“ول – كوزىنىڭ تىرىسىندە قياناتقا جول بەرمەس ادىلدىكتىڭ، كۇپىرلىككە جول بەرمەس ادالدىقتىڭ، قاراۋلىققا جول بەرمەس شاپاعاتتىلىقتىڭ، قاتىگەزدىككە جول بەرمەس مەيىرىمدىلىكتىڭ، ارسىزدىققا جول بەرمەس پاراساتتىلىقتىڭ اسقان ۇلگىسىن تانىتقان، ەلىنىڭ جەل جاقتاعى پاناسى، ىق جاقتاعى ساياسى بولا بىلگەن ازامات، جاۋدان ەلدى اراشالاعان باتىر، داۋدا ادىلەتتى اراشالاعان قازي، وزبىرلىقتان وبال مەن ساۋاپتى اراشالاعان ءپىرادار، السىزگە مەدەت، كۇشتىگە ايبار، زارىققانعا جەبەۋ، تارىققانعا دەمەۋ، اسقانعا توسقان، ساسقانعا سايا، ۇرپاققا ۇستاز، ۇلىسقا ۇران، ەل يەسى، جەر كيەسى”  

ء(ابىش كەكىلباەۆ، قوعام قايراتكەرى، جازۋشى).

 بەكەت اتامىزدىڭ قادىر-قاسيەتى جايلى ءابىش اعامىزدىڭ بەرگەن سيپاتتاماسى وسى. قىسقا دا، نۇسقا.

جالپى اتا جايلى باق-تاردا (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى) از جازىلىپ جۇرگەن جوق. ءالى جازىلماعانى قانشاما؟ اتا جايلى جازىلعانداردىڭ ءبارىنىڭ باستى يدەياسى – ۇلى عۇلاما، ۇستاز، كورىپكەل اۋليە، باتىر، قاسيەتتى ءپىر – بەكەت اتاعا باس يۋ، قۇرمەتتەۋ، ونى ۇلاعاتتاۋ، جانە ۇلگى تۇتۋ. اتا جايلى جازىلار شەجىرە – داستاندار ءالى الدا. اتا جايلى جىر – تاۋسىلمايتىن، ماڭگى جىر. وسى شەجىرە-داستاندار ارقىلى اتامىزبەن ارامىزداعى ۋاقىت كەزەڭى الىستاعان سايىن اتا بىزگە جاقىنداي تۇسەرى حاق. ىلايىم دا سولاي بولعاي!

ەرتەدە عۇمىر كەشكەن تۇمەن بالتاباسۇلى، نۇرىم شىرشىعۇلۇلى، بالا وراز وتەبايۇلى، ناسيحات سۇگىرۇلى سياقتى جىر سۇلەيلەرى بەكەت اتا تۋرالى جىر تولعاعان.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەلى بەرى دە اتا جايلى سۇبەلى-سۇبەلى ەڭبەكتەر جارىق كوردى. ولكەمىزدىڭ ەلگە بەلگىلى ابزال ازاماتتارى اتانى تانۋعا ۇمتىلىپ ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردى، سونىمەن قاتار قاراپايىم جۇرت بىلە بەرمەيتىن تىڭ عىلىمي دەرەكتەردى دە جيناقتاپ، كوپشىلىككە ۇسىنىپ  كەلەدى. ولار: 400-گە تارتا ەستەلىك اڭگىمەلەردى جيناقتاپ «بەكەت اتا» دەگەن اتپەن باسپادان شىعارعان مىرزابەكۇلى يسلام قاجى (1993), عالىم قابيبوللا سىديىقۇلىنىڭ زەرتتەۋ كىتابى (1994), ماڭدايلى قوسىمباەۆانىڭ «بەكەت اتا – 250. اس شەجىرەسى»، عافۋ قايىربەكوۆتىڭ اتا تۋرالى تولعاۋى، فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «وعىلاندى»، راحمەت اياپبەرگەنۇلىنىڭ «بەكەت اتا» اتتى پوەمالارى، سولارمەن قاتار ەسەنعالي راۋشانوۆ، سابىر اداي، مەلس قوسىمباەۆ، سايىن نازاربەكوۆ، ءازىربايجان قونارباەۆ، ساقىپ كەرەلباەۆ، ابىلقايىر سپان، راحات قوسبارماق، عالىم ءارىپ، ومىرزاق وزعانباي، ءابدىراحمان بازارباەۆ، ىرزا وڭعارباي، سۆەتقالي نۇرجان، س.بولەكۇلى، ل.سيسەكەنوۆ، ا.ەرشۋوۆ،  ق.جۇماشەۆ، ر.زەينوللاقىزى، ج.ابيجانوۆتار سياقتى باسقا دا كوپتەگەن قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارى، جىرلارى، ماقالالارى، عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى باسپادان شىعا باستادى. باتىس وڭىرىندە اتا جايلى قالام تارتپاعان بىردە-ءبىر قالامگەر جوق دەسە دە بولادى. ءشامىل ابىلتايتەگى «بەكەت اتا» اتتى كۇي شىعاردى. اتانىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەگىن باعالاپ، ارۋاعىن ۇلىقتاعاندارىڭىز ءۇشىن بارشاڭىزعا مىڭدا-ءبىر العىس.

مەن تەك جوعارىداعى اتا جايلى جازىلعان ەڭبەكتەر مەن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ قىسقاشا ناقتى تۇجىرىمدارىنا توقتالامىن:

 -   بەكەت اتا – سوڭعى ءۇش عاسىرداعى بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ارال-كاسپي ارالىق ايماعىنىڭ ەڭ ۇلى، كورنەكتى تۇلعاسى.

-   بەكەت مىرزاعۇلۇلى 1750 جىلى قازىرگى اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانى ايماعىنا قارايتىن اقكيىزتوعاي اۋىلىنان 30 شاقىرىم قاشىقتىقتا، جەم بويىنداعى اقمەشىت دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. شىعۋ تەگى: اداي – كەلىمبەردى – مۇڭال - جاۋلى – قوسقۇلاق – جانالى. جانالىدان بەس بالا: 1. اتاعۇل، 2. وتەعۇل، 3. ەدىلباي، 4. جارىلعاپ، 5. مىرزاعۇل. بەكەت-اتانىڭ اكەسى – مىرزاعۇل، اناسى – ءجانيا. ولاردىڭ ءتورت ۇلى: الدابەرگەن، الدىوڭعار، مەڭدىعۇل، بەكەت جانە قىزى ءاپۋاش بولعان. بەكەت-اتانىڭ اناسى قاسيەتتى نازار قوجانىڭ قىزى. كارى ناعاشىسى تاما ەسەت كوكۇلى (1667-1766) قالماققا قارسى سوعىستاردا ەلگە تانىلىپ، باتىر اتانعان. ء«پىردىڭ سوڭى بەكەت، ەردىڭ سوڭى ەسەت» دەيتىنىمىزدەگى ايگىلى ەسەت باتىر وسى اتامىز.

-  بەكەت اتا تەكتى ۇرپاق. ۇرپاقتارى بۇكىل الەمگە پاتشا بولىپ تاراعان اداي اتانىڭ قاراشاڭىراعى «مۇڭال وشاقتان» ءوربيدى. مۇڭالدان تاراعان ارعى اتالارىنىڭ دانالىعى مەن دانىشپاندىعىن، قايتسەم «قاراشاڭىراق» اتىنا لايىق بولام دەپ شىر-پىرى شىعىپ جانىن سالعان جانكەشتى ەرلىكتەرىن سانامالاپ جازىپ شىعۋ ءبىر اللانىڭ بولماسا،  ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلە قويماسى انىق. باسقالارىن بىلاي قويعاندا، ەرلىگىن سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەپ بۇكىل الەم (يۋنەسكو) مويىنداعان، ارادان 800 جىلداي ۋاقىت وتسە دە اتى اۋىزدان تۇسپەي كەلە جاتقان ءبىر عانا شىڭعىس قاعاننىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. 

-  بەكەت اتادان جايلاۋ، بايتەلى، توعاي، باينياز، قودار ەسىمدى بەس ۇل، ماڭدايلى، اقماڭداي دەگەن ەكى قىز دۇنيەگە كەلگەن. بۇل كۇندە بەكەت – اتا ۇرپاقتارى اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، ورال، شىمكەنت، جامبىل، الماتى وبلىستارىندا، قاراقالپاقستان، تۇرىكمەنىستان ايماقتارىندا ءومىر سۇرۋدە. ولاردىڭ ىشىندە كورىپكەل اۋليەلىگى، زايىرلىعى، ءدىني بىلىكتىلىگى، ەمشىلىك قاسيەتتەرىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ، اتاعى شىققان اتانىڭ ۇرپاقتارى كوپ.

- بەكەت اتا جاسىنان بىلىمگە اسا قۇشتار بولىپ وسەدى. بەكەت-اتا حيۋاعا اتتاناردا، اكەسى وعان اۋەلى شوپان اتاعا بارىپ زيارات ەتۋدى تاپسىرىپتى. بەكەت شوپان اتاعا ءۇش كۇن تۇنەپ، تۇسىندە اتا حيۋا شاھارىنداعى باقىرجان قاجى دەگەن عۇلامادان ءدارىس الۋدى ايان ەتىپتى.

سودان حيۋا قالاسىنداعى شەرعازىحان مەدەرەسەسىندە مۇحاممادۇلى پاقىرجان (فاحراددين) پىردەن 7 جىل ءدارىس الىپ، 21 جاسىندا ەلگە ورالادى. ەلگە ورالعاننان كەيىن يسلام ءدىنىن ۋاعىزداپ، ۇستازدىق جۇمىسپەن اينالىسادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شاكىرت وقىتىپ، ۇستازدىق ەتكەن.

- بەكەت اتا ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردە مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەرگە ارناپ عيماراتتار سالعان ساۋلەتشى، بىرنەشە مەشىت سالعان. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە سالىنعان مەشىت سانى – جەتەۋ، ناقتى بەلگىلىسى – بەسەۋ. ولاردىڭ تورتەۋى – تاۋ-توبەلەردى ۇڭگىپ، قاشاپ جاسالعان گيماراتتار.

اتا  مەشىتتەرى – اقمەشىتتە (جەم وزەنى بويىندا), ارال تەڭىزى جاعاسىنداعى بايالىدا، ەسكى بەينەۋدە، بوزاشى تۇبەگىنىڭ كاسپي جاعالاۋىنداعى توبىقتى دەگەن جەردىڭ شىعىس بەتىندە جانە وعلاندى تاۋىندا  بار. بۇل مەشىتتەر اداي حالقىنىڭ سول كەزەڭدەردەگى كوشىپ-قونۋ مارشرۋتتارىن جانە ولاردىڭ ورنالاسۋ ايماعىن بىلدىرەدى. ونىڭ اقمەشىتتەگى مەشىتى 18 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ادايلاردىڭ مەكەندەۋ ورتالىعى بولسا، وعىلاندىداعى باس مەشىت ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋدىڭ، ياعني جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىمەن ايتار بولساق جوعارعى  اداي مەن تومەنگى ادايلار مەكەنىنىڭ شەكتەسەر تۇسىندا جانە بۇكىل ارال-كاسپي ارالىق ايماعىنىڭ ورتالىعى بولىپ تابىلادى.

 -  اللا تاعالادان مۇحاممەد (ع.ا.س.) ارقىلى ءبىرىنشى تۇسكەن الاق سۇرەسى «وقى» دەگەن سوزدەن باستالادى:

«جاراتقان يەنىڭ اتىمەن وقى! ادامدى ول ۇيىعان قاننان جاراتتى. وقى! سەنىڭ ءتاڭىرىڭ – ەڭ جومارت! ول قالاممەن جازۋ ۇيرەتتى. ادامدارعا بىلمەگەنىن ءبىلدىردى» (قۇران كارىم، الاق سۇرەسى. 1-5 اياتتار).

قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ وسى اياتىن جانە ۇلى اتالارىمىزدىڭ «تال بەسىكتەن تار لاقاتقا دەيىن وقى» دەگەن ءسوزىن قابىل العان بەكەت اتا بۇكىل ءومىرىن وقۋمەن جانە وقىتۋمەن وتكىزگەن. اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى ەسەنعالي راۋشانوۆ: «اتا كوزى تىرىسىندە تالاي جەرگە قۇدىق قازدىرىپ، مەشىتتەر، ساعانالار سالدىرعانى انىق. سول ەسكەرتكىشتەردىڭ ەڭ ۇلكەنىن قايدا سالدىردى؟ مەنىڭشە، اتا ەڭ ۇلكەن ەسكەرتكىشىن ۇرپاقتاردىڭ جۇرەگىنە ورناتتى: اتانى ىزدەسەك جۇرەكتەردەن ىزدەيىك!»-دەگەن بولاتىن.

