بەلگىلى فولكلورشى يسمايل مۋناەۆ «ناحچين فولكلور» اتتى كىتاپتىڭ التىنشى تومىن قۇراستىرىپ جارىققا شىعاردى. ونى تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن فولك ءسوزىن الىپ تاستاپ «نوحچين حالقىنىڭ لارى» دەسە دە بولار ەدى. ەگەر وقىرمان وسى سوزدەرگە تەرەڭىرەك ءمان بەرسە چەچەندەر قاي حالىقتىڭ سوزىنەن دە ءوز تىلىنە ۇقساس ايتەۋىر ءبىر نارسەنى تاباتىنىنا كوزى جەتەر ەدى.

ماسكەۋدى لياحتاردان (پولياكتاردان) ازات ەتۋشى مينين مەن پوجارسكيدىڭ قىزىل الاڭداعى ەسكەرتكىشىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. بىراق بۇل جەڭىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءھام شابىتتاندىرۋشىسى چەچەن كنيازى چەركاسسكي ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. بۇل سوزىمىزگە كۇماندانعان پەندە بولسا، ول م.ن.زاگوسكيننىڭ 1829 جىلى شىققان «يۋري مستيسلاۆسكي يلي رۋسسكيە ۆ 1612 گودۋ» دەگەن تاريحي رومانىنا نازار اۋدارسا دا جەتىپ جاتىر. وندا: «يۋري دميتريچ، باتىل سويلەگەيسىڭ! مەن  ءبىزدىڭ تىنىشتىعىمىزعا ەڭ اۋەلى دميتري مامستريۋكوۆيچ چەركاسسكي كنياز، سوسىن گريگوري وبرازتسوۆ قارسى بولاتىنىن ايتپاي-اق بىلەمىن. بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرىنشىسى شەشەن كنياز مامستريۋكتىڭ ۇلى بولعاندىقتان ءارى شەشەندەر سياقتى كەسكىلەسۋگە دايار تۇراتىندىقتان سويتەدى. ال ەكىنشىسى ءتۋابىتتى نيجەگورودتىق بولعاندىقتان پولياكتاردى يت ەتىنەن جەك كورەدى...» دەپ جازىلعان. «مەن ءبىزدى ءوزىمىز قالاپ العان كنياز دميتري ميحايلوۆيچ پوجارسكي ماسكەۋگە باستاپ باراتىن بولسىن دەگەنمىن» دەيدى چەركاسكي. ء«بىز گەتمانعا ناعىز جاۋاپتى سوندا قايتارامىز! ءبىز ماسكەۋلىك القاپقا ولىكتەردى توسەك قىپ تاستاعاندا ول نيجەگورودتىقتارعا نە كەرەك ەكەنىن سوندا عانا بىلەتىن بولادى. ءسويتىپ سەن يۋري دميتريچ، ايتشى جالعىز لياح نەمەسە جالعىز  ساتقىن ولتىرىلگەنگە شەيىن ولاردىڭ  ىمىراسىز دۇشپانى بولاتىنىڭدى اشىق جاريالايسىڭ با، جوق پا؟ قانعا – قان! جانعا – جان!».

«چەركاسكي كنيازدىڭ وسى سوزدەرىمەن شابىتتانعان ورىس جاساقتارى مەن قوسىندارى مينين مەن پوجارسكيدىڭ باسقارۋىمەن جاۋعا اتتانىپ، ماسكەۋدى ازات ەتەدى. ولار پراۆوسلاۆيەلىك ءرۋستى پولياكتاردىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارىپ قالدى؟!» دەيدى اۆتور.

