڭ كوزىن جۇمىپ، سول كوزىمەن نىساناعا الىپ، بار كۇشىمەن، وڭ قولىمەن اتىپ جىبەردى. ۇشىپ كەلىپ باتىڭكەمە «تارس!» ءتيدى. قۋانىپ كەتتىم. ەسەپ تەڭەستى. «ۋح، داركەمبايعا الشى، تايكى تۇرعاندا، ماعان تۇرماعانىڭ جاراماس»،-دەپ ىشىمنەن كۇبىرلەپ بايىپپەن الدىما تاستاپ جىبەرىپ ەدىم «ومپى» تۇسە قالدى. وتىرعاندار شۋلاپ كەتتى. بىرەۋىسى «ومپى»، ەندى بىرەۋىسى «وڭقى» دەپ قولدارىمەن كورسەتىپ ءماز بولىپ قالدى. داستاننىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ەلۋ بەس اسىعىن قيماستىقپەن بەرىپ ەدى بەس اسىعىن جومارتتىقپەن قايتارىپ بەردىم. كەشكىسىن، قالتامداعى اسىقتاردىڭ تۇگەلىن داركەمبايعا اپارىپ بەردىم. ال، داكەڭ كۇتكەندەي قۋانىپ كەتتى. بىراق، قۇلجاسىن باسكە تىككەنىمدى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بىراق ايتىپ ەدىم، كۇلگەنى.
-نە ءۇشىن كۇلدىڭ؟
-جانىڭ مۇرىنىڭنىڭ ۇشىنا بىراق كەلىپتى عوي. جارايسىڭ، ءاي ازامات!-دەپ ارقامنان وڭ قولىمەن دۇڭك-دۇڭك ەتكىزىپ قاعىپ جىبەردى. بار شارۋانى بىتىرگەنىمە ريزا بولدىم. قازاق ايتادى: «تاۋەكەل ءتۇبى جەلقايىق، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ»،-دەپ. ءداپ سولاي بولدى. قۇلجانى باسكە تىكپەسەم، وندا داركەمبايدىڭ جۇزىنە بەدىرەيىپ تۇرىپ قاراي الماۋشى ەدىم. داركەمباي ۇتقان ەلۋ اسىعىمدى قايتارىپ بەردى. قۇرىعاندا ءوزىڭ بەرگەندەرىن ال دەپ ەدىم، ازاردا-بەزەر بولدى.
-مىرزاش، ۇيرەنەسىڭ، قورىقپا! مىناۋ ساقا،-دەپ اراسىنان ساقاسىن سايلاپ بەردى. سودان بەرى ەس بىلگەنشە كوكتەم شىقسا بولعانى اسىق قۋاتىن بولدىق. اۋىلداعى ەڭ از اسىق جيناعانداردىڭ ءبىرى مەنمىن – بەس ءجۇز. داركەمباي بولسا دوربا-دوربا سىقىرلاتىپ جينادى. كەيىندەرى داركەمباي ەس ءبىلدى، ال ىنىلەرى بولسا داكەڭنىڭ تۇگەل اسىعىنان ايىرىلدى. ۇستىنە ساسپاي كوپ بەرگەندەي مەندە بەس ءجۇزىمىمدى بەرگەنمىن، ول دا جوق. ال، مەنىڭ قولىمدا جالعىز قالعانى داركەمبايدىڭ ءوزى سايلاپ بەرگەن سۇيەك-ساقاسى عانا. كوكتەم مەزگىلىندە اۋىلعا بارعىم كەلىپ جۇرگەنى... اسىق ويناۋدى ساعىندىق.

سەرىك قانتاەۆ.

Abai.kz