س. دالي. كۇن جاساعى

ونى اۋىلدا ەشكىم قارقىنبەك دەپ نىسپىسىمەن اتامايتىن. ءبىر سوزبەن «اكىم سەرىكتىڭ كلاستاسى» دەيدى. سەرىك اۋىلدىڭ اكىمى بولعان سوڭ، ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيدى. وبلىستان، اۋداننان كەلگەن كىل ىعاي مەن سىعاي اس ءىشىپ، كەيدە قونىپ تا كەتەدى. قوناقتارمەن بىرگە اياققا وراتىلعان بالاعا ۇقساپ قارقىنبەك تە جۇرەدى. اۋىل اكىمى قۇتتى قوناق كەلگەندە قارقىنبەكتى «مال دوعدىرى بولسا دا وقىعان، كوزى اشىق، قوناقتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، وتىرىستىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن جالعىز كلاستاسىم» دەپ ۇمىت قالدىرمايتىن.  

قارقىنبەك كەلگەن سوڭ قۇر قايتپايدى. مىندەتى اسابالىقپەن شەكتەلمەيدى. قولىندا بيلىگى، پارمەندى قىزمەتى بار قوناقتارمەن تانىسىپ، ءبىلىسىپ، ارقا-جارقا اڭگىمەلەسىپ، تەلەفون نومىرىنە دەيىن سۇراپ الادى. ىشسە ماس بولمايدى، ءتىلى كۇرمەلىپ، ەشكىمنىڭ مازاسىن المايدى. قارقىنبەكتىڭ ەڭ ۇلكەن قارۋى دا قوناعىنىڭ ىشكەنى. كەرەك دەسەڭىز ايەلىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ، ۇيىندەگى يت-مىسىعىنا دەيىن اتىن ءبىلىپ الادى، سوسىن قوناعىنىڭ شۇلىعىن شەشىپ، كورپەسىن قىمتاپ ۇيىنە ءبىر-اق قايتقانى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ «داريكوش جەڭگەمىز شاۋىپ ءجۇر مە، سيكوشىڭىز ءوسىپ جاتىر ما، اياۋكاڭىز مەكتەپ بىتىرمەدى مە؟» دەپ قابىلداۋىنا جازىلىپ، تەلەفون تۇتقاسىندا تۇرىپ ءىشى-باۋىرىنا كىرگەندە «جوق» دەۋگە لاجى بولماي، وڭاي كەلىسە كەتەدى. بىرىنە ايتىپ، كەلىنىن مەكتەپكە مۇعالىم قىلدى. بىرىنە ايتىپ، ۇلىن اقادىر اۋدانىنا يۋريست قىلدى. بۇيىمتايى سونىمەن بىتسە عوي، تاعى ءبىر دوكەيدىڭ قابىلداۋىنا بارعاندا اۋىلداعى كلاستاس اكىمىن قارالاپ، ورنىن سۇراپتى...

ەلدە تۇڭعىش رەت كادرلىق اۋىس-تۇيىستەر بولدى. ون ەكى كاليبرلى مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىنان شىققان بىتىراداي شاشىلعان شەنەۋنىكتەردىڭ جان-جاققا اكىم بوپ تاعايىندالعانى قارقىنبەكتىڭ ءومىرىن كۇرت وزگەرتكەن ەدى. قارقىنبەكتىڭ وبلىسىنا اكىم بوپ ۇزاقباي سارىباەۆ كەلدى. كۇندە تەلەۆيزوردان تۇسپەيتىن، جوعارعى كەڭەستەگى دەپۋتاتتىڭ ءدال ءوزى. «بۇل تاريحي، باي ولكە» دەپ جاڭا كرەسلوسىنا جايعاسپاي تۇرىپ ەلگە سالەمىن بەردى.  وبلىس جۇرتىنىڭ كۇتكەنى باسقا ەدى، ۇزاقباي دا جاراپ قالار دەستى مە، الماتى وبلىسىنا اكىم بوپ تاعايىندالعان قالدىباي زاكيريانوۆتان ءبىرجولا ءۇمىتىن ءۇزدى. قالدىباي زاكيريانوۆ سەمەيدى باسقارىپ تۇرعاندا پوليگونمەن كۇرەسىپ، ابايدىڭ 150 جىلدىعىن دۇرىلدەتىپ وتكىزىپ، ءبىر وبلىستىڭ عانا ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن-ءتىن. قارقىنبەكتىڭ وبلىسى دا وڭىپ تۇرعان جوق،  پويىز جول قاجەت، اۋىز سۋ ماسەلەسى تاپشى. ۇزاقباي سارىباەۆ وسى ماسەلەلەردى شەشەمىن دەپتى.

ۇزاقباي سارىباەۆ پەن قالدىباي زاكيريانوۆتى ەتەنە ارالاساتىن دوستار دەيتىن. ولاردا دوستىق بولۋشى ما ەد، دۇرىسى زامانى ءبىر بولعان سوڭ امالى ءبىر، مۇددەسى ورتاق ازاماتتار. قوس اكىم ەنشىسىن الىپ، ەكى جاققا باعىت الار تۇستا وڭاشادا ءبىر-بىرىنە ساتتىلىك تىلەسىپتى. ءسوز اراسىندا قالدىباي زاكيريانوۆ كىشىگىرىم بۇيىمتايىن دا ايتىپ ۇلگەرسە كەرەك.

– ۇزاقا، كىشىگىرىم بۇيىمتايىم بار ەدى...

– ايتىڭىز.

– ءسىز بەت العان وبلىستا جەزدەم تۇرۋشى ەدى، قارقىنبەك ۇسەنوۆ دەگەن. اۋىلىنىڭ اتىن دا ۇمىتىپ قالدىم. پالەنباي جىلدان بەرى زووتەحنيك…

– قالدان-اۋ، بولدى ءتۇسىندىم. جەزدەڭدى ۋايىمداما!

