بۇگىن جاھاندانۋ توڭىرەگىندە ەكى ۇداي پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءبىر توبى، ولار كوپ ەمەس، اسىرەسە كاسىپكەرلەر، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، كەيبىر ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەنسىنبەيتىن كوسموپوليتتىك باعىت ۇستانسا، ەكىنشىلەرى پاتريوتتىق، ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى باعالايتىندار، ولاردى، شۇكىر، بۇگىن باسىمدىق توپ دەۋگە بولار. بۇل ەكىگە جارىلۋ باتىستا دا، شىعىستا دا، ءبىزدىڭ قازاقستاندا دا بار. كوسموپوليتتەر-جاھاندانۋ، ۇلتتان الىستاۋ-بۇگىن پروگرەسكە جەتۋدىڭ جالعىز جولى دەپ ەسەپتەيدى. ءوز قارسىلاستارىن نادان، تار شەڭبەردە ويلايتىندار دەپ سىنايدى.وسى  كۇردەلى دە قايشىلىقتى ماسەلە توڭىرەگىندە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اقىن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ كوسموپوليتتىك، نيگيليستىك پوزيتسياسى نازار اۋدارتادى.

و.سۇلەيمەنوۆ ءدىني، ۇلتتىق سانا ادامزاتتى جىككە ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويادى، ءوزارا سىيلاستىققا، پاراساتقا بەيىمدەمەيدى دەيدى. ادام-اتا مەن حاۋ-انا ۇرپاعى ءبىر حالىققا بىرىككەن  دە عانا ىزگىلىك جولىنا تۇسەدى دەپ تۇيەدى.

«... نا سۆەتە ەست بولەە پياتي تىسياچي ەتنوسوۆ، نارودوۆ، پلەمەن-ي كاجدىي ەتنوس وبلاداەت ناتسيونالنىم، رەليگيوزنىم سوزنانيەم-ي ۆسە ەتي وبوسوبلەننىە ميروششۋششەنيا ۆ توي ينوي ستەپەني يزوليرۋيۋت ەتنوسى درۋگ وت درۋگا، ي سەگودنياشنەە چەلوۆەچەستۆو-ەتو سوبرانيە پلەمەن س يزوليرۋيۋششيمي سوزنانيامي».

ۇلتتىق، ءدىني قاۋىمداستىقتار الىس-بەرىسكە، بايلانىسقا قارسى ەمەس،تەك مادەنيەت، ەكونوميكا، ساياسات  سالاسىندا ۇستەمدىككە قارسى. و.سۇلەيمەنوۆ ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ امەريكاندىق كينولارعا شەك قوياتىنىن جاقسى بىلەدى. اسىرەسە، فرانتسۋزدار امەريكاندىق، باسقا دا شەت ەل مۋزىكاسىنا، ارتىستەردىڭ اعىلىپ كەلۋىنە،  ولارعا ۇلتتىق ونەر يەلەرىنەن ارتىق ەڭبەكاقى تولەۋگە، شەت ەلدىك قويىلىمدار مەن كينولارعا شەكتەۋلەر بەلگىلەۋدە. باسقا مادەنيەتتەرگە ايقارا ەسىك اشۋ، ەۋروپالىقتار ايتقانداي، ونى قارجىلاي قولداۋ دەگەن ءسوز. سونداي-اق كينو، تەاتر ۇلتتىڭ مىنەز-قۇلقىنا، ويلاۋ مادەنيەتىنە ىقپال ەتەدى. بۇل جاھاندانۋعا قارسىلىق ەمەس،  ۇلتتىق قۇندىلىقتى قورعاۋ.

«كوسموپوليتتىك مەملەكەت»، «كوسموپوليتتىك ۇلت» يدەيالارى «عالام ازاماتى» يدەياسىنا ۇلاسادى. ولجاس وماروۆيچ بىلاي دەيدى: «سۋپەر-نارود-گومو ساپيەنس، چەلوۆەك رازۋمنىي. ەتو ناتسيا بۋدۋششەگو، كوتورۋيۋ يا پريەمليۋ، گراجدانينوم كوتوروي سمەيۋ سەبيا سچيتات».

ءسوز جوق، ءار ادام ادامزاتتىڭ وكىلى، ءوز ەلىنىڭ ازاماتى، ءوز ۇلتىنىڭ پەرزەنتى. ۇلتتاردىڭ ءمانى جويىلىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ كەسكىن-كەلبەتى بۇلدىراي باستادى دەۋشىلەر  بۇگىن «اياعىم قايدا بولسا، وتانىم سوندا» دەيتىن بولدى.

كوسمپوليتتىك ۇستانىم بىرتە-بىرتە ۇلتتىق نيگيليزمگە ۇلاساتىنى بەلگىلى. ولجاس وماروۆيچتە  تاۋەلسىزدىككە مەنسىنبەي قارايدى:

«نادو زابىت سلوۆا «زاۆيسيموست» ي «نەزاۆيسيموست»، پورا پەرەحوديت ك وسوزناننوي ۆزايموزاۆيسيموستي»،-دەيدى ول. گلوباليزم زامانىندا ۇلتتىق مەملەكەت تاعدىرىنا الاڭداۋ ورىنسىز دەگەن وي ايتىلادى.