 

- بەكەت-اتا عۇمىر بويى يسلامنىڭ جۇرەگى سانالاتىن سۇپىلىق جولىن ۇستانىپ، وعىلاندى مەشىتىندە قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىنە ورتاق، سۇپىلار وقىپ تاربيەلەنەتىن، ەڭ ۇلكەن ورتالىق ۇيىمداستىرعان. بەكەت – اتانىڭ بىلىمدىلىگىن، ەرەكشە قاسيەتىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن، قيىنشىلىقتارعا توزىمدىلىگىن، كوپتىڭ ءتىلىن تاۋىپ كوڭىلدەن شىعۋىن ايرىقشا باعالاعان سۇپىلار قاۋىمى ونى وزدەرىنە ءپىر سايلاعان، وعان ءدىني قوعامنىڭ ارنايى كوك اساسى بەرىلگەن (پىرلەردىڭ ىشىندە ءدىني قوعامنىڭ اساسىن العاندار سيرەك).

تۇسىنىكتەمە: ءپىر – جاقسىلىقتى ۇيرەتۋشى ءبىرىنشى ۇستاز دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءپىر مەنەن ءبىردى سينونيم دەسە دە بولادى. ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىندا اسا تاياق سالىنعان قۇلپىتاستار وتە كوپ. ونىڭ سانىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس دەسە دە بولادى.

 

-  بەكەت اتادان قالعان كيەلى زاتتارى: اساتاياعى، تىماعى، كىتابى بار. مۇنىڭ ءبارىن ۇستازى باقىرجان قاجى بەكەت اتاعا ەنشىگە بەرىپ كەتكەن ەكەن دەلىنەدى. اسىرەسە، كوك ءتۇستى اسا تاياقتىڭ ءتورت قاسيەتىن ەرەكشە كورسەتكەن:  «شارشاساڭ كولىك،  شولدەسەڭ سۋسىن،  قورىقساڭ قارۋ،  توڭساڭ پاناڭ» دەگەن.

 «كوك اسا» اتالۋىنىڭ دا سەبەبى بولعان، ەكى سوزدەن قۇرالعان، كوك-اسپان، اسا-ماڭىزدى، قاجەتتى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ياعني كوكتەگى كۇشتەرمەن، ارۋاقتارمەن بايلانىس ءۇشىن كەرەكتىگىن بىلدىرەدى.

ء «پىر اتادان كەيىنگىگە مۇراعا قالعان ەكى اسا تاياق بار، ونىڭ ءبىرى ءوز كىندىگىنەن تاراعان اۋلەتتىڭ تۇرىكمەنىستاندا تۇراتىن بەردىحان اتتى ازاماتىندا، ەكىنشىسى – شەكتىباي اتتى شاكىرتىنە قالدىرىلعان كوك اسا تاياعىنىڭ اقتوبە وبلىسىنداعى تۇرسىنعالي ناكەشوۆ دەگەن ازاماتتا ساقتاۋلى» (م.قوسىمباي «بەكەت اتا – 250. اس شەجىرەسى» الماتى-2001. 55 بەت).

 

 

- بەكەت اتا ءوز عۇمىرىندا تاريحات جولىن ۇستانىپ، سونى ۋاعىزدادى. بەكەت-اتا سۇپىلىق ءىلىمدى ۋاعىزداۋشى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سۇپىلىق جول جاۋلاۋشىلارعا، يسلام دىنىندەگى رەاكتسيالىق كۇشتەرگە قارسى بىردەن-ءبىر حالىقتىق قوزعالىس يدەولوگياسى بولدى. بەكەت-اتانىڭ مەكتەبى سۇپى شاكىرتتەر دايىنداۋعا ارنالعان. وعىلاندىداعى جەراستى مەشىتىنىڭ ماڭىندا 1780-1810 جىلدار اراسىندا جەرلەنگەن ادامدارعا قويىلعان قۇلپىتاستاردا «بەكەت سۇپىنىڭ شاكىرتى»، «بەكەت سۇپىنىڭ بالاسى»، نەمەسە «جيەنى» دەگەن جازۋلار بار. بۇل - قاراپايىم حالىقتىڭ تاسقا جازىپ قالدىرعان ايعاقتارى.

 «شىن مۇسىلمان دەگەن – سوفى دەگەن ءسوز. يسلامنان سوفىلىقتى ءبولىپ الىپ قاراۋ ادامنىڭ كەۋدەسىنەن جۇرەگىن ءبولىپ الىپ قاراۋمەن تەڭ. «بارلىق ءدىننىڭ تامىرى ءبىر، بىراق فۋراعاسى (شاريعاتى) بولەك» دەگەن. سوفىلىق – پايعامبارلاردان بەرى كەلە جاتقان جۇرەكتىڭ ءىلىمى. پايعامبارىمىز ايتىپتى: «اقىردىڭ الدىندا مەنىڭ ءدىنىم 73-كە بولىنەدى، ونىڭ بىرەۋى عانا حاقيقات» دەپ. قازىر ءبىز ءدال سول كەزەڭگە تاپ كەلىپ تۇرمىز. كوپ ۇزاماي تۇمان ايىعادى، كۇمان سەيىلەدى. ءدىن قالپىنا، دۇنيە ورنىنا كەلەدى. ءدىننىڭ ماقساتى – ادامنىڭ جۇرەك كوزىن اشۋ» (سۆەتقالي نۇرجان. اقىن، «دارىن» (1996), قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ت.ايبەرگەنوۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ جانە ادەبيەت سالاسىنداعى پرەزيدەنتتىك ستيپەنديانىڭ يەگەرى).

 

-   بەكەت-اتا اسا دارىندى عۇلاما، ۇستاز.  ول ءوز شاكىرتتەرىنە يسلام ءدىنىن، ماتەماتيكا، فيزيكا، استرونوميا، الحيميا پاندەرىنەن ءدارىس بەرۋمەن قاتار، حالىقتىق مەديتسينانىڭ قىرۋار سالالارىن ۇيرەتكەن.

 

- بەكەت-اتا قازاققا اللانىڭ بەرگەن سىيى. حVIII عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ورىس پاتشالىعىنىڭ جاۋلاۋشىلىق ارەكەتىنەن بارشا قازاق بالاسىنىڭ باسىنا قارالى كۇندەر تۋدى. اتالارىمىز ورىستىڭ زەڭبىرەگى مەن وتتى قارۋىنا جالاڭ قىلىش، نايزا جانە ساداقپەن قارسى تۇرىپ بارىنشا جانتالاسىپ باقتى. 300 جىلعا جۋىق سوزىلعان بۇل قاندى قىرعىننان ونداعان ميلليون اتا-انالارىمىز قىرعىنعا ۇشىراپ، ءتىرى قالعاندارى تىلىنەن، دىنىنەن جانە دىلىنەن ايرىلىپ، جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى ءتوندى. مىنە وسى كەزەڭدە بەكەت-اتا دۇنيەگە كەلدى. ول جايلى ساتتىعۇل جانعابىلۇلى اتامىز:

       ...«سونداي قارۋ-قايراتپەن

       ايلادىر حالقىن اۋدارىپ

       ماڭعىستاۋدىڭ قاراويىن

       ءبىزدىڭ اداي جەرلەندى،

       جەرلەنگەننەن بەر قاراي

       راھات ەدى كورگەنى،

       زەڭبىرەگى قارداي بوراعان

       پاتشاعا دا بۇل اداي

      ءدىن قىلىشىن سەرمەدى،

       ىشىمىزدەن دۇرەگەن

       اۋليە بەكەت – ءپىر شىعىپ

      ۋا، جاراندار، كوپ ەدى

      اللانىڭ بىزگە بەرگەنى  (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى-1996. 126 ب).

ەۆرەيلىك بولشەۆيزم قۇرعان كەڭەس بيلىگىنىڭ قاز ادايلاردى قاساقانا قىرعىنعا ۇشىراتۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى بولاتىن. ولاردى سوزبەن، الداپ-ارباۋ،  ۇگىت-ناسيحاتپەن جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

مىنە وسى سوپىلىق ءىلىمنىڭ ارقاسىندا جانە ونىڭ سول زامانداعى  ۇستازى، اۋليە بەكەت – ءپىر اتامىزدىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن اداي اتا ۇرپاقتارى ۇلت مۇددەسىنە ەشقاشان ساتقىندىق جاساعان ەمەس. وعان دالەل رەتىندە ايتارىم: ءبىرىنشى، 1870 جىلعى پاتشالىق رەسەيگە، 1930 جىلعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسپاعان، نە وعان قارسى بولعان بىردە-ءبىر ماڭعىستاۋلىق بولماعان. بارلىق حالىق تۇگەل اتقا قونعان. بۇل ەل تۇگەلگە دەرلىك قازاق حالقى مەن ورتا ازيا ەلدەرىن رەسەي پاتشالىعى جاۋلاپ العان سان عاسىرلىق بودان كەزىندە دە وعان باعىنبادى، ايتقانىنا كونبەدى، ايداعانىنا جۇرمەدى. وسىلايشا بۇكىل قازاقستان مەن ورتا ازيا مويىنداعان رەسەي بوداندىعىنا باس يمەستەن قازان توڭكەرىسىنە جەتتى. «تۇزدىكتەردىڭ ەڭ ءبىر ەرجۇرەك تايپاسى ادايلاردىڭ ورىس بوداندىعىنا بەرىلمەۋى ورتا ازيا حاندىقتارىن ورىس وتارشىلدىعىنان ءبىر جارىم عاسىر بويى ساقتاپ تۇردى»، - دەپ جازدى ف.ەنگەلس بۇل تۋرالى.

 

-  ەل يەسى، جەر كيەسى – ءپىر بەكەت! قاسيەتتى ماڭعىستاۋدىڭ يەسى دە، كيەسى دە ەجەلگى اۋليەلەر بولعان. سوندىقتان بۇل ولكە «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ اتالعان.  اۋليە بەكەت ءپىر اتا سول ۇلى اۋليەلەردىڭ جالعاسى، ياعني سولاردىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولىپ تابىلادى.

 

-  ء«پىردىڭ سوڭى بەكەت» - بۇل بۇكىل ماڭعىستاۋدىڭ «استانا» حالقىنىڭ تۇجىرىمى. سوندىقتان دا، «مەدينە دە مۇحاممەد، تۇركىستان دا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋ دا ءپىر بەكەت» دەپ جاتامىز.  بۇكىل حالىقتىڭ ء«پىر»، ياعني ءبىرىنشى، ۇلى ۇستاز دەپ مويىنداۋى وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ء«بىر» مەنەن ء«پىر» سينونيم.

 

-  قازىرگى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا بەكەت اتا ماڭعىستاۋدىڭ «360 اۋليە» قاتارىنا كىرمەيدى. ەجەلگى شەجىرە-داستانداردىڭ بارىندە بۇل جەر «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ اتالعان. دەمەك، ول اۋليەلەر  ماڭعىستاۋدا بەكەت اتادان بۇرىن بولىپ وتكەن. ەل اۋزى قازىر ولاردىڭ قاتارىنا بەكەت پەن سانازار اۋليەلەردى قوسىپ 362 دەيدى. 

 

-  اتامىزدىڭ ەسىمىنە اتا دەگەن ۇعىمنىڭ قوسىلۋى ءسوز تۇسىنگەن ادامعا اسا ۇلى قۇرمەت. تىكەلەي ماعىناسى «قانعا سىڭگەن قاعيدا بويىنشا» بۇكىل حالىق بولىپ ادام اتانىڭ ەسىمىن بەكەت اتامىزعا لاقاپ (ماقتاۋ) ەسىم رەتىندە ەنشىلەپ، سەن ادام اتاڭا لايىق ۇلسىڭ، ۇرپاققا اتاسىڭ دەپ وتىر. كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە جاسى ۇلكەن قاريالاردىڭ بارلىعىندا اتا دەپ قۇرمەتتەگەنىمىزبەن، «و دۇنيەلىك» بولعانداردان اتا ەسىمىن يەمدەنگەندەر ماڭعىستاۋدا اسا كوپ ەمەس. ولاردىڭ قاتارىنا مان اتا، شاقپاق اتا، شوپان اتا، قوشقار اتا، ماسات اتا، ءداۋىت اتا، قوساي اتا، ەسەن اتا، سەيسەم اتا، يسان اتا، قارامان اتا، قۇسان اتا، تابىن اتا، تۇرىش اتا، شاعىرىق اتا، ۇشقان اتا، تۇكتى اتا، قۇسشى اتا، بەينەۋ اتا، دارمەن اتالار جاتادى. قالعان اۋليە-قورىمدارعا «اتا» دەگەن ۇلى ۇعىم قوساقتالىپ ايتىلمايدى.

 

-  «تاسكيراي مۋحامماد باحير» قولجازباسىندا «بەكەت-اتا» ومىرىندە قيىندىقتاردى كوپ كورگەن، ول – ادام تاڭعالارلىق كەرەمەتتەر كورسەتە الاتىن ۇلكەن قاسيەت يەسى، سۇپىلىقتاعى ەڭ جوعارعى مارتەبەسى – «ماشايىق» دارەجەسىنە جەتكەن جان» دەپ جازىلعان. «ماشايىق» - ابىز، تەرەڭ ءبىلىمدى، وتە اقىلدى ادام، پەرىشتەلەر ايان بەرەتىن سۇپى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءپىر بولۋ ءۇشىن سۇپىلارعا قويىلاتىن ەڭ ۇلكەن باستى تالاپ - اۋەلى ماشايىق دارەجەسىنە كوتەرىلۋ. اتامىز ءومىر سۇرگەن داۋىردە اللانىڭ ۇلىق جولىندا قۇلشىلىق جاساۋشىلارعا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلگەن. بەكەت مىرزاعۇلۇلى «ۇلى سۇپى» اتاعىنا يە بولعان»  (بازارباي ءابدىراحمانوۆ «بەكەت-اتانىڭ سۇپىلىق جولى» الماتى-2010 10-16 بەتتەر).

              «ماڭعىستاۋ ماشايىقتىڭ باسقان جەرى (مان اتانىڭ جۇرگەن جەرى)

              قاسيەت-كەرەمەتى تاسقان جەرى.

              جەر ءجۇزىن جەلمايامەن جەتى اينالىپ،

              اۋعانعا اسان ءبيدىڭ اسقان جەرى...

               ...ماڭعىستاۋ ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى (مان اتانىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدا)

               اشىلعان ابىرويىن جاپقان جەرى (ادامداردىڭ الدى مەن ارتىنا جاپىراق بايلاپ، ەڭ العاش كيىم تىگىپ كيگەن جەرى وسى جەر دەپ وتىر).

قاراتاۋ قاق ورتاسى قاسيەتتى (قار (اق دەگەن ۇعىم بەرەدى، مىسالى اقشا قار), قارامىز قارا). اق (اقيقاتپەن) پەن قارانىڭ ەكى اراسىن اجىراتىپ تۇر.

               باسىنا وتپان تاۋدىڭ شىعىپ الىپ

               ادايىم ۇران-وتىن جاققان جەرى!

               ...ماڭعىستاۋ – ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى،

               اعارىپ اتقان تاڭنىڭ اتقان جەرى» (ادامزات مادەنيەتىنىڭ باستالعان جەرى). (تۇمەن بالتاباسۇلىنىڭ «ماڭعىستاۋ» داستانىنان).

 

- بەكەت-اتانىڭ اۋليەلىك دارەجەسى قۇتىب بولعان. ونىڭ اۋليەلىگى جايلى، باسقا اۋليەلەردىڭ ونى مويىنداۋى تۋرالى ەل اراسىندا بىرنەشە اڭىزدار ساقتالعان. اتامىزدىڭ اللاعا قۇلشىلىق جاساپ، وقىعان دۇعاسى قابىل بولىپ، ونىڭ سۇپىلىق داۋىرىندە اللانىڭ جاردەمىمەن ەل ىشىندە الاۋىزدىق كەلەڭسىزدىكتەر، ەلارالىق جاۋگەرشىلىكتەر، تابيعات اپاتتارى، جەر قۋاڭشىلىعى، مالدا ىندەت، ادامداردا ەلدى كۇيزەلىسكە ۇشىراتاتىن تىرىسپا، شەشەك سياقتى اۋرۋلار بولماعان.

 

-  تەولوگ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، تۇران توپىراعىندا قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ىزگىلىك جولىن جالعاستىرۋشىلار – بۇحاراداعى باحاۋەددين ناقشپاند پەن ماڭعىستاۋداعى ءپىر بەكەت - اۋليەلىكتىڭ ەڭ بيىك جەتىنشى ساتىسى – گاۋس دارەجەسىنە كوتەرىلىپتى. 

 

-     بەكەت اتا داۋدا ادىلەتتى اراشالاعان قازي.

 «كورشىلەس وتىرعان ەل ىشىندەگى داۋ-دامايلاردى شەشۋدە، حالىقتى بەيبىت ءومىر سۇرۋگە ۇگىتتەۋدە بەكەت-اتانىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. كوزتۇرتكى كورسەتكىسى كەلگەندەرمەن تالاي جەردە «تاڭعاجايىپ سايىسقا» ءتۇسىپ، ءوز جۇرتىن زورلىق-زومبىلىق پەن شاپقىنشىلىقتان امان ساقتاپ قالىپتى. سولاردىڭ ءبىرى قارامان اتا باسىنداعى تۇرىكپەندەر مەن انتتاسۋ وقيعاسى.

قوجانازار بايدىڭ قوشان دەگەن كەنجە ۇلى انتقا تىگىلگەندە، بەكەت تاڭىرگە جالبارىنىپ; «ۋا، قۇدايىم، ءبىز ايىپتى دەسەڭ، ءبىزدى ات، قارا ايىپتى دەسەڭ، قارا اتتى ات!» دەگەندە، قارا ات انتقا كەرىلگەن الا ارقاننان اتتاي بەرە قۇلاپتى دا، قوشاننىڭ استىنداعى ەرىنىڭ الدىڭعى باسىنا شانشىلعان ءبىز تۇرعان جەرى ۇشىپ كەتىپتى. اتتان قۇلاعان ءسابي قوشان ءبىر اۋناپ بارىپ، قايتا تۇرادى. بۇعان كونبەي داۋ شىعارعان قارسى جاق: «باسىنا كەلىپ انت ۇستاسىپ تۇرعان قارامان اۋليە تەگىنە تارتىپ قازاقتارعا جاقتاسىپ كەتتى. كونە ۋرگەنىشتەگى شيكابىر (شەيح كۇبىر) اۋليەگە بارىپ، قايتا انتتاسامىز!» دەپ قيقۋلاپتى. سوندا بەكەت: «ايتقاندارىڭىز بولسىن، ەرتەڭ تاڭ نامازىندا سوندا كەزدەسەيىك» - دەپ قارا كيىمدى قوشاندى الدىنا الىپ، قارا سايگۇلىكپەن ۇشۋعا قومدانعاندا، داۋلاسقاندار: «بۇلاي قۇدىرەتىن كورەر كوزگە اسىرىپ تۇرعان جۇرتپەن تايتالاسىپ بولماس!» دەپ، ماملەگە كەلگەن ەكەن. جاۋلاسىپ جۇرگەن ەكى ەل وسىلاي تاتۋلاسىپتى» (بازارباي ءابدىراحمانوۆ «بەكەت-اتانىڭ سۇپىلىق جولى» الماتى-2010. 16 بەت).

 

-  بەكەت اتا حالقىمىزىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جاۋلارعا قارسى كۇرەسكە بەلسەنە ارالاسقان، جاۋدان ەلىن قورعاعان باتىر. بەكەت اتا – ۇران-تۇلعا. ونىڭ ەسىمى حY111 عاسىرعا دەيىنگى اداي ۇرانى «تەگەلەندى» اۋىستىردى، ياعني ونىڭ ەسىمى – ەل ۇرانى بولدى (ادايدىڭ ۇرانى – بەكەت).

بەكەت-اتا ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، حيۋا شاپقىنشىلىعىنىڭ ءبىر تۇسىندا تايپالاستارى جاۋعا ء«يا، بەكەت!» دەپ شاۋىپ، جەڭىسپەن ورالىپتى. بەكەت تە ءوز تۇسىنداعى ەركەك كىندىكتىڭ كەز كەلگەنى سياقتى ات جالىنان تارتىپ مىنەر جاسقا جەتكەن سوڭ-اق جاۋگەرشىلىكتىڭ سوڭىنا تۇسسە كەرەك. ەرلىگىمەن كوزگە ىلىكپەسە، جورىقتاستارى ونىڭ اتىن ايتىپ، ۇرانداپ جاۋعا شاپپاس ەدى. دەمەك، ەرلىگىمەن قوسا، جاۋدىڭ قاپىسىن تاپقىش ساردارلىق قاسيەتىمەن دە تانىلعان. ايتپەسە، ول كەزدە باتىرلىعىمەن دە، ساردارلىعىمەن دە  كوزگە تۇسكەن سۇلەيلەر از ەمەس ەدى. ولاردىڭ ءبارى ۇرانعا شىعا بەرگەن جوق. بەكەت اقىل-ويىنىڭ، سەزىمىنىڭ ايرىقشا ۇشقىرلىعىمەن، كورىپكەل كورەگەندىگىمەن جۇرتتى ءاۋ باستا سول جورىقتا ءجۇرىپ-اق باۋراپ العان. اڭىزداردا قازاق قولى نەبىر تىعىرىققا تىرەلىپ، امال تاپپاي اڭتارىلىپ، قۇدىرەتكە جالبارىنعاندا، بەكەتتى الدارىنا ۇستايدى ەكەن. سوندا ارۋاقتاردىڭ كورسەتكەن ايانىن بەكەت جورىپ، جورىق بارىسىندا سول جورۋى راس بولىپ شىعادى ەكەن. سوندىقتان دا كوپ ۇزاماي جۇرت ونى تەك قانا باتىر ەمەس، الدەبىر سانادان تىسقارى ىقپالعا يە اۋليە دەپ مويىنداي باستاعان.

ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى اتام قازاقتىڭ ءاربىر رۋ، تايپاسى وسىنداي ۇلى تۇلعالارىن ۇرپاعىما ۇلگى بولسىن دەپ، ۇرانعا شىعارىپ وتىرعان. قازاقتىڭ ۇرانى الاش. دەمەك، ەڭ العاش ۇرانعا شىققان وسى اتامىز. دەمەك، قازاق الاشتان ەمەس، الاش قازاقتان تاراعان. دەمەك، «ۇرانعا» شىعۋ ءۇشىن، ونى  ۇرانعا شىعاراتىن ەلى بولۋعا ءتيىس.

 

- بەكەت-اتا ادايلاردىڭ ەجەلگى اتاقونىسى ماڭعىستاۋدى قايتارىپ العانشا جاۋگەرشىلىك قۋعان.  بىراق كەيىننەن ول جولعا ونشا قۇلشىنباعان.

 

- بەكەت-اتا 1813 جىلى 63 جاسىندا دۇنيە سالىپ، ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى تۇراعى وعىلاندىداعى جەراستى مەشىتىندە جەرلەنگەن. قانداي ۇقساستىق، مۇحاممەد پايعامبار 63 جىل عۇمىر كەشسە، قوجا احمەت ياسساۋي 63 جىلدان كەيىنگى 63 جىلىن جەر استى قىلۋەتتە وتكىزگەن.

مۇحامبەت (ع.ا.س-عا) 40  جاسىندا پايعامبارلىق كەلسە،  بەكەت اتا 40 جاسىندا سوپى اتانعان.

 

-  تاعى ءبىر تاڭ قالارلىق قۇبىلىس مۇحامبەت (ع.ا.س.) پايعامباردىڭ وڭاشا قالىپ اللاعا ءمىناجات ەتۋگە باراتىن جانە الللادان ەڭ العاشقى پايعامبارلىق قوناتىن «قيرا» تاۋىنداعى ۇڭگىر وسى ءپىر بەكەت اتا جاتقان وعىلاندى تاۋىنان اۋمايدى ەكەن. ول جونىندە ولكەمىزگە بەلگىلى قالامگەر، جۋرناليست، اقىن ىرزا وڭعاربايدىڭ زەرتتەۋ ماقالاسى كەزىندە تاۋدىڭ سۋرەتتەرىمەن بىرگە وبلىستىق باق-تاردا جاريالانعان بولاتىن.

-  بەكەت اتا - اللا ەلشىسى مۇحامبەت (ع.ا.س.) پايعامباردىڭ حاق ءىلىمىن ساقتاۋشى جانە ونى تاراتۋشى.