قوس اكىمنىڭ اراسىنداعى ديالوگ شامامەن وسىلاي اياقتالعان. ۇزاقباي سارىباەۆ ەرتەسىنە-اق جاڭا قىزمەتىنە كىرىستى. «ايتابەر» گازەتىنىڭ العاشقى بەتىنە اكىمنىڭ مويىلداي قارا ءتۋفليىنىڭ باۋىن بايلاپ تۇسكەن سۋرەتى جاريالاندى. گازەتتىڭ ءدال ماڭدايىنا «جاڭا اكىم قىزمەتىنە بەل شەشە كىرىسىپ كەتتى!» دەگەن اسەرلى تاقىرىپ الگى سۋرەتپەن كەرەمەت ۇندەسىپ تۇر. «جاڭا اكىم كەلسە قىزمەتىمنەن كەتەتىن شىعارمىن» دەپ ەكىۇداي كۇيدە جۇرگەن باس رەداكتوردىڭ باعى جانىپ ورنىندا قالدى، سۋ جاڭا اكىمنىڭ وقىس قيمىلىن وڭتايلى پايدالانعان گازەتتىڭ ءفوتوتىلشىسى دە كوپ ۇزاماي باسپانالى بولدى. 

ۇزاقباي مىرزا جۇمىسىن اۋدان ارالاۋدان باستادى. اتتاپ باسقانى، ءار ايتقان ءسوزى «ايتابەر» گازەتىندە تاريح بوپ قاتتالىپ جاتتى. قىزدى-قىزدىمەن جۇرگەندە ارىپتەسى قالدىباي زاكيريانوۆتىڭ ايتقان ءوتىنىشى ەسىنەن شىعىپ تا كەتتى. اكىم بولعان سوڭ تىنىم تاپسىن با، جارتى كۇنى ەل ارالاۋمەن، قالعانى تەلەفوندارعا جاۋاپ بەرۋمەن وتەدى. قاۋىرت شارۋالارمەن اۋرە بوپ جۇرگەندە جارتى جىل دا وتە شىقتى.

بىردە ونىڭ الدىنا سوۆحوز ديرەكتورى مەن زووتەحنيكتىڭ داۋىنا بايلانىستى ءىس ءتۇستى. اۋىل اكىمىنىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىز. ارىز يەسىنىڭ نىسپىسى كوزىنە وتتاي باسىلدى. قارقىنبەك ۇسەنوۆ دەگەندى وقىپ، الگى زاكيريانوۆ مىرزانىڭ ءوتىنىشى ەسىنە ساپ ەتە قالدى. اتى دا، زاتى دا سول، زووتەحنيك. جاس شاماسى دا قالدىبايعا جەزدە بولۋعا ءدال كەلەدى. قارقىنبەك دەگەن قۇلاققا تۇرپىدەي ەستىلەتىن نىسپىنى كىم قويا بەرسىن. ء«دال ءوزى دە، باسقا كىم بولسىن؟! ءاي، قايداسىڭدار، مىنا كىسىنى دەرەۋ تاۋىپ، جۇما كۇنى ماعان الدىرتىڭدار!»

...ءدال وسى كەزدە قارقىنبەكتىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، قوناقتان قالدىرمايتىن اكىم كلاستاسىمەن داۋى قىل ۇستىندە تۇرعان ەدى. اكىم بۇكىل اۋىلدى قارقىنبەككە قارسى قويىپ، جىلى ورنىنا تالاسقانى ءۇشىن قارابەت قىلدى. قارقىنبەكتە قايبىر ابىروي بار ەدى، ەندىگى كۇيىن ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. اعايىننان قايىر بولماعان سوڭ اكىمىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ اۋدانعا باردى. اۋىلدى پالەنباي جىل باسقارعان اكىم سەرىكتىڭ اۋدانمەن ىمى-جىمى ءبىر، تالاي داستارحانداس بولعان دوستارى بار. قارقىنبەكتىڭ ءۇستى-ۇستىنە جازعان ارىزدارىنىڭ ءبىرى دە دارىمادى. سونىڭ باعى جانىپ، ابىرويى اسپاندايدى دەپ بىرەۋ ويلاپ پا، وبلىستان ۇزاقاڭنىڭ ءوزى شاقىرتۋ جىبەرگەندە اۋدان باسشىسىنان باستاپ اۋىل اكىمى سەرىككە دەيىن تابەتى قاشىپ، ۇيقىسىز تۇندەر باستالعان ەدى.

**********

وبلىس اكىمىمەن كەزدەسۋگە قارقىنبەك ەرەكشە دايىندالدى. «نە ءۇشىن شاقىردى ەكەن؟» دەگەن وي مازالاعان جوق، «نە ايتام، نە سۇرايمىن؟» دەپ قامىقتى.

– وسى كاستومىڭ وزىڭە سونداي جاراسىمدى، بوگاتىي كورىنەدى، – دەدى ايەلى شالىن كەزدەسۋگە قامداپ جاتىپ.

– بوگاتىي قىپ كورسەتسە كەرەك ەمەس، تۇرىمە قاراپ قارنى توق، ۋايىمى جوق ەكەن دەپ جىلى شىعارىپ سالىپ جۇرەر، – دەدى قارقىنبەك ەكپىندەتىپ.

– وندا مىنا سۇر كاستومىڭدى كي، وسىنى كيىپ بارعانىڭدا كەلىنىڭ مەن ۇلىڭدى جۇمىسقا كىرگىزىپ ەڭ عوي، – دەپ ايەلى جاقسىلىققا جورىدى.

– وبلىس اكىمى ءوزىمىزدىڭ قاراشور، قۇر قول قايتارماس، – دەپ كوك كوزدى قاتىنىنا ءبىر قارادى.

– اينالايىن-اۋ، ءبىر كۇندە قاراشورعا اينالدىڭ با؟ – دەدى كوك كوز قاتىن كۇيەۋىن جاڭا كورگەندەي.

– بولماساق، بولامىز. كوپ ءسوزدى قوي. جاڭالىقتى ءبىرىنشى بوپ ءوزىڭ ەستيسىڭ، – دەپ سول ءتۇنى-اق وبلىس ورتالىعىنا اتتانىپ كەتتى. جول بويى ايتار ءسوزىن ىشتەي قايتالاپ، بىرنەشە رەت دايىندىق جاساپ ۇلگەردى. وبلىس ورتالىعىنا جەتەم دەگەنشە ون التى ساعات ءجۇرىپتى، قوناقۇيگە ورنىعىپ الدى دا، ءوزىن رەتكە كەلتىرىپ، ساعات ون بىردەگى وبلىس اكىمىنىڭ قابىلداۋىنا اسىقتى. اكىمگە ايتاتىن سوزدەرىن ايناعا قاراپ، تاعى ءبىر پىسىقتاپ قويدى. «وبلىسقا ءسىز كەلدى دەپ قۋانباعان قازاق جوق!» دەپ باستالاتىن سوزىنە ادامنىڭ جانىنا جاعاتىن تاعى بىرەر ءسوز قوستى.

– قارقىنبەك مىرزا، قوش كەلدىڭىز! – دەدى اكىم. قارقىنبەك گالستۋك تاقپاعانىنا جيىرما جىل وتكەن، قىلقىنىپ، جۇتىنىپ ازەر وتىردى. سامايىندا ءبىر ۋىس شاشى بار، تورتپاق دەنەلى، قوزى قارىندى. ءتۇر تۇلعاسى اكىمگە جاقىنداۋ. جاسى الپىسقا تاياپ قالعان. ۇزاقاڭ جاسى ەلۋدىڭ ەتەگىن باسسا دا، تۇلعاسى قىرىقتاعى قىلشىلداعان جىگىتتەي جاقسى ساقتالعان. كۇتىمى جاقسى بولعان سوڭ وزىنەن جەتى-سەگىز جاس قانا ۇلكەن قارقىنبەكتىڭ ۇلى سياقتى ءىلتيپات تانىتىپ وتىر.

– وبلىسقا ءسىز كەلدى دەپ قۋانباعان قازاق جوق! – دەپ باستادى اڭگىمەسىن قارقىنبەك.

– راحمەت نيەتىڭىزگە، اۋىل جۇرتىنىڭ جاعدايى قالاي؟ – دەدى اكىم وزىمەن تەڭ سويلەسىپ.

– اۋىل تەگىس امان، ءبارى سالەم ايتىپ جاتىر. ءسىز قابىلدايدى دەگەن سوڭ جاماعات بوپ شىعارىپ سالدى. وزىڭىزگە ءدان ريزا! ەل باسقارۋ وڭاي ەمەس، شەت-جاعاسىن بىلەمىز – دەدى قارقىنبەك بەتى بۇلك ەتپەستەن. وبلىس اكىمى دوسى قالدىباي زاكيريانوۆقا توسىن سىي جاساعىسى كەلدى مە، ول تۋرالى جاق اشپاستان قارقىنبەكتى اڭگىمەگە تارتى.

– بۇرىن باسشىلىق قىزمەتتە بولعانسىز با ءوزى؟ – دەدى وبلىس اكىمى. قارقىنبەك وبلىس اكىمىنىڭ وسى سوزىنەن-اق قىزمەت ۇسىنعالى تۇرعانىن انىق اڭعاردى. «نە قىزمەت سۇراسام ەكەن؟ اۋىل اكىمى، مەكتەپ ديرەكتورى... سكلادتىڭ باستىعى. قايداعى سكلاد، تاراپ كەتتى عوي. اكىم مەن ديرەكتور، اۋىل مولداسىنان باسقا كىم سىيلى ەدى اۋىلدا؟ جارايد، اۋىل اكىمىنىڭ ورنىن سۇرايىن. سەرىكتىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەم ءالى» دەپ ارمانى اۋىلدىڭ توڭىرەگىنەن اسپاي، جەكە باسىنىڭ ابىرويى تۋرالى ويلانىپ تا كەتىپتى.

– مەن الماتىدا ينستيتۋتتا جۇرگەندە قوعامدىق جۇمىستارعا كوپ ارالاستىم، سودان بولار اۋىلدا تەك زووتەحنيك بوپ قالعىم كەلمەي، اعايىن-تۋىستان، ەل-جۇرتتان الىستاعان ەمەسپىن. قوعامدىق جۇمىستاردىڭ بارلىعى مەنىڭ قولىمدا. اكىم دەگەن رەسمي قىزمەتىم بولماسا دا، سول اكىمنىڭ اتقاراتىن جۇمىسىن مەن دە ىستەپ ءجۇرمىن، – دەپ قارقىنبەك الىستان وراعىتىپ، اڭگىمەسىن ەندى جۇيەلەپ باستاعان ەدى.

– ءسىز اقادىر اۋدانىنا اكىم بوپ باراسىز! – دەدى وبلىس اكىمى اڭگىمەنى كوپكە سوزباي. قارقىنبەكتىڭ تۇنىمەن دايىنداپ كەلگەن ءسوزى جايىنا قالدى. كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلسا، قۋانباعاندا قايتسىن. اۋىل اكىمىنىڭ ورنىنا تالاسىپ جۇرگەنى ءجاي بالانىڭ ويىنىنداي، كورگەن تۇستەي وتە شىقتى.

– سەنىم بىلدىرگەنىڭىزگە راحمەت! – دەدى سول قىزمەتكە لايىق ادامنىڭ وبرازىنا كىرىپ، تەرەڭ جۇتىنىپ.

– دۇيسەنبى پريكاز شىعارامىز، ال ءسىز قايتار بيلەتىڭىزدى قامداي بەرىڭىز. جول بويى شارشاعان دا بولارسىز، – دەپ جىلى جىميدى وبلىس اكىمى. ءبىر اۋداننىڭ تىزگىنىن قايداعى زووتەحنيككە تاپسىردىم با دەگەن قورقىنىشتان گورى، قالدىباي زاكيريانوۆتىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعانىنا ىشتەي توقمەيىلسىپ، كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي ەدى. قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ءجۇزى بال-بۇل جانعان قارقىنبەكپەن قوشتاساردا:

– ايتپاقشى، بۇرىن سوتتالماعان با ەدىڭىز؟ – دەدى كۇلىمسىرەپ.

– ا، جوعا، قۇداي ساقتاسىن وندايدان. زاڭنان اتتاعان كەزىم جوق. ابىرويدان ايىرماسىن ايتەۋىر، جاماندىقپەن اتىم شىقپادى. ءتىپتى، تاتىپ المايمىن، شىلىمقور دا ەمەسپىن، – دەپ قارقىنبەك اقتالا باستادى. ءوزىن سۇتتەن اق، سۋدان تازا قىپ كورسەتۋىنىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. سۋ جاڭا اۋدان اكىمى عوي!

...اۋىلدا تەلەفون تەك اكىم سەرىكتىڭ جۇمىسىندا، سوسىن مەكتەپ ديرەكتورىندا بار. وبلىس ورتالىعىندا ءجۇرىپ ايەلىنە مىنا حاباردى جەتكىزبەسە بولماس. باسىندا ايەلىن تەلەفونعا شاقىرۋ ءۇشىن مەكتەپ ديرەكتورىنا زۆوندايىن دەپ ويلادى دا... اكىمگە حابارلاسايىن دەپ شەشتى. ەكەۋى الگى ءبىر وقيعادان كەيىن قاتىسپاي كەتكەنى بىلاي تۇرسىن، قاس دۇشپانعا اينالعانى بار ەدى. ەندى ايەلى ءۇشىن اقجولتاي، اكىم ءۇشىن جايسىز حاباردى جەتكىزسەم، دۇشپاننىڭ ساعىن سىندىرسام دەپ اسىقتى.

– اللو، اقجول اۋىلى تىڭداپ تۇر! – دەدى حاتشى قىز.

– اۋىل اكىمىنە قوسىڭىز! – دەدى سالەمدەسپەس بۇرىن.

– ا، كەشىرىڭىز، كىم ەكەنىن بىلسەك بولا ما ەكەن؟ اكىم قازىر عانا سىرتقا شىعىپ كەتىپ ەدى، – دەدى حاتشى قىز ەركە ۇنمەن. قارقىنبەك اكىمدىكتىڭ جۇمىسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. وتىرىك ايتىپ وتىرعانىن سەزىپ تە تۇر. اۋداننىڭ تىزگىنى قولىنا تيسە تىزەسىن تىزەسىنە سوققان تىرسەك بيكەشتى سەرىكتەن بۇرىن قۇرتامىن دەپ ويلادى.

– اۋدان اكىمى دەڭىز، – دەدى قارقىنبەك داۋسىن باسەڭدەتىپ. (مۇنىسى راس ەندى!)

– كەشىرىڭىز، مەن قازىر ءبىلىپ كەلەمىن. سىزگە قازىر ءوزى مىندەتتى تۇردە حابارلاسادى، – دەپ حاتشى قىزدىڭ داۋسى وزگەرىپ سالا بەردى.

– مەن لينيادا كۇتەمىن، تەزدەتسەڭىز دۇرىس بولار ەدى، – دەپ قارقىنبەك اسىقتىردى. اكىم سەرىك قارقىنبەكتىڭ وبلىس اكىمىمەن كەزدەسەتىنىنەن حاباردار ەدى. «اۋدان اكىمى ءسىزدى تەلەفوندا كۇتىپ تۇر» دەگەن سوڭ توسىننان حابار جەتتى مە دەپ تەمەكىسىنىڭ شوعىن وشىرمەستەن كابينەتكە ءتۇتىنىن بۋداقتاتا الا كىرىپ، تەلەفون تۇتقاسىنا جابىستى.

– تىڭداپ تۇرمىن! – دەدى شىلىمىنىڭ شوعىن شەرتىپ.

– سەرىك، سەن بە؟ بۇل مەن قارقىنبەك! – دەدى قاتقىل ۇنمەن.

انشەيىندە قاقان دەپ كەلەكە ەتەتىن اكىم سەرىك تۇتىعا سويلەپ كەتتى.

– ۋا، قاقا، ءسىز بە؟ كەزدەسۋ قالاي بولدى؟ وبلىس اكىمىنە سالەمىمىزدى جەتكىزدىڭىز بە؟ – دەدى اسىعا-ۇسىگە بۇرىنعى «سەننەن» اياق-استى «سىزگە» كوشىپ.

– ءيا، كەزدەسۋ جاقسى ءوتتى. سەرىك، جارتى ساعاتتان كەيىن قايتا حابارلاسامىن، زەينەپكە ادام جىبەرشى، سوندا بولسىن! – دەپ تۇتقانى قويا سالدى.

سەرىك اڭ-تاڭ. قايداعى زووتەحنيكتىڭ اۋىل اكىمىنە بۇيرىق بەرىپ، وكتەم سويلەسكەنىنە ىشتەي قىنجىلدى. ءبىر سۇمدىقتى ءىشى سەزگەندەي، نەدە بولسا ايتقانىن ىستەيىن دەپ ايەلى زەينەپتى الدىرتتى. كوپ ۇزاماي قايتا قوڭىراۋ شالدى. تۇتقانى سەرىك ءوزى كوتەرىپ، زەينەپكە بەردى. سوسىن «نە ايتار ەكەن؟» دەگەندەي قۇلاعىن توستى.

– ...

– ايتتىم عوي، سۇر كاستومىڭدى كيىپ بار دەپ...

– ...

– قۇتتى بولسىن، پريكاز دۇيسەنبى شىعا ما سوندا؟

– ...

– قۋانىشتىمىن، بۇل دا ءبىر نەسىبەڭ شىعار!

تەلەفوننىڭ ار جاعىنداعى قارقىنبەكتىڭ نە ايتقانىن ەستي المادى. ءبىر قۋانىشتىڭ بولعانى انىق. زەينەپ تەلەفوندى قويدى دا، «قارقىنبەكتى اۋداننىڭ اكىمى ەتىپتى!» دەدى قۋانىشىن جاسىرا الماي. اكىم سەرىك تابانىنا بىرەۋ ءبىز سۇعىپ العانداي جۇتىنعان كۇيىنشە قالدى...

…اۋدانعا جاڭا اكىم تاعايىندالدى. ول – قارقىنبەك ۇسەنوۆ. قۇرامىندا ون سەلولىق وكرۋگى بار. سونىڭ ءبىرى ءوزى تۋعان اقجول اۋىلى. وزگەرىستى اۋداننان ەمەس، اقجولدان باستادى. الدىمەن اۋىلدىڭ اكىمىن اۋىستىردى. ءبىر جىلدىق ستاجىمەن كەلىنىن مەكتەپكە ديرەكتور ەتتى. ۇلى اۋداندىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا ورىنباسار بولىپ باردى. ءومىر وزگەرىپ سالا بەردى. اۋداننىڭ قاق ورتاسىنان ءۇي سالدى. بۇقار جىراۋدىڭ جىرىنا ىلىككەن سەڭكىباي باتىردىڭ مەرەيتويىن وتكىزىپ تاستادى. وبلىس اكىمى رازىلىعىن ءبىلدىرىپ، مەرەيتويدىڭ باسى-قاسىندا بولدى. وقۋ بىتىرگەلى ارالاسپاعان كۋرستاستارىن ىزدەپ تاپتى. بۇرىن اينالاسىنان قۇرمەتتى كەم كورگەن، قوعامدا بەدەلگە جارىماعان ادامنىڭ قىزمەتى وسسە قيىن بولادى ەكەن. ءوزىن سىيلاماعاننىڭ بارىنە كىم بولعانىن دالەلدەگىسى كەلەتىندەي. حاتتا، ساۋىقشىل بوپ الدى. تويدان قالمايدى، ءتوردى بەرمەيدى. قارقىنبەك ومىرىندە بەرىلگەن ەڭ ۇلكەن مۇمكىندىك وسى اۋدان باسشىسى بولۋ دەپ ءتۇسىندى. «بۇدان ءارى وسپەيمىن، جاعدايىمدى جاسايىن. بالالارىمنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەيىن» دەدى. قۋانىشى ۇزاققا سوزىلعان جوق. ءبىر جىلعا جەتپەي جەزقازعان قاراعاندىعا قوسىلىپ، اقادىر شەت اۋدانىمەن بىرىگىپ كەتتى. ۇزاقاڭ قىزمەتىنەن بوساعان سوڭ، قارقىنبەكتىڭ بارار جەر، باسار تاۋى قالمادى. تابان استىنان بۇيىرعان باقتىڭ ماڭگىلىك بولمايتىنىن سەزەتىن، دەسە دە ءبىر اق جىلعا سوزىلعانى جانىنا باتتى. كىمنەن كورەرىن بىلمەدى، ءوز-وزىمەن جۇرگەن زەينەپكە ارپ-ارپ ەتكەندە جىلاپ قالدى. اقجولدىڭ اكىمى مەن مەكتەپ ديرەكتورىن جىلى ورنىنان ايىرعانى بولماسا، قالعان ەشكىمگە ءتىسى باتپاعان سياقتى. جو-جوق، كومەكشىسى بار. تاڭەرتەڭ وياتاتىن، اكىم قاتىساتىن شارالاردىڭ ءبارىن الدىن-الا رەتتەپ، ءلاپپايلاپ جۇرەتىن قارا بالا. ءوزى ءىستىڭ كوزىن بىلەتىن، قيمىلى ءابجىل جاقسى جىگىت ەدى. قارقىنبەكتىڭ بايانداماسىنان باستاپ تويداعى تىلەگىنە دەيىن سول جازىپ بەرەتىن. بىردە «حالىقارالىق» دەگەن ءسوزدى ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا وقي الماي، سول قارا بالانى جۇمىستان قۋعانى بار. ءۇي اپەرەم، جەكە شوپىرىڭ بولادى دەگەن ۋادەسىن ءبىر اشۋدىڭ ۇستىندە تارك ەتتى.

– نە مىناۋ ءسوز، حاحاحا دەپ وقيمىن با؟ حالىقارالىق دەگەن ءسوزدى قايدان عانا تاۋىپ الدىڭ؟ باياندامادا بەس ارىپتەن اساتىن ءسوز جۇرمەسىن دەگەنىم قايدا؟ – دەپ قارقىنبەك قارا بالانى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.

– ەندى مەجدۋنارودنىي دەگەن ءسوزدىڭ باسقا بالاماسى جوق، مەنىڭ كىنام ەمەس، – دەپ قارسىلاسقانى ءۇشىن قارا بالا جۇمىسىنان ايرىلدى.

....قارقىنبەكتىڭ ءدال قازىرگى جاعدايى التىن بالىعىنان ايرىلىپ، تاز قالپىنا قايتا تۇسكەن ەرتەگىدەگى كەمپىر مەن شالعا ۇقسايتىن ەدى. ەرتەگىدە شال التىن بالىققا ءۇش تىلەگىن ايتۋشى ەدى عوي، قارقىنبەكتىڭ ازىرگە ءبىر عانا تىلەگى ورىندالدى.

قارقىنبەك ءبىر جىل بويى جيناعان بەدەلىن ساقتاپ قالسام دەيدى. اكىم كەزىندەگى ادەتىنە باسىپ ارزان جەردەن تاماقتانعان جوق، شاقىرماعان جەرگە قوناققا بارمادى. تاڭەرتەڭ ءتىسىن جۋاتىن جاقسى ادەت تاپتى، كويلەگىنىڭ جاعاسىنان كىر كەتتى. ەڭ باستىسى، ۇلى مەن كەلىنىنىڭ قىزمەتىن ساقتاپ قالدى. قىزمەتىنەن جامان اتپەن كەتپەگەن سوڭ، كوپتىڭ الدىندا ارىم تازا دەگەن توقتامعا كەلدى. شالقىپ ءومىر سۇرمەسە دە، كەرەگىنە جەتەتىن دۇنيە جينالعان ەدى. بۇل جولى جيعان-تەرگەنىن دوللارعا ايىرباستاپ، جارتى اقشاسىنا التىن الىپ قويدى. ءتورت جىل بۇرىن ۆاليۋتا اۋىسقاندا  بۋدا-بۋدا سومدارى تۇككە جاراماي، قارقىنبەك ءبىر تۇندە قارتايىپ كەتكەن ەدى. جۇرەك شىركىن سەندە دە، مەندە دە ەڭ نازىك جەر. قارقىنبەك تە جۇرەكتەن كوپ قينالدى.

– ۇيدە وتىرا بەرمەي ۆراچتارعا قارالسايش، جۇرەكپەن ويناۋعا بولار ما ەكەن؟ – دەدى ءشاي ۇستىندە بايبىشەسى. زەينەپ ورتا ءبىلىمى بار، مەكتەپتەن ءارى اسپاعان شەگەباي دەگەن قويشىنىڭ جالعىز قىزى. كەڭەستىك كەزەڭدە قويشىنىڭ مارتەبەسى اسقاقتاپ تۇرعاندا قىزدى-قىزدىمەن قارقىنبەك شەگەبايعا كۇيەۋ بولعان ەدى.

– كەلەسى اپتا الماتىعا ساناتوريعا بارامىن، جاتىپ ەمدەلەم، – دەپ قارقىنبەك قارنىن ءبىر سيپادى...

...تاڭ اتپاي سالقىن اۋاعا ماس بولىپ، الدىنداعى قويۋ كۇرەڭ شايمەن الدانىپ وتىردى. توبەگە كوز تاستاساڭىز تىككە شانشىلعان شىرشالار ەڭسەڭدى كوتەرىپ، ستۋدەنت شاقتاعى الاڭسىز كۇندەردى ەسكە سالادى. بۇرىن وسى تاۋدىڭ ورتا بەلىنە دەيىن شىعىپ، الما تەرىپ، ءماز-مەيرام بولۋشى ەدى. سول الماتىنى جاتىرقاماي، جۇرەك شىركىن شانشۋدىڭ ورنىنا شارىقتاپ تۇر. وتكەن كۇنگە دەگەن ىنتىزار ساعىنىش بار. استە-استە بۇرىنعى كىرشىكسىز كۇندەردەگى كوڭىل-كۇي ورالىپ، ميمىرت تىرشىلىكتەن يىعىنا كەنەدەي جابىسقان باتپان جۇك وزىنەن-ءوزى جەرگە تۇسكەندەي ءبىر ءراۋىشتى سەزىم ىلەستى. تەرەزەدەن تاۋعا كوز تاستاپ، ءشايىن سوراپتاپ وتىردى. وسى ءبىر سەزىمگە جەتەلەگەن وڭاشا كورىنىستى ەسىك الدىندا گازەت وقىپ وتىرعان جان بۇزعان ەدى. ۇستىندە كوك حالاتى بار، اياعىنا جەڭىل تاپىشكە ىلگەن وقىرمان قارقىنبەكتى اكىم ەتكەن ۇزاقاڭنىڭ ءوزى ەدى. قارقىنبەكتى كەيدە «نەگە وسى كىسىنىڭ ماعان ەرەكشە نازارى اۋىپ، اياق استى اكىم ەتە سالدى؟» دەگەن سۇراقتار مازالايتىن. «التىن بالىقتى» كورگەندە سۇراعىن دا، باسقاسىن دا ۇمىتىپ سالا بەردى. ۇستىنە حالاتىن ءىلىپ، قولىنا گازەتىن الىپ، ءساناتوريدىڭ اۋلاسىنا قاراي بەتتەدى. جالعىز وتىرعان ۇزاقاڭدى ويدا-جوقتا سول جەردە كورگەندەي:

– ۋا، ۇزاقا، نە ىستەپ ءجۇرسىز؟! – دەپ قۇشاعىن جايدى.

– قارقىنبەك بازارباەۆيچ، بۇل ءسىز بە؟ – دەدى ۇزاقاڭ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي.

– ارينە، مەن عوي، ۇزاقا! ءوزىڭىزدى كەزدەستىرەم دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام دا تۇسىمە كىرمەپتى. قالاي دا العىسىمدى بىلدىرەمىن دەپ سان رەت وقتالىپ ەدىم... مىنا دەنساۋلىقتى دۇرىستاپ، از-ماز كۇش جيناپ قايتا جۇمىسقا كىرىسسەم، وزىڭىزبەن اقىلداسسام دەگەن وي بار ەدى، – دەپ بۇل كەزدەسۋگە قارقىنبەك شىن قۋاندى.

– دەنساۋلىق بارىنەن دە ماڭىزدى، قازىر قايدا قىزمەتتەسىز؟ – دەدى ۇزاقاڭ.

– مەن قازىر دەمالىستامىن، جەزقازعاندى قاراعاندىعا قوسپاعاندا، سىزبەن بىرلەسىپ ءبىراز جۇمىس اتقارامىن با دەپ ويلاپ ەم. قۇدايدىڭ دەگەنىنە كونەمىز دە، ءالى دە جوعارى قىزمەتتى الىپ كەتەتىن شاما بار، – دەپ قارقىنبەك ەسكى ادەتىنە كوشتى. حال سۇراعان بوپ ءوز باسىنىڭ ماسەلەسىن قوسا كەتكەنى ەركىنەن تىس ايتىلعان ءسوز ەدى.

– مەنىڭ كەلگەنىمە ءبىر اپتاداي ۋاقىت بولدى، بۇيىرسا ەرتەڭ استاناعا جول جۇرەمىن، – دەدى ۇزاقاڭ.

ۇزاقاڭ جەزدەسىن اكىم قىلعانى ءۇشىن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى قالدىباي زاكيريانوۆتان ءبىر اۋىز العىس ەستىمەگەن ەدى. «جالعىز ءجۇرسىز بە؟ ءماريام كەلىن دە وسىندا ما؟ ۇلكەن ۇلىڭىز مارات وقۋىن ءبىتىردى مە؟ كىشى قىزىڭىز ءمادينا ماسكەۋدە مە؟» دەپ ءۇرىم-بۇتاعىن تۇگەندەپ تۇرعان ادامنىڭ الدىندا رەنىشىن ۇمىتۋىنا تۋرا كەلدى. ەكەۋى كەشكىسىن ساناتوري تۇبىندەگى قىمبات رەستوراندا كەزدەسەتىن بولىپ شەشتى.