كەيدە ولجاس وماروۆيچ ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تەك قازاقتار مۇددەلى دەگەندەي وي ايتادى: «مىڭداعان جىلدار ءوزارا قارىم-قاتىناستاعى، 7مىڭ كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقان رەسمي  ورتاق شەكارامىز بار رەسەيدەن تولىق تاۋەلسىز بولا الامىز با؟ نەمەسە قىتايدان؟ سونداي-اق، قىرعىز، وزبەك، تۇركمەن، ءازىربايجاننان؟ قازىر دە، ەشقاشان دا بولا المايمىز؟». دۇرىس، ادام كۇنى اداممەن، مەملەكەت كۇنى باسقا مەملەكەتتەرمەن. بىراق تەك قازاق سول مەملەكەتتەرگە تاۋەلدى ەمەس، رەسەي، قىتاي، قىرعىز، وزبەك، تۇركمەن، ءازىربايجاننىڭ دا كۇندەرى بىزگە ءتۇسىپ تۇر. سوندىقتان دا بۇگىنگى زاماندى ءوزارا تاۋەلدىلىك زامانى دەيمىز.

و.سۇلەيمەنوۆ: «ازىرشە ءبىزدى ۇستاپ تۇرعان ءتورتىنشى ءجۇز. رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپ ۇلتتان قۇرالعان حالقى. قازاقستان حالقىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دە ءتورتىنشى ءجۇزدى ساقتاۋ كەرەك» - دەيدى

قازاقتارعا  تورەشىلدىگىن ايتاتىن، كەرىسكەندەرىن كەلىستىرەتىن ءتورتىنشى ءجۇز-قازاقتار  ەمەس دەگەن وي وزىنەن-ءوزى تۋادى.

بۇل ماسەلەدە الەۋمەتتانۋ زەرتتەۋلەرىنە جۇگىنەيىك. ەلىمىزدەگى قازاقتار مەن باسقا ەتنيكالىق توپتاردىڭ باعىت - باعدارلارى ءارتۇرلى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر مىنانى كورسەتەدى. ء«سىز ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق حالقىنىڭ ەرتەڭىمەن بايلانىستىراسىز با؟»- دەگەن ساۋالعا قازاقتاردىڭ 96,9%، ورىستاردىڭ 53,5%، باسقا دياسپورالاردىڭ 78,5% «يا»- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

قازاقستانداعى دياسپورالاردىڭ باستارىن قوساتىن قازاقتار عانا ەكەنى بۇل ساۋالدان دا كورىنىپ تۇر. سوندىقتاندا  تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەلەرى تۇگەل شەشىلگەندەي، ولجاس وماروۆيچ ەندى باسقا ۇلتتاردى قازاقتاردان  قورعاۋدى، اسىرەسە، ورىس ءتىلىن قولداۋدى ماقسات ەتەدى: «نو تەپەر منە پريحوديتسيا وتستايۆات پراۆا، رۋسسكوگو يازىكا، دوكازىۆايا پروسۆەششەننىم نەۆەجدام، چتو ەتيم زاششيششايۋ كازاحسكي نارود، ناشۋ گوسۋدارستۆەننوست». بۇل جەردە ول تاعى دا قازاقتى تۇقىرتىپ، قاۋىپتىڭ كوزى دەپ قارايدى. قازاقستان ورىس ءتىلى باسىم مەملەكەت. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الەكساندر الەكسەەنكو جاقىندا: «رۋسسكيم ۆ كازاحستانە كومفورتنەە، چەم ۆ روسسي»،-دەيدى. ا.الەكسەەنكو ايتۋىنشا، 20 جىلدان كەيىن قازاقتار 90% قۇرايدى. ول زاماندا دا ورىس تىلىنە سۇرانىستى مەملەكەت قاناعاتتاندىراتىنى انىق.

ولجەكەڭ: «ۆ افگانيستانە نەت ناتسيونالنوگو ساموسوزنانيا. ۋ نيح ەست پلەمەننوە سوزنانيە. وني سويۋز پلەمەن دو سيح پور. ۆ ەتوم سمىسلە مى بليجە ك افگانيستانۋ ي يراكۋ، چەم ك فرانتسي. سەيچاس مى وبەدينياەمسيا، كاك كازاحي، تولكو كوگدا ريادوم ەست درۋگيە ناتسيونالنوستي». ءبىزدى قازاق ەتىپ جۇرگەن باياعى ءتورتىنشى ءجۇز تۋرالى اڭگىمە قايتالانادى.

بىراق وسىدان 550جىل بۇرىن قازاق حاندىعىن قۇرعان حالىقتى بىرىكتىرگەن رۋلىق، جۇزدىك پسيحولوگيا ەمەس، ەل بولامىز دەگەن بيىك مەرەي، بىتىراڭقىلىق ەمەس، بىرلىكتى، تۇتاستىقتى مۇرات ەتكەن ۇلتتىق سانا.

ولجاس وماروۆيچ قازاقتارعا وكپەلى: «ناپروچ وتكازىۆايۋت ۆ پاتريوتيزمە منە. تولكو پوتومۋ، چتو يا ليۋبليۋ رۋسسكي يازىك، ليتەراتۋرۋ».

ۇلتى قازاق-ورىس تىلىندە جازاتىن اقىن، جازۋشىلار بار، ولاردى قازاق ەلى سىيلايدى. و.سۇلەيمەنوۆتى كوسموپوليتتىك، نيگيليستىك پوزيتسياسى ءۇشىن سىنعا الادى.

و.سۇلەيمەنوۆ سياقتى تۇلعانىڭ شىعارمالارىن تەك ونىڭ كوسموپوليزم مەن نيگيليزمگە عانا سايۋعا بولمايدى. بىراق  ميلليونداعان تيراجبەن شىعاتىن ونداعان ورىس گازەتتەرىندە جاريالاپ قازاقتى كەمسىتكەن ماقالالارىنا جاۋاپ بەرمەۋ، ونىمەن كەلىسكەنمەن بىردەي بولار ەدى. 

ا.ايتالى –

ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك

 مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

Abai.kz