 «ۇلى بابا ەسىمى ءوز تۇسىندا بۇحارا، حورەزم مەكەندەرىندە جارىق كورگەن ەنتسيكلوپەديالىق عىلىمي كىتاپتارعا ەنگەن. مىسالى، «ريسولاي حيلفات سۋفيحو» كىتابىنىڭ 11-بەتىندە: «بەكەت اتا – پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋشى جانە ونى تاراتۋشى، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى، ءازيزى ءارى قادىرلىسى. اللا تاعالاعا ەڭ جاقىن جانە اللا تاعالانىڭ الدىندا ەڭ قۇرمەتتى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ۇلى سوپىسى اتانعان ادام»، – دەپ تاماشا سۋرەتتەلگەن. بەكەت اتا – تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن فەنومەن تۇلعا» (ومىرزاق وزعانباەۆ، فيلوسوفيا جانە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى).

 

-   بەكەت اتا ءوزىنىڭ پىرادارلىعىمەن «وزبىرلىقتان وبال مەن ساۋاپتى اراشالاۋدىڭ» اسقان ۇلگىسىن كورسەتكەن. سۇپىلىق جولدى ۇستانۋشى ماڭعىستاۋ قازاقتارى اراسىندا دىنگە جىكتەلۋ، جاماعات اراسىندا جاريا ءدىني «ايتىس-تارتىستار» بولماعان. سۇپىلىق جولدى دالالىق سالت-داستۇرمەن، ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن ۇشتاستىرىپ وتىرعان. ونىڭ دالەلى: قۇرباندىققا شالعان مالدىڭ قانىن ماڭدايعا تيگىزۋ، شىراق جاعۋ، بەيىت باسىنا تۇنەۋ، ءيىس شىعارۋ، شەلپەك ءپىسىرۋ، قۇلپىتاس قويىپ، كەسەنە سالۋ، ات شاپتىرىپ، اس بەرۋ، ۇيگە جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ وتقا ماي شىجعىرىپ دۇعا ەتۋى، ايەل ادامنىڭ قۇران شىعارىپ قاتىم ەتۋى - وزگە مۇسىلمان حالىقتارىنا جات نارسە ءارى ولار ءۇشىن انايى كورىنەدى.

بۇنداي وزگەشەلىكتىڭ سىرى نەدە دەگەن سۇراققا تالايلاردىڭ باس قاتىرىپ كەلە جاتقانى انىق. جاۋاپ بىرەۋ-اق. ول بىزدەگى ءدىننىڭ ء«داستۇرلى ءدىن» ەكەندىگىندە جانە تاريحاتتى (اتا-بابا شەجىرەسى مەن تاريحىن) تاني بىلۋلەرىندە.

 

-  بۇگىنگى ۇرپاققا سۇپىلىق جولدان جەتكەن قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى – ماڭعىستاۋدىڭ جەراستى مەشىتتەرىندە ساقتالعان زىكىرحانالار. زىكىر – اللاعا قۇلشىلىق ەتۋشى جەكە ادامنىڭ نەمەسە توپتىڭ جاراتۋشىمىزدى جانە ونىڭ احيرەتتىك پايعامبارى مۇحاممەدتى (س.ع.س.) ەسكە الىپ، ماداقتاۋى. زىكىرگە قاتىسۋشىلارعا بايلانىستى زىكىر تۇرلەرى جەكە جانە القا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جەكە زىكىر – نەگىزىنەن قۇپيا. القا زىكىر ورىندالۋ تۇرىنە قاراي «ارا» جانە «جاريا» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتىندە» ميراس ەتىلگەن «ارا» زىكىر سالۋ سوناۋ زاكاريا پايعامبار زامانىنان قالعان. كەزىندە قازاق دالاسىنىڭ سيمۆولى بولعان «اللا ھاي» زىكىرىن مەنشىكتەپ، ءاربىر قۋانعان قازاق بالاسى «الاقاي» دەپ جۇگىرىپ قۋانىشىن بىلدىرسە، بۇگىنگى شاتتانعان بۇلدىرشىندەر كوڭىل كۇيىن باسقاشا ءبىلدىرىپ، ول ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى ۇمىتىلىپ ءجۇر.

زىكىر باعىشتالۋىنا بايلانىستى: اللاعا قۇلشىلىق جانە ەم (اۋىرعان ادامدى ەمدەۋگە اللادان شيپا تىلەيتىن) زىكىر بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ەم زىكىردى نوبايىنا باقسىلار جۇرگىزگەن.

ارتىنا رۋحاني مول مۇرا قالدىرعان قاراش ىبرايىم احۋن قۇلبايۇلى ءوزىنىڭ تولعاۋلارىندا زىكىر عيباداتىن ءجيى-ءجيى ۇلىقتاپ وتىرادى.

         «وسىلاردى ۇلگى ەتكەن،

         كەرەمەتتى ءپىر دە وتكەن.

         جەتى زىكىر ءتامامداپ،

         تاريحات جولىن ۇلگەرتكەن،

         شاريعات جولىن ۇيرەتكەن،

         شاريعات پەن تاريحات،

         اقيقاتتى بىرگە ەتكەن –

         ماعريپاتقا قول جەتكەن...

         ...ارتىنداعى ەلىنە

         زىكىر، تاسپيح، تەڭ جەتكەن».   

         قاريالاردىڭ ايتۋىنشا «اتا زىكىرحاناسىنداعى سوڭعى القا زىكىر – ەل بوسىپ كوشىپ بارا جاتقان وتىزىنشى جىلدىڭ كۇزىندە بولىپتى. ەكى جۇزگە تارتا ادام جينالىپ، ەتپىسىرىم ۋاقىت قوشتاسۋ زىكىرىن ايتىپ تاراسقان» - دەلىنەدى.

اۋليە بەكەت ءپىر اتامىز قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدى وسىلاي ۋاعىزداعان.       

 

 - سۇپىلىق جولدىڭ ماڭعىستاۋدا ساقتالعان كەلەسى جادىگەرى - ء«شىلحانا». قازاقتا وداندا باسقا وسى تۇبىردەن تۋىندايتىن «شىلدەحانا» دەگەن ءسوز بار. ءبارى دە قاسيەتتى «قىرىق كۇنگە» بايلانىستى. ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ اۋىزدارىنان تاستاماعان «حانداردىڭ قىرىق ءۋازىرى» مەن «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اۋليەلەردى ەسكە الىڭىز. سۇپىلىققا باعىت الىپ، تاقۋالىق جولعا تۇسكەن ادام شىلگە وتىرعان، ياعني قىرىق كۇن بويى شاعىن بولمەدە جەكە وتىرىپ، كۇن تارتىبىمەن تۇنگى ساعات 2-3-تەن باستاپ تولىق كۇن شىققانشا اللاعا قۇلشىلىق ەتكەن. شىلگە وتىرۋ كەزىندە بارىنشا اللاعا زىكىر ايتىپ، ورازا ۇستاپ، جاراتقانعا بويسۇنسا، ول ادامنىڭ جان جۇرەگى رۋحتانىپ، اقىلعا كەنەلەدى. شىلگە وتىرۋ تەك قانا ۇستازدىڭ باسشىلىعىمەن ءمۇريتتىڭ حالىنە قاراي جۇزەگە اسىرىلادى. ەل اۋزىندا ەڭ العاش شىلگە وتىرعاندار «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر» دەگەن اڭگىمە بار. قىرىق شىلتەندەردىڭ مولاسى دا وسى ماڭعىستاۋدا. اق كەتىك پەن تاۋشىق ەلدى مەكەندەرىنىڭ ورتا جەرىندە.

 

- «بەكەت-اتانىڭ جەر استى مەشىتى: جەتى بولمەدەن تۇرادى ءارى وزىندىك اتقارىلاتىن قىزمەتتەرى بولعان. ولار: 1) اتا جاتقان بولمە، 2) ايەلدەر بولمەسى، 3) تۇندىكتى بولمە، 4) ءدالىز، 5) نامازحانا، 6) زىكىرحانا جانە 7) ءشىلحانا. ءشىلحانا ەكىنشى قاباتتا ورنالاسقان، بۇرىن كىرەر ەسىك الدىنان جوعارى شىعاتىن باسپالداق بولعان ول قۇلاعان ءارى ونىڭ ىشىنە ادامدار جەرلەنىپ، ەسىگى تاسپەن قالانعان. بارلىق بولمەلەردىڭ ىشكى ءپىشىنى كيىز ۇيگە ۇقسايدى، بىراق كولەمدەرى ءارتۇرلى. تۇندىكتى بولمە ىشىندە تاماق دايىندالىپ، نەگىزگى شارۋاشىلىق ورنى بولعان. قابىرعانىڭ تەمىرقازىق جاقتاۋىندا قۇلمامبەتۇلى مۇرىن جەرلەنگەن. ودان ءارى قابىرعادا بارماق سيار ون ەكى تەسىك جانە ون ەكى قىر بار. تەسىكتىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى كىرەر ەسىكتەن قاراعاندا تۋرا تەمىرقازىق باعىتىن كورسەتىپ، مۇرىن مارقۇمنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا ورنالاسقان. قالعان تەسىكتەر قىرلاردىڭ بويىنا ءارتۇرلى بيىكتە ورنالاسىپ، توراڭعىلدان جاسالعان شاعىن شىلدىكتەرمەن (تاياقشا) بەلگى قويىلاتىن بولعان. ازىرگە تەسىكتەر مەن قىرلاردىڭ نە ءۇشىن قولدانىلاتىنى تۋرالى تولىق مالىمەت جوق. تەك، اياپبەرگەن سۇپىنىڭ ايتۋىنشا، «تاريحات جولىنداعى مۇريتتەرىنىڭ ون ەكى ماقامدارىن بەلگىلەپ، قۇس قىلىپ وتىرعان» دەيدى» (86-88 بب). بازارباي باۋىرىم! وسى بەكەت-اتا جايلى دەرەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن سەنىڭ «بەكەت-اتانىڭ سۇپىلىق جولى» اتتى ەڭبەگىڭنەن الدىم. اتا جايلى وسىنشاما تىڭ دەرەكتەردى جيناقتاپ، ءدۇيىم جۇرتقا جەتكىزگەنىڭ ءۇشىن سىزگە مىڭدا ءبىر العىس. اتانىڭ ارۋاعى جەلەپ-جەبەپ جۇرگەي!

 

-  قوجا احمەت ياساۋي مەن بەكەت اتا ىلىمىندە قاسيەتتى 7 مەن 12 سانى اسا قۇرمەتتەلەدى. بەكەت اتا مەشىتى جەتى بولمەدەن تۇرادى. العاشقى «اماناتتى» العان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جاسى 12-دە بولعان. ۇستاز «اتقان جەبەسىنىڭ» تۇسكەن جەرىنە سالدىرعان شاقپاق اتا مەشىتىنىڭ سىرتىندا دا ۇزىن سانى 12 ويىق كەزدەسەدى. ال شوپان-اتا مەدرەسەسىندە 12 بولمەنىڭ ورنى بار. وسى قاسيەتتى 12 سانى بەكەت ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە دە سۇپىلىق تاريحاتىنىڭ 12 ماقامى ىسپەتتى سىرتتان ىشكە كىرىپ، مەشىت قابىرعاسىنان ورىن الىپ، 12 «قىر جانە تەسىكپەن» بەينەلەنگەن.

ماڭعىستاۋدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا 7 سانى بۇزاۋ (جەمەنەي) اتامىزدىڭ اتىن بەرسە، 12 سانى «ون ەكى اتا بايۇلى» اتاۋىن بەرەدى. قازىرگى بۇكىل الەم ەلدەرى قولداناتىن ساندىق جۇيەنى دۇنيەگە اكەلگەن ماڭعىستاۋلىق ماشايىقتار بولاتىن.

 

- بەكەت-اتا عيباداتحاناسى جەراستى مەشىتىنىڭ مۇسىلمان الەمىندە الاتىن ورنى ەرەكشە. اتا عيباداتحاناسى – رۋحاني، تاريحي جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشى، بۇل ماڭىزدىلىعى جاعىنان مۇحاممەد (ع.ا.س.) پايعامبار جانە قۇل قوجا احمەت ياساۋي بابامىز جەرلەنگەن جەرلەرمەن قاتار سانالاتىن اۋليەلى ورىن. بۇل جەرگە جىل بويى ءوز جان دۇنيەسىن اشۋعا ادامدار لەك-لەگىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتادى. ولار اڭگىمەلەسۋ كەزىندە بەكەت اتانىڭ اتىن اۋىزعا العاننىڭ وزىندە پالە-جالانى الاستايدى، ال مەشىتىنە كىرىپ قۇران وقۋدىڭ ساۋابى وتە زور ەكەندىگىن سەنىممەن ايتادى. مىنە، 250 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرى وسى اۋليە ورىنعا كەلىپ، اۋليەنىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، ءبىرى اۋرۋعا شيپا، ءبىرى جانىنا جايلىلىق، ىستەرىنە ساتتىلىك ىزدەپ تولاسسىز كەلىپ جاتقان زيارات ەتۋشىلەردى اپاراتىن سوقپاق جول دامىل كورگەن ەمەس.

 «بەكەت اتا – ەرەكشە جاراتىلىس. ول – رۋحتى تاربيەلەۋشى» (ۆالەريا پروحوروۆا، ءدىن تانۋشى، عالىم).

 

-  العاشقى ادامداردىڭ جەر استى ۇڭگىرلەردە تۇرعانى بارشامىزعا بەلگىلى. بەكەت-اتا مەشىتتەرىنىڭ جەر استىنان سالىنۋىندا دا ۇلاعاتتى يشارا بار. بۇل ماڭعىستاۋدىڭ «ىلكى ءتور» ەكەندىگىنىڭ سيمۆولى. اتا ۇستانعان «تاريحات» جولى قىر-سىرى كوپ ۇلى جول. تۇسىنگەندى ءتانتى ەتەدى، تۇسىنبەگەن جانعا ماڭگى جۇمباق بولىپ قالا بەرەدى.

 

- بەكەت-اتا جانە ونىڭ سۇپىلىق جولى جايلى بىزگە جەتكەن ەستەلىك-اڭگىمە، جىر-داستانداردىڭ بارىندە دە «تاريحات» جولىن ۇستانعان سۇپىلاردىڭ اتا-بابا تاريحىن وتە جوعارى دەڭگەيدە بىلگەندىكتەرى ايتىلادى. ولاردىڭ قالدىرعان تاريحي دەرەكتەرى مەن الداعى بولاتىن جاعدايلاردى بولجاۋلارى ادام تاڭ قالارلىق قۇبىلىس. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ادام اتا جارالعالى بەرگى جەتپىس مىڭ جىلعى تاريحتى ءمۇدىرىسسىز جاتقا سوعاتىن ەدى دەيدى كونە كوز قاريالار. دەمەك، ادام بالاسى كەمەلدىككە تەك قانا «تاريحاتتى» مويىنداعاندا جەتە الادى.

ادامزاتتىڭ  شەجىرە-تاريحىن بىلگەن جاندار، ادامزاتتى  الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن ايقىن بولجاي الادى.

 

-   بەكەت اتانى حالىققا اۋليە دەپ مويىنداتقان تاعى ءبىر ەلدەن ەرەك قاسيەتى اتامىزدىڭ كەز-كەلگەن اۋرۋدىڭ ەمىن تابا ءبىلۋى. بۇل قاسيەت ماڭعىستاۋلىق بارلىق اۋليەلەرگە ءتان بولعان.

 

-   2008 جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستاپ 2009 جىلدىڭ ناۋرىز ايى ارالىعىندا «31 ارنا» مەديا-حولدينگى «قازاقستاننىڭ 7 كەرەمەتى» قوعامدىق جوباسىن ۇيىمداستىردى. داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا وعىلاندى تاۋىنداعى بەكەت-اتا مەشىتى ءبىرىنشى ورىنعا يە بولدى. ءبىر «قىزىعى»، سودان كەيىن قوجا احمەت ياسساۋي مەن ءپىر بەكەت اتا ۇستانعان سوپىلىق جولعا دا، ولار قولدانعان زىكىرگە دە كەيبىر «توپتاردىڭ» تاراپىنان جاعىمسىز  «شابۋىلداردىڭ» بەلەڭ الىپ كەتكەنى اششى دا بولسا شىندىق بولىپ تۇر.

- سۇپىلىق جول جايلى بارلىق اڭىزدار قوجا احمەت ياساۋي داۋىرىندەگى سۇپىلىق (امانات) جول «ساداق جەبەسىمەن» سيپاتتالعان. ۇستاز اتقان جەبەنىڭ ىزىمەن ءبارى ماڭعىستاۋعا كەلىپ مەشىت-مەدرەسەلەرىن سالعان. «بەكەت-اتا دا ۇستازى لاقتىرعان اسا تاياقتىڭ ىزىمەن ماڭعىستاۋداعى شوپان اتاعا كەلەدى». اڭىزدىڭ ءتۇبى شىندىق. ساداق پەن جەبە ماڭعىستاۋدىڭ جەرگىلىكتى حالقى قاز ادايلاردىڭ رۋلىق تاڭباسى. وسى «قارۋدىڭ» اۆتورى دا وسىلار. كەي اڭىزداردا جەبە ورنىنا «اسا تاياقتى دا» قولدانادى. بۇل بۇكىل الەم حالىقتارىن وزدەرىنىڭ اسقان ۇلى مادەنيەتى جانە ادامي قاسيەتتەرىمەن «اۋزىن اشتىرىپ، كوزدەرىن جۇمدىرعان» اس اتانعان حالىقتىڭ وسى ەلدىڭ ۇلى اتا-بابالارى ەكەندىگىن جانە ونىڭ سيمۆولى اسا تاياقتىڭ دا اۆتورى وسىلار دەگەن ءسوز. قوجا احمەت ياساۋي مەن بەكەت-اتا ۇستانعان سۇپىلىق جولدىڭ «تاريحات» اتاناتىنى وسى. بۇل جول قازاق اتانعان حالىقتىڭ ءسوزى مەن ءوزى ءتىرى تۇرعاندا ولمەيتىن ماڭگى جول. بۇل جولدىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەن جاندى «ەش ءبىر جان» زورلىق پەن الداپ-ارباۋعا كوندىرە المايدى. ىشكى-سىرتقى جاۋلارىمىزدىڭ جانە بىلمەستىكپەن سولاردىڭ ىقپالىندا جۇرگەندەردىڭ «سوپىلىق» جولدى جەك كورەتىن سەبەبى وسى.

 

-  اتانىڭ ءوزى كوزىنىڭ تىرىسىندە «ماعان كەلەتىن كىسى ەڭ اۋەلى جولدان شوپان اتاعا سوعىپ، ءتاۋاپ ەتسىن» دەگەن وسيەت قالدىرعان. ماعىناسى شوپان اتا ءبارىمىزدىڭ  اتامىز، سوندىقتان ءبىرىنشى اتاما، سودان كەيىن ماعان كەلىڭدەر دەگەنى. بۇل وسيەت بۇلجىتپاي ورىندالۋدا. قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى اتانعان شوپان اتا قورىمى مەن  مەشىتى وزەن – وعىلاندى جولىنىڭ  50-ءشى كم-دە ورنالاسقان.

 

 -  اتا  وسىنداي وسيەتتى وعلاندى اتا جايلى دا ايتقان. وعلاندى دا بەكەت اتانىڭ جانە ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ ارعى اتاسى. ماڭعىستاۋدا سوناۋ ەجەلگى رۋلىق زاماننان باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتارى اتالارىنىڭ قاسىنا جەرلەنەدى. مۇنداعى اۋليە-قورىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك رۋلىق قاۋىمدار. بەكەت اتامىز اتا سىيلاۋدى، اكە سىيلاۋدى وسىلاي ناسيحاتتاعان.

 

     -     بەكەت اتا ءجيى قولدانعان ونەگەلى وسيەتتەر:

           «تەك قانا ءبىر اللاعا سىيىنىڭدار»;

           «اللادان مەدەت تىلەڭدەر!»;

           «اللاعا زىكىر سالىڭدار!»;

          «اتا-انالارىڭدى سىيلاڭدار!»;

          «جاقىندارىڭدى سىيلاڭدار، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن»;

          «بىرەۋگە قيانات، نە وزبىرلىق جاساپ تۇرىپ مەنىڭ اتىمدى اتاماڭدار!»;

          «قارقاراعا جاندارىڭ كەلگەنشە مەنىڭ اتىمدى اۋىزعا الماڭدار، وتە قيىن جاعدايدا عانا جاردەم سۇراڭدار!»;

          «بەينەتىڭە سابىرلىق قىل، ال راحاتىڭا شۇكىرلىك قىل!»;

          «جاقسىنى ءوزىڭ ءۇشىن، ال جاماندى ەل ءۇشىن سىيلا!»;

          «تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەسىڭ»;

          «نيەتىڭ جولداسىڭ بولسىن!»;

          «ەلدى، جەردى (اتا جۇرتتى), ءدىل مەن ءدىندى، سالت-ءداستۇردى كوزدەرىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعاڭدار!»;

ء «بىلىم الىڭدار. بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» ت.ت. اتانىڭ ءوزى بۇل وسيەتتەردى بۇلجىتپاي ورىنداپ، ۇرپاقتارىنا ۇلگى بولا ءبىلدى.

 

-     اۋليە بەكەت ءپىر اتانىڭ ومىردەن وتەر الدىندا حالقىنا ايتقان سوڭعى وسيەتى:  «باسىما يت سارىتىپ باسىندىرما. جاتتىڭ (جاۋدىڭ) تابانى تاپتاماسىن». اۋليەنىڭ وسيەتى بۇلجىتپاي ورىندالىپتى. قازىر اتانىڭ باسىنا باراتىن جالعىز اياق سوقپاق قانا بار. ول سوقپاقتان باسقا ەش جەردەن پەندە بالاسى ماڭايلاپ بارا المايدى.

 

- «كوپتەگەن اڭىزداردا بەكەت-اتانىڭ اققۋ بولىپ ۇشاتىنى ايتىلادى. ەجەلگى تاريح وقۋلىعى بويىنشا گرەكيادا «سۆا» اتتى قۇداي ءمۇسىنىنىڭ بولعانى بەلگىلى. «سۆا» اعىلشىن، سكانديناۆ تىلدەرىندەگى اققۋ ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى. اققۋ ەجەلگى گرەكتەردىڭ ساندىك، اسەمدىك، كوركەمدىك «افروديت» قۇدايىنىڭ بالاماسى. گرەكتەردىڭ افروديتكە سيىنۋى ولارعا كىشى ازيادان بارعانىن ارحەولوگ عالىمدار مالىمدەگەن. اققۋعا تەڭەۋ – دىندەگى ەڭ جوعارعى، مارتەبەلى ماداق» (بازارباي ءابدىراحمانوۆ. «بەكەت-اتانىڭ سۇپىلىق جولى»، الماتى 2010. 74 بەت). 

اققۋ قازاقتىڭ لاقاپ اتى. اتالارىمىزدىڭ «اققۋ مەنەن قاز ەگىز، اداي مەنەن تاز ەگىز» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

 «...مەن اتوم ەنەرگياسىمەن بەكەر اينالىسىپپىن. مەن سوپىلىقتىڭ كراتوۆىي نارا تەورياسىمەن شۇعىلدانۋىم كەرەك ەدى. ونى مەڭگەرگەندەر ءبىر قۇرلىقتان ەكىنشى قۇرلىققا، ءبىر پلانەتادان ەكىنشى پلانەتاعا كوزدى اشىپ جۇمعانشا بارا الادى. قۇرلىقتىڭ ءار جەرىندە ءبىر مەزگىلدە كورىنۋگە بولادى. ومىردەگى وكىنىشىم وسى.» (اكادەميك ا.د.ساحاروۆ).

 «سوپىلاردىڭ كوپشىلىگى “جەتىلگەن ادامدار”. ال “جەتىلگەن ادام” ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە ولشەمدە ءومىر سۇرەدى، سوندىقتان قاتارىنان بىرنەشە عىلىمدى يگەرە الادى، ادام تاڭعالارلىق كەرەمەتتەر كورسەتەدى.» (سيرادج اد دين،  ءXVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كاشمير عالىمى).