ءيا، بۇگىندە قىزىل الاڭداعى مينين مەن پوجارسكيدىڭ جانىندا چەچەن چەركاسكي كنيازدىڭ جوقتىعىنا تاڭعالۋعا دا بولمايدى. كەشەگى وتان سوعىسى كەزىندە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعان چەچەندەردىڭ قۇجاتتارى نە كۇيگە تۇسكەنىن دە جاقسى بىلەمىز. ءتىپتى، رەيحستاگتىڭ شاتىرىنا تۋ تىككەن چەچەن ابدۋلحاكيم يسمايلوۆقا ونىڭ ءوزى جاساعان ەرلىگى تۋرالى دا، ۇلتى كىم ەكەنىن  ايتۋعا دا روتا كومانديرى تيىم سالعان. ءسويتىپ، تەك ەگوروۆ پەن كانتاريا عانا ەرلىك داڭققا بولەندى.

ورىستىڭ «اپتادا بەس جۇما بار» دەگەن ماتەلىن تالايىمىز ەستىگەن بولارمىز. ال ونىڭ شىن ماعىناسى نە ەكەنىن ويلاپ كوردىك پە؟ بۇل ءبىر اپتادا جەتى كۇن دەمالىس بار، ياعني جەتى كۇن ساندالىپ بوس جۇرەمىز دەگەن ءسوز. سويتسەك، پراۆوسلاۆيەلىك رۋستە دە جۇمانى دەمالىس كۇنى دەپ اتاعان ەكەن. رەسمي تاريح بويىنشا رۋس حريستيان ءدىنىن قابىلداپ شوقىنعانعا شەيىن يازىچەستۆودا بولعان ياعني، وتقا، سۋعا، پۇتقا تابىنعان. ياعني، جاي نانىم، سەنىممەن ءومىر سۇرگەن. ءسويتىپ، تەك ح-شى عاسىردىڭ سوڭىندا عانا ۆلاديمير كنياز ەلدى ءبىر دىنگە ەنگىزۋگە كىرىسەدى (988 ج.). ول ءيۋدايزمدى قابىلدايىن دەسە يزرايل حالقى جاراتۋشىنىڭ قاھارىنا ۇشىراعان دەپ ەسەپتەلەدى. يسلام ءدىنى سالاۋاتتىلىقتى تالاپ ەتەتىندىكتەن ىشىمدىكسىز ءومىردى ءومىر قۇرلى كورمەيتىن ورىستارعا ول تۋرا كەلمەيدى. سوندىقتان پراۆوسلاۆيە ورىستارعا لايىق دەپ تابىلادى. الايدا، ەندى ءبىر بولجامدار مەن اڭىزدارعا سەنسەك، ونى جاساعان يۆان گروزنىي ەكەن دەيتىندەر دە بار. سول يۆان گروزنىيدىڭ  كۇنى بۇگىنگە شەيىن ستوكگولمدەگى مۇراجايدا ساقتاۋلى دۋلىعاسى عالىمدار جازعان رەسەي تاريحىنىڭ ءشات-شالەكەيىن شىعاردى. بۇل جەردە ماسەلە سول دۋلىعاداعى ارابشا جازۋدا بولىپ وتىر. ونى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ وسى مۇراجايدا بولعان كونسۋلى سەيىت عولامرەز مەيعۋني ءتارجىمالاپ، بۇل كونە ءارى وتە سيرەك ديالەكتىدە جازىلعان دەپ ماعلۇمدادى. ونى تارجىمالاعاندا «اللاھ ۇلىق! مۇحاممەد ونىڭ پايعامبارى» بوپ شىعادى ەكەن. وسىنى ەستىپ، بىلگەن اندرەي راچەۆ جەكە ءوزى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ ء(«رۋستىڭ اسپانىندا جارقىرايدى جارتى اي»  (Nww.stihi.ru 2010.02), رەسەيدە 13-14 عاسىرلارعا شەيىن قاسيەتتى يسلام ءدىنى ۋاعىزدالىپ كەلگەنىن انىقتادى. ءتىپتى، كەيبىر جەرلەردە ول 15-ءشى عاسىرعا شەيىن ۋاعىزدالىپ، سالتانات قۇرىپ كەلگەنى ايتىلادى. بۇل دۋلىعا يۆان گروزنىيدىكى ەكەنىن ونىڭ تومەنگى تۇسىندا تازا سلاۆيان تىلىندە جازىلعان «شەلوم (شلەم.-م.