قارقىنبەك رەستورانعا ۋاقىتىنان بۇرىن جەتتى. قىمبات مەيرامحانا بولعان سوڭ ادام قاراسى دا وتە از ەكەن. ۇزاقاڭ كەلەمىن دەگەنشە قىمبات شاراپتارعا تاپسىرىس بەردى. اقادىر اۋدانىنا اكىم بولىپ جۇرگەندە ۇزاقاڭمەن ءبىر وتىرىستا ىشكەنى بار ەدى. سونى ەسكەرىپ، بۇل ارەكەتىنەن ەش قىسىلعان جوق.

ۇزاقاڭ قارقىنبەكتىڭ كوڭىلىن بۇزباس ءۇشىن قالدىباي زاكيريانوۆ تۋرالى ەشتەڭە ايتپادى. ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، ەكەۋى شاراپتىڭ كۇشىمەن ۇزاق وتىردى. قارقىنبەك تەلەفون ءنومىرىن الىپ، ءىنىسىن اعاسىنداي قۇرمەتتەپ جىبەردى. ۇزاقاڭ دا حابارلاسىپ تۇر دەگەندەي ەمەۋرىن تانىتتى...

– قارقىنبەك، مىنانى قارا! – دەپ زەينەپ تاڭ اتپاي قولىنا گازەت ۇستاپ كىردى.

– نە بوپ قالدى؟ – دەدى قارقىنبەك ۇيقىسىن اشا الماي.

– دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى بولىپ ۇزاقباي امانگەلدىۇلى سارىباەۆ تاعايىندالدى، – دەدى زەينەپ شالا ساۋاتىمەن گازەتتەگى جازۋدى ەجىكتەپ وقىپ.

– اكەلش بەرى! – دەدى ماۋجىراپ وتىرعان قارقىنبەك دەرەۋ سەرگەك كۇيگە ءتۇسىپ. گازەتتى قولىنا الىپ ەكى قايتارا وقىپ شىقتى.

– الماتىدا كەزدەسكەندە ەشتەڭە ايتپاپ ەدى، – دەپ جانىنداعى زەينەپكە كوز تاستادى.

– ءوزى دە بىلمەگەن شىعار، سەن دە اقادىرعا اكىم بولاتىنىڭدى بىلگەن جوقسىڭ عوي، باقىت دەگەن اياق استى، – دەپ زەينەپ ءوز بەتىمەن ءپالساپا ايتىپ كەتتى.

قارقىنبەك اۋداندى باسقارىپ تۇرعاندا سەڭكىباي باتىر تۋرالى كىتاپ شىعارۋعا اقشا بولدىرتكەن ەدى. سول كىتاپ جاقىندا باسىلىپ شىقتى. كىتاپتىڭ ءۇش داناسىن الدى دا، استاناعا قاراي جول تارتتى. قۇرىلىسى ەندى باستالىپ جاتقان قالادا مينيسترلىكتەر ءالى جاڭا عيماراتقا كوشىپ ۇلگەرمەگەن ەكەن. سۇراستىرا ءجۇرىپ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىن دە ىزدەپ تاپتى. قابىلداۋىنا جازىلىپ، حاتشى قىزعا: «قارقىنبەك ۇسەنوۆ دەگەن كىسى كەپ تۇر دەسەڭىز ءوزى دە تانۋى كەرەك» دەدى.

بۇل جولى ەكەۋى جىلى قاۋىشتى.

– ءسىزدىڭ جاڭا قىزمەتكە بارعانىڭىزدى ەستىگەن بويدا قۇتتىقتاپ قايتۋعا اسىقتىم. الماتىداعى كەزدەسۋدە «نەگە بوس ءجۇرسىز؟» دەپ سۇراۋعا تاعى باتا المادىم. ءار نارسەنىڭ قايىرى بار دەگەن وسى دا! – دەپ قارقىنبەك سىپايىلاپ قايىردى. مينيستر ورتاعا ءشاي الدىرىپ، قارقىنبەكتى جاقسى قارسى الدى.

– ۇزاقا، سەڭكىباي بابامىز تۋرالى ايتىپ ەم عوي، ەسىڭىزدە مە؟ – دەدى قارقىنبەك اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ.

– ءيا-ءيا ەسىمدە، ايتا بەرىڭىز، – دەدى مينيستر.

– بۇيىرسا، جەتى-سەگىز جىلدان كەيىن بابامىزدىڭ 300 جىلدىعى كەلە جاتىر. اقادىردى باسقارىپ تۇرعاندا قاراشوردىڭ قالام ۇستاعاندارىن تۇگەلدەي جيناپ، كىتاپقا قارجى ءبولدىردىم. اقادىر شەتكە قوسىلىپ، قىزمەتتەن كەتكەن سوڭ كىتاپ جايىنا قالدى. باسقا جۇرتقا كەرەك بولماسا دا بابامىز سىزگە كەرەك، ماعان كەرەك. جەتپەگەنىن قالتامنان شىعارىپ، مىنا كىتاپتى مىڭ دانا قىپ شىعاردىق. العى ءسوزىن وزىڭىزگە جازدىرتام دەپ جۇرگەن ەم، سىزبەن بايلانىستى دا ءۇزىپ الدىق، – دەپ قارقىنبەك قولتىعىنا قىسىپ اكەلگەن ءۇش كىتاپتى شىعاردى. مينيستر كىتاپتى ارى-بەرى اقتارىپ، دەرەۋ كوز جۇگىرتىپ شىقتى.

– جارادىڭىز، اعا! ۇلكەن جۇمىس اتقاردىڭىز. مۇقاباسى دا كەرەمەت ەكەن. ەندىگى ءسوز مەنەن بولسىن، تاعى ەكى مىڭ دانا شىعارايىق. اعايىنعا تاراتايىق. مەن كىتاپتى مىندەتتى تۇردە وقىپ شىعامىن، – دەپ مينيستر قۋانىپ قالدى. ءبىر اۋىز راحمەت ايتا الماعان قالدىباي زاكيريانوۆتىڭ جەزدەسى ءوزىنىڭ باۋىرى بوپ شىققانىنا ىشتەي توقمەيىلسىپ، قىلعان جاقسىلىعى دالاعا كەتپەگەنىن ۇقتى.

– تاعى قانداي بۇيىمتايىڭىز بار، اعا؟ – دەدى مينيستر جاقىن تارتىپ.

– ۇزاقا، ءوزىمدى سوزدەن گورى ءىستىڭ ادامىمىن دەپ سانايمىن. ءبىر جىلدان بەرى قىزمەتسىز ءجۇرمىن. جانىما جاقىن قىزمەت بولماي تۇر، – دەپ قارقىنبەك توتەسىنەن تارتتى.

– جانىڭىزعا جاقىن قانداي قىزمەت، ايتىڭىز! قيىن بولماسا كومەگىمدى ايامايمىن، – دەپ مينيستر ءىلتيپاتىن اياماي وتىر. قارقىنبەكتى اپەندى سانايتىن اقجول اۋىلى عانا. اۋىل تۇرماق اۋداندى باسقارسا دا ءالى «اكىم سەرىكتىڭ كلاستاسى» دەيدى. سەڭكىباي باباسىنىڭ كىتابىن شىعارسا دا العىس ايتىپ، اسپانعا كوتەرگەن ەشكىم جوق. ء«بىر كۇندە قاراشورعا اينالعان تەكسىز» دەپ سىرتىنان عايباتتادى. ەندى اۋىلىنان كورمەگەن جاقسىلىقتى مينيستردەن كورىپ وتىر. كوپتىڭ كوڭىلىن تاپقانشا، ءبىر ادامنىڭ الدىندا-اق قارىزدار بوپ جۇرە بەرەيىن دەپ شەشتى. ۇزاقاڭ قارقىنبەكتىڭ قارىمىنا، ىسكەرلىگىنە سەنەتىن سياقتى.

– قازىر ساتپاەۆ قالاسى اكىمىنىڭ ورنى بوس تۇر، – دەدى مۇمكىندىكتى ءمۇلت جىبەرمەي. ىشتەي «مۇنىم تىم ارتىق بوپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟» دەگەن ويمەن ءمينيستردىڭ جۇزىنە قارادى. ەشقانداي تاڭدانىس جوق، قالىپتاعى اڭگىمە سياقتى قابىلداپ وتىر.

– جاقسى اعا، مەن ەرتەڭ قاراعاندىعا كوماندريۆكامەن كەتىپ بارام. سول كەزدە سەيسەن مۇقىشەۆپەن سويلەسەيىن، – دەدى مينيستر. سەيسەن مۇقىشەۆ دەگەن – قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى. ۇزاقباي ەكەۋى اراسىنان قىل وتپەيتىن دوستار دەۋشى ەدى...

*********

...اقشاڭقان ۇيلەر، اقار-شاقار حالىق. ءار وبلىس كيىز ءۇيىن تىگىپ، الامان ايتىس ءوتىپ جاتىر. ساعىنايدىڭ اسىندا جۇرگەندەي حالىق سانىمەن كيىنىپ، سالتاناتتىڭ ورتاسىندا شات-شادىمان. تۇركىستاننىڭ مىڭ بەس ءجۇز جىلدىعىنا ەلدىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپتى. ساتپاەۆتىڭ حالقى ارىزدان وق جاۋدىرىپ، قارقىنبەكتى ورنىنان الىپ تاستاعان كەز ەدى. ونىڭ ۇستىنە قاراشورمىن دەپ الداعانى ءۇشىن ۇزاقاڭنىڭ الدىندا ابىرويى دا قالماعان. ايتپەسە، ماڭدايى جىلتىراپ، مۇرتى مايلانىپ ناعىز سول جۇرەتىن جەر.

قالدىباي زاكيريانوۆ الماتى وبلىسى تىككەن التى قاناتتى ۇيگە بارلىق مينيستر مەن اكىمدەردى، زيالىلاردى جيناپ العىسىن ايتتى. كوپشىلىكتىڭ اراسىندا ۇزاقباي سارىباەۆ تا بار. اۋىلداعى جەزدەسىن اۋدانعا، ودان قالدى قالاعا اكىم قىلعانى ءۇشىن ءبىر اۋىز العىس ەستىمەگەن ەدى. شىققان سوڭ قولتىقتاپ اپ، اڭگىمەگە تارتتى. كورىسپەگەلى كوپ بولعان.

– قالدان، قاي جىلى جەزدەڭىز تۋرالى ايتىپ ەدىڭىز عوي؟ – دەدى مينيستر حال سۇراسىپ بولعان سوڭ نەگىزگى اڭگىمەگە كوشىپ.

– ءيا-ءيا! ودان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى، ەسىمنەن دە شىعىپ كەتتى، – دەپ اكىم ەشتەڭە ەستىپ بىلمەگەندەي اڭ-تاڭ.

– ەلدىڭ بارىنە العىس ايتىپ جاتسىز، جەزدەڭىزدى اۋدان اكىمى، ودان قالدى قالانىڭ اكىمى قىلعانىم ءۇشىن دوسىمنان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىمەدىم، – دەدى مينيستر رەنىشىن كۇلكىمەن سەزدىرىپ. سول كەزدە اكىم العىس ايتۋدىڭ ورنىنا كوزىنەن جاس شىققانشا كۇلدى. كۇلكىسىن ەندى تىيعانى سول ەدى، جىن تۇرتكەندەي قايتا كەپ كۇلدى. مينيستر توسىلىپ قالدى.

– ۇزاقا-اۋ، مەنىڭ جەزدەم سول جىلى-اق دۇنيە سالدى عوي، ءسىز كىمدى اكىم قىپ ءجۇرسىز؟ – دەگەندە مينيستر قازىق جۇتقانداي قاقشيىپ، مەلشيىپ تۇرىپ قالدى.

Abai.kz