 

- بەكەت اتا مەڭگەرگەن سوپىلىق ءىلىم بارلىق عىلىمداردىڭ ەڭ بيىك شىڭى. سوپىلىقتىڭ سۋسىندار قاينار بۇلاعى يسلام شارياتى. ول – بۇكىل بولمىستىڭ نەدەن تۇراتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن، قانداي قوعام بولسا دا ونىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، سول قوعامعا ءنارلى رۋحاني قورەك ۇسىناتىن، ادالدىق پەن رۋحاني تازالىقتى بارىنەن جوعارى قويىپ، ادام جۇرەگىندە ۇيالاعان جارامسىز كورىنىستەردەن قۇتىلۋ شارالارىن ۇيرەتەتىن، جۇرەكتەگى ىزگى سيپاتتاردى ساقتاۋدىڭ ءارى كوبەيتۋدىڭ جولدارىن كورسەتەتىن، “كەمەل ادام” دارەجەسىنە جەتۋ زاڭدارىن تۇسىندىرەتىن ءىلىم. مۇندا ادام بالاسىنىڭ اللاتاعالا ىقتيار ەتكەن بارلىق رۋحاني مۇمكىنشىلىكتەرى تولىق زەرتتەلەدى. ادام بالاسىنا «باقىتتى عۇمىر كەشۋ» دەگەن ۇعىمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن، وعان جەتۋ جولدارىن اشىپ كورسەتەدى. بۇنداي عىلىم جەر بەتىندە جوق.

سوپىلىق جول ۇستانعان قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، مۇسىلمان پەندەسى مەن ساياسات ءبىر-بىرىنە ارالاسپاۋى كەرەك. سوپىلار بيلىكتەن اۋلاق، ساياساتتان سىرت ءجۇرۋدى دۇرىس سانايدى. بىراق مەملەكەت باسشىسىنا ادال بولىپ، رياسىز باعىنادى جانە اللاعا ەش الاڭسىز سىيىنىپ، كەمەلدەنۋى ءۇشىن ءوزى ءومىر سۇرگەن ەلىندە تىنىشتىق بولۋىنا ايانباي ات سالىسادى. سوپىلىق ۇيىمدار مەملەكەت باسشىسىنا باعىنىپ، بولعان وزگەرىستەردى «ادام پەندەسىنىڭ پەيىلىنە قاراي اللانىڭ بەرگەن سىيى» دەپ ءتۇسىنىپ، ەلگە تەك قانا ءدىني، تاربيلىك ماعىناداعى ۋاعىز-ناسيحات ايتىپ وتىرعان.

ماڭعىستاۋدا سۇپىلىق جولدىڭ بىرنەشە تاريحاتتارىن ۇستانعان سۇپىلار ءومىر سۇرگەن. ۇستانعان نەگىزگى تاريحات، قازاق دالاسىنىڭ سۇپىلىق جولى – ياساۋي تاريحاتى بولعان. حالىق اراسىندا ياساۋي اتاۋى انىقتاپ ايتىلماي، ول ءداستۇرلى ءدىني يسلام سۇپىلىق جولى نەمەسە بەكەت اتانىڭ سۇپىلىق جولى بولىپ قالىپتاسقان.

         “شاريعات بازارىندا سايرانداعام،

         ماعريپات باقشاسىندا جايراڭداعام،

         تاريقات سارايىندا تايراڭداعام،

         حاقيقات ەسىگىن مەن اشتىم مىنە”، – دەپ جازعان قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ 34-ءشى حيكمەتىندە: “تاريقات جىبەرەدى جەرگە تىعىپ، بۇل جولعا قالاماساڭ تۇسپەڭ دوستار”، – دەيدى. سەبەبى سوپىلىق جولدى ۇستانۋ ءار مۇسىلماننىڭ ەركىندەگى، ءوز ىقتيارىمەن عانا اتقارىلاتىن ءىس. ول – ادامنىڭ وزىنە قوسىمشا مىندەتتەمەلەر الۋى ارقىلى ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ ءتاسىلى، ءدىن عۇلامالارى ءالى كۇنگە دەيىن بىرجاقتى باعاسىن بەرە الماي كەلە جاتقان مۇسىلمانداردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ تىرلىك ەتۋ داعدىسى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالعان قۇپيا ءىلىم، باستاۋى بار، ءوز زامانىنىڭ ۇلىلارى عانا ۇستانعان، وتە قاسيەتتى، اسا قادىرلى، تىم جىڭىشكە جول.

اۋليە بەكەت ءپىر اتا وسى جولدى ءجۇرىپ وتكەن.

- بەكەت اۋليە. «اۋليە – اللانىڭ دوسى، اللانىڭ نۇسقاۋىنداعى ادام. «يسلام» ەنتسيكلوپەدياسىندا «اۋليە» - ءدىني نانىم بويىنشا تىرىلەردىڭ تاعدىرىنا ىقپال جاساي الاتىن، قاسيەتتى، كيەلى ادامدار» دەپ انىقتاما بەرىلگەن. ول تۋرالى قۇران كارىمنىڭ ء«جۇنىس» سۇرەسىندە «اللانىڭ سۇيىكتى دوستارىنا (قۇلدارىنا) قورقىنىش تا، وكىنىش تە جوق» (10.62) دەلىنگەن. «اللانىڭ سۇيىكتى دوستارى» - اۋليەلەر.

اۋليە تازا قازاق ءسوزى. «اۋىل ء(اۋىل) يەسى (يە)» دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. وسى ء«اۋ» تۇبىرىنەن تۋىندايتىن تاعى ءبىز ءسوز «اۋلەت». كۇنى بۇگىندە دە، ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارىن «پالەنشە، تۇگەنشەنىڭ اۋلەتى» دەپ جاتامىز. سەبەبى، اۋليە اۋلەتتىڭ باسى، اۋلەت اۋليەنىڭ ۇرپاعى. شىندىعىندا دا، ءار ادامنىڭ ءوز اكەسى، وزىنە «اۋليە». بىراق اۋليە دارەجەسى كەز-كەلگەن جانعا بەرىلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن سۇپىلىق جولداعى ادامزاتتىڭ دامۋ جولدارىنىڭ ءتورت ساتىسىنان: «شاريعات»، «تاريحات»، «اقيقات» پەن «ماعريپات» ساتىسىنان ءوتۋىڭ كەرەك. وسى ساتىلاردان وتكەندەر، ياعني اتا-بابالارىنىڭ تاريحىنان (جاقسىسىنان دا، جاعىمسىزىنان دا) حاباردار جاندار، ولار جىبەرگەن كەمشىلىكتەردى قايتالامايدى، تەك قانا جاقسىسىن جالعاستىرادى. وتكەن تاريحتى بىلگەن جان، الدىن دا بولجاي الادى. ولاردى ءبىزدىڭ اتالارىمىز «كورىپكەل ءۋالي» دەپ تە اتاعان.

قازاقتا مىناداي ماقال بار: «اۋليە، قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي دا ەمەس». و، باستا اللا تاعالا ادامدى اۋليە بولۋ ءۇشىن، وزىنە دوس-حاليفا، ياعني جەردەگى ورىنباسارى بولۋى ءۇشىن جاراتقان ەدى (35:29). وسى ايتىلىپ وتىرعان اۋليەلەردىڭ بارلىعى دا وسى ءومىردىڭ وزىندە سول ماقساتقا جەتكەن، اللانىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، جەردەگى ورىنباسارلىق دارەجەگە يە بولعان جاندار.

ماڭعىستاۋدىڭ «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى.

 

-  بەكەت اتا بۇلاعىنان 150 مەتر قاشىقتىقتا اتانىڭ كيىك، ارقار ساۋعان جەرلەرى بار، قازىر ول جەرگە ەسكەرتكىش بەلگى رەتىندە لاقتى كيىكتىڭ ءمۇسىنىن جاساپ قويعان. انشەيىندە شاڭىڭدى كورگەننەن قاشاتىن كيىك پەن ارقار ىدىسىن الىپ دۇعاسىن وقىپ وتىرعان بەكەت-اتاعا ساۋدىرۋعا ىڭىرانىپ ءوزى كەلەتىن كورىنەدى.

ەل اۋزى بۇل جەردەگى ارقارلاردى بەكەت اتانىكى دەسەدى. ولارعا تيىسۋگە بولمايدى. ارقاردى اتپاق بولعانداردىڭ وزدەرى جارالانىپ، نە مەرتىگىپ قالادى. بۇعان سەنۋ-سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. بىراق، «حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى» دەگەن ماقالدى دا بىلە جۇرگەندەرىڭىز ابزال.  وعىلاندىعا زيارات ەتىپ اعىلعان جۇرت، ەگەر ارقاردى كورىپ قالسا، تىلەگىمىز قابىل بولادى دەپ قۋانىسادى.

اتا مەشىتى ماڭىنداعى كيىك، ارقارلار كۇنى بۇگىندە دە يمانى بار ادامداردان قاشپايدى. ولاردى 3-4 مەتر قاشىقتىققا دەيىنگى جاقىن ارالىقتان كورىپ، ولارمەن بىرگە سۋرەتكە دە تۇسە الاسىڭ.

- اتا مەشىتىندەگى نامازحانادا ميحراب (مەككەنى (قۇبىلانى) مەڭزەيتىن قۋىس) ورنالاسقان. ەرنەگى ءۇش بەدەرلى قىرمەن جيەكتەلگەن. ول ۇستاز-يمامنىڭ سۇپىلىق دەڭگەيىن كورسەتەدى، ال ۇڭگىلگەن باعىتى مەككەنىڭ توپوگرافيالىق باعىتىمەن دالمە-ءدال. بەكەت-اتا سۇپىلىقتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنا جەتىپ، ۇشاتىن قاسيەتكە يە بولعانى تۋرالى دالەلدى اڭىزدار جەتىپ-ارتىلادى.

- ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتەگى بەكەت اتاعا بايلانىستى جەردىڭ بارىندە دە بيىك تاۋ شاتقالى، ونىڭ باۋرايىندا بالداي بۇلاق، كوك قۇراق، ماڭىراعان ارقار، تاۋتەكە. ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ وزگە وڭىرلەرىندەگى ارحارلار مەن تاۋتەكەلەردى الدەقاشان اۋلاپ بىتىرسە دە، اتاعا بايلانىستى وڭىردەگىلەرگە ەشكىم تيىسپەيدى. ولار – ەلدىكتىڭ شەبى. ەلدىكتىڭ ءتورى. ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ولاردى جاۋعا الدىرعان جۇرت ەل بولىپ تۇرا المايدى. نامىس پەن يمان ۇيالارىن قاستەر تۇتا بىلمەگەن جان يەسى قاتارعا كىرىپ، ادام ساناتىنا ەنىپ، قالتىراماي جەر باسىپ جۇرە الماسا كەرەكتى!

بۇل جاعداي ەجەلگى ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ اللانىڭ جاراتقان بارلىق تىرشىلىك يەلەرىمەن ءبىرتۇتاس بولىپ بىرىگىپ، عۇمىر كەشكەندەرىنىڭ ايداي ايعاعى بولماق. سۇپىلىق ءىلىمنىڭ «اللاتاعالا جاراتقان بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنە قيانات جاساۋعا بولمايدى» دەگەن باستى قاعيداسىنىڭ 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋدا بۇلجىتپاي ساقتالعانىن كورسەتەدى. سول ەجەلگى ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىدا سونى جالعاستىرۋدا.

 

-  اتانىڭ ايان بەرۋى. اتا ارۋاعىنىڭ وزىنەن مەدەت تىلەگەن ۇرپاقتارىنا جاردەمدەسىپ،  جەلەپ-جەبەپ  ءجۇرۋى. اتانىڭ شاپاعاتىن سەزىنگەن جاننىڭ ەسەبى جوق. بۇل ەندى بۇگىنگى عىلىمي تىلدە «فانتاستيكا» دەلىنگەنىمەن، بۇنى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ونى جوققا شىعارام دەۋ كەيبىرەۋلەردىڭ «وتكەن اتا-بابالارىنىڭ تاريحىنان حابارسىز، اينالاسىندا بولىپ جاتقان دۇنيەدەن ماقرۇم قالىپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتقاننان باسقاعا شاماسى (اقىلى يەن ءبىلىمى) جەتپەي، سانا-سەزىمىنىڭ جەتىلمەگەندىكتەرىن» عانا  بىلدىرەدى.

 

ۇلى جاراتۋشى – اللاعا يمان كەلتىرىپ، ەلىنە، جەرىنە قالتقىسىز قىزمەت جاساپ، ۇرپاعىنا ۇلگى بولعان تۇلعالاردىڭ اتى اۋىزعا الىنىپ وتىرۋى ءتيىس. قاراپايىم قاعيدا «ۇرپاعى اتالارىن ىزدەمەسە، ۇنەمى اۋىزعا الىپ، دۇعاسىن جولداپ وتىرماسا ولاردا ىزدەمەيدى» دەلىنەدى ۇلى دالامىزدىڭ دانا قاريالارىنىڭ سوزىندە. ەجەلگى شەجىرەلەردە ايتىلاتىن «جوعالعان رۋحتار» دەلىنەتىن ۇعىم وسىلاي دۇنيەگە كەلسە بولسا كەرەك.

            «و، مەنىڭ ماڭعىستاۋىم، ماڭعىستاۋىم!

            ماقتانىپ ماقتانارىم، العا ۇستارىم

            وزىڭدە بار ماحاببات، بار قۇشتارىم،

            جىر بولىپ قۇيىلادى العىستارىم…

            سەن دەسەم نوسەرلەپ جىر اعىلادى،

            سەن دەسەم جانىما شام جاعىلادى.

            اۋىزعا الساق سەنى جاتادى عوي،

            نۇر شاشىپ بەكەت اتا ارۋاعى» (تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن).

 

        ء   «بىز-داعى پەندەمىز عوي بۇلت كەشكەن،

           ساۋىڭدا قاۋىپ-قاتەر شىعىپتى ەستەن:

           قۇلديلاپ سونداي قۇزدان قۇلارىمدا،

           ارمان نە، ء“يا، بەكەت!” دەپ تۇرىپ كەتسەم!» (عافۋ قايىربەكوۆ).

 

-    سوڭعى كەزدەرى اتا اتىنا باق-تاردا كەيبىر جەتەسىزدەردىڭ تاراپىنان سيرەك بولسا دا ء ارتۇرلى جاعىمسىز پىكىرلەر ايتىلىپ جۇرگەن جايى بار. ماڭعىستاۋدا ەشكىم اتانى اللاعا تەڭەپ جۇرگەن جوق. ءبىز اتانى اللانى، ونىڭ ەلشىسى مۇحامبەت (ع.ا.س.) پايعامباردى قالاي ءسۇيۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەنى ءۇشىن، پىرلەردىڭ ءپىرى ۇلى عۇلاما قۇل قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ تاريحات جولى – ار (حال) ءىلىمىن جالعاستىرۋدا سوپىلىق دارەجەگە كوتەرىلىپ،  ۇستاز بولعانى ءۇشىن، ۇرپاعىنا ۇلگى بولعانى ءۇشىن  سۇيەمىز. سول ۇشىندە اتا ارۋاعىنا باسىمىزدى يەمىز. ۇلى اتالارىمىز اۋليە بەكەت - ءپىر اتانى اللاعا دەگەن عاجاپ ماحابباتتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەنى ءۇشىن ۇلىق تۇتتى، ۇرپاعىما ۇلگى بولسىن دەپ، ەسىمىن وزدەرىنە ۇران ەتتى.

          «...بەكەتتىڭ ەستىپ زىبانىن،

          بايقادى حالىق شاماسىن،

          كوپ بولىپ قامداپ تۇراعىن.

          مەكەن ەتىپ، جاي قىلدى –

          انا وعىلاندىنىڭ بۇلاعىن.

          قارا تاستى قاق جارىپ،

          ىشىنە  جاعىپ شىراعىن;

          ەرتەلى-كەش ەڭىرەپ،

          زىكىر ايتىپ زارلانىپ،

          اللانىڭ ىزدەپ اجارىن;

          جىلاعان ەكەن ەڭكىلدەپ،

          سالدەلەرى سەلكىلدەپ،

          ءبىر اللا، سەندە ەركىم دەپ، –

          الدىنا قويىپ قۇرانىن» (سۇگىر بەگەندىكۇلى – قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى جىراۋلارىنىڭ ءبىرى. 1974 جىلى 84 جاسىندا ومىردەن وتكەن).

           «اۋەلى اللا،

           سونان سوڭ بەكەت اۋليەم،

           ارۋاعىڭا باس ءيدىم!» (فاريزا وڭعارسىنوۆا).

 

     -  بۇتكىل الەمنىڭ ءدىني عۇلامالارىنىڭ  ءبىر اۋىزدان توقتاعان «يسلام ءدىنىنىڭ تەورياسى اراب ەلىندە، تاجريبەسى قازاق جەرىندە» دەلىنەتىن تۇجىرىمدارىن مويىنداتقاندار:

        «تۇركىستاندا تۇمەن باپ،

        سايرامدا بار سانسىز باپ،

        وتىراردا وتىز باپ،

        باپتاردىڭ بابىن سۇراساڭ،

        ەڭ ۇلكەنى ارىستان باپ»، پىرلەردىڭ ءپىرى قۇل قوجا احمەت ياسساۋي جانە اۋليە بەكەت ءپىر اتا بولىپ تابىلادى.

-   قازاق حالقى وسى «تاريحات» جولىمەن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ مۇسا پايعامبارعا ۇمبەت بولىپ، مۇسىلمان بولدى. ۇلى جاراتۋشى – اللانى تانىدى. اتام قازاقتىڭ «تۇساۋ كەسەر» دەگەن سالتى سولاردان قالدى. بىزدەن باسقا ەشبىر ەلدە مۇنداي سالت جوق. مۇسا مەن تۇساۋدىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. ەسكە ۇستايىق. اتام قازاقتا ء«سوز ءتۇبىرى» ء(وز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭىلىساتىن تەك قانا ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.

وسى سارا جولمەن قازاق حالقى ەشقانداي زورلىقسىز، ءوز ەرىكتەرىمەن  مۇحامبەت (ع.ا.س.) پايعامبارعا دا ۇمبەت بولدى.

-  «ەردىڭ سوڭى – ەسەت، ءپىردىڭ سوڭى - بەكەت»، «قازاق قورىقسا بەكەت دەيدى، بەكەت تە ايتقاندارىن ەكى ەتپەيدى»، - دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ وزىنەن اتا تۇلعاسىن انىق اڭعارۋعا بولسا كەرەك.

-   بارلىق ماڭعىستاۋلىق اۋليەلەر، سونىڭ ىشىندە اۋليە بەكەت - ءپىر اتادا «تاريحات» جولىن ۇستانۋشىلار ەكەنىنە نازار اۋدارساق، 360 اۋليە اتاۋىنىڭ دا وتكەن تاريحقا قاتىستى ەكەنى داۋعا جاتپاسا كەرەك. سەبەبى، ادام بالاسىن «اۋليە» دارەجەسىنە جەتكىزەتىن ءتورت ساتىسىنىڭ (شاريعات، تاريحات، اقيقات پەن ماعريپاتتىڭ) ەكىنشى ساتىسى وسى تاريحات. ماعىناسىنا قىسقاشا شولۋ جاسار بولساق، ءبىرىنشى شاريعاتتى (مۇسىلماندىقتى) مويىنداۋىڭ، ەكىنشى اتا-بابامىزدىڭ رۋلىق شەجىرەسى مەن  تاريحىن ءبىلۋىڭ شارت. وسى ەكى ساتىدان وتكەننەن كەيىن اللانىڭ اق جولى «اقيقاتقا» جەتەسىڭ، ياعني  ادىلەتتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەتىن بولاسىڭ. سوسىن سوڭعى ساتى عىلىم مەن بىلىمگە دە كەڭ جول اشىلادى.  اۋليە اتانعانداردىڭ بارلىعى دا وسى ءتورت ساتىدان وتكەندەر. ويتپەگەن دە شە؟ ولاردىڭ ادام جانىن زەرتتەيتىن «حال ءىلىمى (ار ءىلىمى دەپ تە اتالادى)» مەن ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسىن سوناۋ ادام اتادان باستاپ تاراتاتىنىن ماڭعىستاۋلىق اقىن-جىراۋلاردىڭ بارلىق شىعارمالارىنان تابامىز. شىندىعىندا دا «عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ» تورەسى، بۇگىنگىلەر ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەي «راكەتا» جاساۋ ەمەس، ادام جانىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن زەرتتەپ، شىنايى ماحاببات پەن شىن باقىتتىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن سەزىندىرۋ عوي.  

كورسەتىلگەن ءۇش ساتىدان، ياعني شاريعات، تاريحات جانە اقيقاتتان ءوتىپ بارىپ جاسالعان عىلىم حالىققا قىزمەت جاسايدى، ولاردىڭ اتى ەل اۋزىنان ەشقاشان تۇسپەيدى. اتتارى اسپەتتەلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، مىڭداعان جىلدارعا كەتەدى.  مىسالى، شوپان اتانى الايىق. دالانىڭ جابايى اڭىن ەڭ العاشىندا ۇستاپ، قولعا ۇيرەتىپ، ونى قويعا اينالدىرعان اتامىزدىڭ اتى شوپان. تەگى توبىش. سان عاسىرلاردان بەرى شوپان اتا قورىمى مەن مەشىتىنىڭ باسىندا تەك قانا وسى اتا ۇرپاقتارىنىڭ شىراقشى بولىپ كەلە جاتقانى وسىنى بىلدىرەدى.  شوپان مەن توبىشتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان. سوندىقتاندا بۇكىل قازاق بالاسى شوپان اتانى قويدىڭ، قويشىنىڭ ءپىرى (ۇستازى) دەپ ارداق تۇتادى. سونىمەن قاتار، شوپان اتامىزدىڭ اتىن دارىپتەپ، ۇمىتپاۋ ءۇشىن قوي باعاتىن بۇكىل مالشى، قويشىنى دا شوپان دەپ  اتاي بەرەدى. اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ وتىر. دەمەك، شوپان اتامىزدىڭ اتى قازاق پەن ونىڭ انا ءتىلى ءتىرى تۇرعاندا ولمەيدى.   ءۇش ساتىدان وتپەي بارىپ جاسالعان عىلىم حالىققا قارسى قىزمەت جاسايدى. ولاردىڭ ەسىمدەرىن ەشكىمنىڭ بىلگىسى دە كەلمەيدى جانە ولارعا قارعىس ايتىلادى (مىسالى، يادرولىق، حيميالىق، باكتەرولوگيالىق، نەيتروندىق  قارۋلاردى ويلاپ تاپقان ازعىنعا قانداي قۇرمەت بولۋى مۇمكىن). ونىسىن وزدەرى دە سەزەدى.

        «1. م. كالاشنيكوۆ – ورىس ينجەنەرى، اكم اۆتوماتىنىڭ اۆتورى.

        2. س.كوەن – امەريكالىق ينجەنەر، نەيترون بومباسىنىڭ اۆتورى.

        3. ساحاروۆ – ورىس عالىمى، سۋتەگى بومباسىنىڭ اۆتورى.

        سۋتەگى بومباسىن جاساعان، بەلگىلى اكادەميك ساحاروۆ ەكەنى بەلگىلى. ول جاساعان «بومبا» مىڭداعان ادامنىڭ جانىن قيىپ، مىڭداعان ادامدى اۋرۋعا ۇشىراتتى.

ال، نەيترون بومباسىن جاساعان س.كوەن بولسا چەح جۋرناليسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءوزىنىڭ جاساعان نەيترون بومباسى جايلى، سۇيسىنە كوڭىل تولعان كەيىپتە، «مەن ادامزاتقا پايدالى، ۇلكەن جاقسىلىق جاسادىم، ول نەيترون بومباسى. بۇل بومبا ادامزاتتىڭ قولىمەن جاسالعان بىردە-ءبىر دۇنيەنى قيراتپايدى. بۇل بومبادان كەيىن قالا سول كۇيىندە بۇلىنبەي امان قالادى» دەگەن. بۇل عالىم، سول قالا تۇرعىندارىنىڭ ءتۇپ-تۇگەل قىرىلاتىنى جايلى، ءتىپتى ەسىنە دە الماعان. ال دۇنيەنىڭ امان قالاتىنىنا قۋانعاندا قويعان. بۇل «عالىمنىڭ» ەڭبەگىن قالاي باعالايمىز. كوەننىڭ ولەر الدىندا نە دەگەنى بەلگىسىز، ال بىراق اكادەميك ساحاروۆتىڭ ولەر الدىندا «مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن، نە ءۇشىن عالىم بولدىم، نە ءۇشىن وسى بومبانى جاسادىم، ادامزاتتىڭ الدىندا، جاراتۋشىنىڭ الدىندا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن» دەپ قينالعانىن، كوپتەگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وقىرماندارعا جاريالادى.

عىلىم ادام يگىلىگىنە جاسالۋى كەرەك (م.كورپەليەۆ «ۇيلەسىمدىلىك الىپپەسى» الماتى-2011. 41 بەت).

قوسارىمىز: «كوەن - ەۆرەيلىك تەكتى بىلدىرەتىن فاميليا. لوندوننان (انگليا) امەريكاعا قاشىپ بارعان ەميگرانت. تاماق راگىنەن قايتىس بولعان.

كوەنى، كوحەنى (يۆر. כֹּהֵן‎‎) — يۋدايزم دىنىندەگى ەۆرەي ءدىني قىزمەتكەرى ااروننىڭ ۇرپاقتارى» (ۆيكيپەديا – اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت). كوحەن (كوحان) بۇل باياعى بيبليانىڭ جاڭا وسيەتىندەگى (ەۆانگەليە) زەبەدەي (جەبەدەي) ۇلى قوحاننىڭ ۇرپاقتارى.

ميحايل كالاشنيكوۆ تا ولەر الدىندا ۇلى جاراتۋشىنىڭ الدىندا سان ميلليونداعان ادامداردىڭ ءوزى جاساعان اكم-ىنەن (وقپەن اتىلاتىن كالاشنيكوۆ اۆتوماتتى قارۋى) قازا تاپقانىنا جانى قينالىپ، وكىنىش بىلدىرگەنىن، ونىڭ شىركەۋگە بارىپ ءوز ىستەگەن ىسىنە وكىنگەنى جايلى  كوپتەگەن باسپاسوزدەر جارىسا جازدى.

ءبىزدىڭ اتالارىمىز وسى ءتورت ساتىدان ءوتىپ، ولاردى تولىق مەڭگەرگەن جانداردى «اۋليە» دەپ اتاعان. اۋليەلەر اۋلەتىنە ەشقاشان قيانات جاساماعان. مانقىستاۋداعى وسىنداي اۋليەلەردىڭ سانى 360. ولاردىڭ ەشقايسىسى جوعارىدا كورسەتىلگەندەي سوراقىلىقتاردى (ۇرپاقتارىنا زياندى دۇنيەلەردى)  جاساماعان.

ولىككە جان بەرىپ، اسپاندا قۇس بولىپ ۇشىپ، قارا سۋدى تەرىس اعىزۋ، قاجەت كەزىندە جاۋىن جاۋعىزىپ، داۋىل تۇرعىزۋ سياقتى نە ءتۇرلى كەرەمەتتەر قولدارىنان كەلەتىن اۋليەلەردىڭ ويىندا دا، سوزدىك قورىندا دا ونداي تۇسىنىك (قيانات جاساۋ) بولماعان.

اۋليە بەكەت – ءپىر اتامىزدى وسى ءتورت ساتىنىڭ تورتەۋىنەن دە وتكەن دەپ باتىل ايتا الامىز. اتامىز شىققان بۇل ءىلىمنىڭ (ار ءىلىمىنىڭ)  شىڭىنا سول زاماننان بەرى ءالى ەشكىم شىعا العان جوق.

          «اۋليە بەكەت ءپىرىمنىڭ    

          وعىلاندىدا وشاعى –

          جالىنى شالقىپ شاقىرعان.

          شاريعاتتىڭ جولىندا

          باسپاعان قادام عاپىلدان. (اتا دىننەن اۋىتقىماي، تازاسىن ۇستانعان دەپ وتىر).

          تاريحاتتىڭ جولىندا

          ساھاردان سابا ساپىرعان. (تاريحتى، ياعني اتا شەجىرەسىن تولىق مەڭگەرگەن).

          ءمۇريتى قويداي ماڭىراپ،

          سوڭىنان ەرىپ قاپىلعان.

          ەرتەلى-كەش ەڭىرەپ،

          زىكىر ايتىپ اھ ۇرعان. (اتالارىمىز زىكىر سالعان. تۇركىستانداعى پىرلەردىڭ ءپىرى قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىندە ارنايى زىكىر سالاتىن «ازدەر» توبى بولعان).

          ءدارىس ايتقان ۇستازى –

          حيۋادا باقىرجان. (شاكىرتى مەن ۇستازىنا قۇرمەت بىردەي كورسەتىلەدى. ءبىز شاكىرتى ارقىلى ۇستازىنىڭ بەينەسىن ايقىن كورە الامىز).

          ۇيرەنگەن ۇلگى جولى بار

          قۇل قوجا احمەت تاقسىردان،

          اللاسى قالاپ اۋەلدە،

          ۋاليلەرگە باس قىلعان. (پىرلەردىڭ ءپىرى، ياعني باس ۇستاز دەگەن ماعىنادا).

          ميعراجدا نۇرىن كورگەن سوڭ،

          حاق ءراسۋللى پاش قىلعان.

          ارىستان باپتاي دوسىنا

          امانات-قۇرما تاپسىرعان...

          سولاردىڭ ۇلگى جولىمەن

          بەكەتىم شىقتى ءدىن تۇزەپ،

          كوكىرەك كوزىن اشتىرعان... (اقتان كەرەيۇلى. ايگىلى سۇگىر جىراۋدىڭ ۇستازى، «ادايدىڭ بەس جۇيرىگىنىڭ» ءبىرى، اتاقتى ابدوللا حازىرەت جانالىۇلىنىڭ شاكىرتى).

 

-   «پايعامبارىمىزدىڭ «اقىردىڭ الدىندا مەنىڭ ءدىنىم 73-كە بولىنەدى، ونىڭ بىرەۋى عانا حاقيقات» دەلىنەتىن جولى وسى جول بولسا كەرەك. وسى جول ماڭعىستاۋدى «360 اۋليەلى كيەلى ولكەگە» اينالدىردى جانە بەكەت اتانى ار ءىلىمىنىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىعارىپ، اتامىزدى «اۋليە بەكەت – ءپىر اتا» اتاندىردى.

سوڭعى ءۇش عاسىردا بەكەت اتا شىققان ءبىلىم شىڭىنا جان بالاسى جەتە العان جوق.

ال، ءبىز سياقتى قاراپايىم پەندەلەرگە وسى دۇنيەلەردى تۇسىنە ءبىلۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت بولماق. اتام قازاقتىڭ «بي بول، بي بولا الماساڭ، بي تۇسەتىن ءۇي بول» دەيتىن وسيەتىنىڭ سىرىنا تەرەڭ بويلاعانىمىز ابزال.

-    اۋليە بەكەت ءپىر اتامىزدىڭ (ارادان ەكى جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە)  اتىن اڭىزعا اينالدىرىپ، ەسىمىن ەل اۋزىنان تۇسىرمەي قويعان نە قۇدىرەت دەيتىن بولساق، ول بەكەت اتامىزدىڭ   اللانىڭ حاق (حاقيقات) جولىن تاڭداپ، وسى جولدى، ياعني ار ءىلىمىن ۇرپاققا ۋاعىزداۋى. بۇل جول تەك تەك قانا ۇلى جاراتۋشى - اللاعا دەگەن يماننان، ادىلدىكتەن، ادالدىقتان، شاپاعاتتىلىقتان، مەيرىمدىلىكتەن جانە پاراساتتىلىقتان تۇرادى.  ادام بالاسىنىڭ كەمەلدىككە تەك قانا وسى جولمەن جەتە الاتىندىعىنا بەكەت اتامىزدىڭ عۇمىرى تولىقتاي كۋالىك ەتە الادى دەسەك، شىندىقتىڭ اۋلىنان الشاق كەتە قويماسپىز.      

 

-     اتام قازاقتىڭ بۇكىل الەمدە تەڭدەسى جوق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەلىنەتىن ەڭ ۇلى قاعيداسىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ،  ار ءىلىمىنىڭ ەڭ بيىك «شىڭىنا» شىعا بىلگەن، تاريحاتتىڭ سوپىلىق جولىن ۇستانعان ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەلەر بولاتىن. اۋليە بەكەت – ءپىر اتانى سول اۋليەلەردىڭ «اسىل تۇياعى» دەسەك ارتىق ايتقاندىعىمىز بولمايدى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، تاريحات جولىن ۇستانعانداردا پيراميدانىڭ «شىڭىنا» ار (ار-يمان، اتامەكەن، وتباسى) قويىلعان. ال ءبىز قازىر سول پيراميدانىڭ «ۇشىنداعى» اردى «مالمەن» اۋىستىردىق.

ەلىمىزدىڭ بار بايلىعىن توناپ، شەتەلگە اسىرىپ جۇرگەندىگىمىزدىڭ سەبەبى وسى. مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.

قازىرگى دۇنيە قۋالاپ جۇرگەندەردىڭ جانە سولاردىڭ سويىلىن سوعاتىنداردىڭ بۇل ىلىمنەن   زارەلەرى ۇشىپ قاشاتىن سەبەبى دە وسى. 

قاراپايىم حالىقتىڭ جۇرەگىنەن بەكەت اتا سۇپىلىق جولىنىڭ وشپەستەي ورىن الاتىنىنىڭ سىرى  دا وسى.

 

اتانىڭ اتى 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋدىڭ بىردەن-ءبىر يەسى، ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى قاز ادايلار ءۇشىن اسا قاستەرلى. بۇل جەردىڭ جەرگىلىكتى حالقى (كەلىندەرى تۇگىل، جاسى ۇلكەن ەر-ازاماتتارى دا) اتانىڭ اتىن تىكەلەي اتامايدى. «اتا ايتىپتى»، «اتاعا بارامىن»، نەمەسە «اتادان كەلەمىن»  دەيدى. سوڭعى كەزدە اتامىزدىڭ اتىن نە بولسا سوعان تەليتىن اۋرۋ تاپتىق. اتامىزدىڭ ەسىمىن مەشىتتەن باسقا ەش جەرگە قويماعان دۇرىس. اتامىزدىڭ ءوزى دە بارلىق سانالى عۇمىرىندا بىرنەشە جەردەن مەشىت سالىپ وسىنى ۋاعىزداپ كەتكەن.

 

تاعى ءبىر اسا ەسكەرەتىن جاعداي،  اتانىڭ باسىنا جۇرتتىڭ ءبارى بارىپ جاتىر عوي، مەندە بارىپ كورىپ كەلە قويايىنشى دەگەن «تۋريستىك» پيعىلدا بارۋعا  بولمايدى. نەگە دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن، وزدەرىڭە قالدىردىم.

 

 

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم، اۋليە بەكەت - ءپىر اتا اللانىڭ اقيقاتىن ىزدەپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدىڭ عاجاپ ۇلگىسىن كورسەتكەندىكتەن ء(ابىش اعامىز ايتقانداي), ءوزىنىڭ اسقاق جۇرتىنىڭ اقار – شاقار شىڭ باسىنداي تاكاپپار جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ءجاننات تاپقان، السىزگە مەدەت، كۇشتىگە ايبار، زارىققانعا جەبەۋ، تورىققانعا دەمەۋ، اسقانعا توسقان، ساسقانعا سايا، اۋىرعانعا داۋا، ۇرپاققا ۇستاز، ۇلىسقا ۇران، ەل يەسى جەر كيەسى ءپىر اتاعا قانشا تاعزىم قىلساڭ دا ارتىق ەمەس. ول كوزىنىڭ تىرىسىندە ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ حاق جولى: قياناتقا جول بەرمەس ادىلدىكتىڭ، كۇپىرلىككە جول بەرمەس ادالدىقتىڭ، قاراۋلىققا جول بەرمەس شاپاعاتتىلىقتىڭ، قاتىگەزدىككە جول بەرمەس مەيرىمدىلىكتىڭ، ارسىزدىققا جول بەرمەس پاراساتتىڭ اسقان ۇلگىسىن تانىتىپ، ۇلكەن – كىشىنى، الىس - جاقىندى، دوس پەن دۇشپاندى تۇگەل مويىنداتقان ادام.

اۋليە بەكەت -  ءپىر اتانىڭ جانە  ودان دا بۇرىنعى ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەلەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولىن سارالاعانىمدا، مەنىڭ كوز جەتكىزگەن اقيقاتىم وسىلاي بولدى. 300 جىلعا جۋىق ورىس بوداندىعىنان ءتالىم-تاربيە العاندار مەن يسلام ءدىنىن ارابتىڭ مەنشىگى دەپ بىلەتىندەردىڭ بۇل اقيقاتقا دا قارسى شىعاتىنىن بولجاۋ اناۋ ايتقانداي قيىن ەمەس. ولارعا سول سوپىلاردىڭ مىنا سوزىمەن كۇنى بۇرىن جاۋابىن بەرە كەتەيىن. «اقيقات ايتىلعان جەردە شايتان شىڭعىرادى». تاڭداۋ وزدەرىڭىزدە. اقيقات جولىنداعىلاردى ءپىر بەكەت اتا ارۋاعى جەلەپ-جەبەپ جۇرگەي!

ۇلى جاراتۋشى - اللا وسى جولداردى وقىعان بارىڭىزگە يمان بەرگەي!                                       

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋدان

Abai.kz