ك) كنيازيا يۆانا ۆاسيلەۆيچا، ۆەليكوگو كنيازيا سىنا ۆاسيليا يۆانوۆيچا، گوسپوداريا ۆسەيا رۋسي سامودەرجتسا» دەگەن جازۋ دا ناقتىلاي تۇسەدى. بۇل بۇل ما، كونە رۋستەگى كنيازدار مەن پاتشالاردىڭ ارابشا جازۋلارى بار باس كيىمدەر تەك يۆان گروزنىيدا عانا ەمەس، وعان دەيىنگى ۇلى كنيازدەردىڭ دە باسقالاردىڭ دا بارىندە دە بولعان ەكەن. جانە بۇل دۋلىعالاردى اتاقتى ۇستا نيكيتا داۆىدوۆ سياقتى ورىستىڭ ءتول شەبەرلەرى جاساعان. ال الەكساندر نەۆسكي كنيازدىڭ دۋلىعاسىندا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قۇراننىڭ  «شىنايى قۇداي جولىن ۇستانعاندارعا اللاھتىڭ شاپاعاتى تيەتىنىن جانە كوپ ۇزاماي جەڭىسكە جەتەتىنىن ايتىپ قۋانت» دەگەن سۇرە سوزدەرى بولعان. قادىرلى وقىرمان بۇنىڭ بارىنە تاعى دا دايەك ىزدەپ اۋرەگە تۇسپەۋى ءۇشىن راچەۆتىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «ايتپاقشى، اراب ارپىمەن جازىلعان قۇران سۇرەلەرى رەسەي كنيازدارىمەن وزگە دە ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ دۋلىعالارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ قىلىشتارى مەن قالقاندارىندا دا، ساۋىتتارى مەن ءتىپتى ىدىس-اياق، قۇرال-سايماندارىندا دا ورنەكتەلگەن ەدى. ال رادزيۆيللوۆ جىلناماسىندا كورەگەن ولەگتىڭ، ياعني، رەسمي تاريحتا  ەكى مارتە ءوزىنىڭ استىنداعى تۇلپارىنان قازا تاپقان، ەكى بەيىتكە جەرلەنگەن ولەگتىڭ ساربازدارى ۇرىسقا مۇسىلماننىڭ جاسىل جالاۋىن كوتەرىپ كىرەتىن بولعان. ال ولەگتىڭ ءوزىنىڭ قالقانىندا «اد-دين ۋل يسلام!»، ياعني، «كيەلى يسلام ءدىنى ءۇشىن!» دەگەن اراب قارپىمەن جازىلعان جازۋ تۇرعان. ءيا، ولەگ كورىپكەل شايقاستا جەڭىسكە جەتىپ، تسارگرادتىڭ داربازاسىنا ءوز قولىمەن قاعىپ قويعان قالقانىنداعى جازۋ وسى! ءدال وسىنداي كوركەم دە قاسيەتتى جازۋ اسكولد جانە ديرا كنيازدەردىڭ قالقاندارىندا دا جازىلعان. ول قالقاندار ستوكگولمدەگى كورول مۇراجايىندا كۇنى بۇگىنگە شەيىن ساقتاۋلى تۇر. الايدا، بۇنىڭ ءبارى بىلايشا ايتقاندا جاناما دايەكتەر عوي دەيتىندەر دە تابىلۋى مۇمكىن. ەندەشە، بۇلاردان باسقا تۋرا دا ناقتى دەرەكتەر بار ما؟ بار! ول ءۇشىن سول زامانداردىڭ تاريحي جازبالارىن زەردەلەپ كورسەك تە جەتكىلىكتى بولار ەدى. ءيا، ايتارلىقتاي دالمە-دالدىكتى ۇستاناتىن اراب تاريحشىلارىنا ءبىر ءسات نازار سالايىقشى. ماسەلەن، اراب تاريحشىسى مۇحاممەد ءال-يافي ءال ساليح: «حيجرانىڭ 300-ءشى جىلى بولگارلاردىڭ، سلاۆياندار مەن رۋسستاردىڭ جابايى تايپالارى مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. بىراق ولار اللاھ جولىنان تايىپ كەيىن حريستيان بولدى»، – دەپ جازعان. ال پارسى تاريحشىسى زارد فاحريستاني كيەۆ رۋسىنە كەلگەندە ولاردى دوڭىز ەتىن جەيتىن، ورازا تۇتپايتىن وتە جامان مۇسىلماندار ەكەن دەپ قاپالانادى. ەرتە ورتاعاسىرلارداعى رۋستە دە يسلامنىڭ كوپتەگەن ايعاقتارىن كەزدەستىرۋگە بولادى، ول كەزدەگى شىركەۋلەر قۇرلىسى، كۇمبەزى مەشىتتەرمەن ەگىز قوزىداي ۇقساس بولدى. ال كونە پراۆوسلاۆيەلىك ادەت-عۇرىپتاردىڭ ىرىمدارى مەن تىيىمدارى مۇسىلماندىققا وتە ۇقساس ەدى. مىسالى، ەجەلگى رۋستە جۇما دەمالىس كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەن.

ءرۋستىڭ مۇسىلماندىقتان پراۆوسلاۆيەگە ءوتۋى 15-16 عاسىرلارعا شەيىن سوزىلدى. ءبىز بۇگىن كونە رەسەيدىڭ، ورىس حالقىنىڭ يسلام دىنىنە تىكەلەي بايلانىستى تۇستارىنان ازداعان عانا مىسال كەلتىردىك. بۇعان شەيىن ماسكەۋ كنيازى ءۆاسيليدىڭ التىن وردا حانىنىڭ ءمارمار تاقتاداعى تابانىنىڭ تاڭباسىنا ءتاۋ ەتىپ، ءوزى كنياز اتانۋ ءۇشىن انت بەرىپ جاتقان سۋرەتىن، گەتمان بوگدان حمەلنيتسكيدىڭ ناماز وقىپ وتىرعان سۋرەتىن باسپاسوزدە جاريالاعانبىز. سول سياقتى، ا. پۋشكيننىڭ، ي.ءبۋنيننىڭ قاسيەتتى يسلام دىنىنە، قۇرانعا، ورامال تارتاتىن مۇسىلمان ايەلدەرىنە ارناپ جازعان ماقتاۋ ولەڭدەرىن قازاقشاعا ءتارجىمالاپ تا بەرگەنبىز.

ال ل.تولستوي، ا.بلوك، ا.كۋپريندەر يسلام ءدىنى تۋرالى ونىڭ اقيقاتشىلدىعىنا، ادىلەتشىلدىگىنە، اسا جوعارى ادامگەرشىلىك پەن مادەنيەتتىلىگىنە تاڭداي قاعىپ تامسانا جازعان. ءتىپتى، سولاردىڭ ءبىرازى مۇسىلماندىقتى قابىلداعان كورىنەدى. اتتەڭ، ءالى دە بولسا يمپەرياليستىك، شوۆينيستىك پيعىلدان ارىلماي، ءالى دە ءبىز «ۇلى ورىس حالقىمىز» دەپ كەۋدەسىن سابالايتىن تاريحشىلار مەن عالىمدار مۇنىڭ ءبارىن جۇرتشىلىقتان جاسىرىپ ۇستاپ، بىلدىرمەۋگە تىرىسادى. سوندىقتان مۇنداي زور تاريحي ماڭىزى بار دۇنيەلەردى تەك الەۋمەتتىك جەلىلەردەن عانا الىپ ءجۇرمىز. بۇلاردى جاريالاعانداعى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بۇگىنگى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە سەندەر بۇرىن مۇسىلمان بولعانسىڭدار، قانە سول اتا دىندەرىڭە قايتىپ ورالىڭدار دەۋ ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىز تەك كىم-كىم دە ءوز ۇلتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءبىلۋى كەرەك دەگەنگە عانا كەپ تىرەلەدى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz