حX. ءمان-ماعىناسى بۇرمالانىپ ومىرگە ەنگىزىلۋگە جازىلعان بەتبۇرىس

ورداسىندا وتكەن ماجىلىسكە قاتىسۋشى بيلەر، باتىرلار، باس ادامدار مەن سۇلتانداردىڭ تەرىستىكتەگى الىپ كورشىمەن ءبىتىم جاساسۋ جايىنداعى ۇجىمدىق شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازدى. ونى اپارىپ تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن ەلشىلەرىنە جولداعى ورىس اكىمىنە كورسەتۋ ءۇشىن دە حات بەردى، سوسىن ولارمەن وڭاشا ۇزاق كەڭەسىپ، ديپلوماتيالىق ساپار بارىسىندا قول جەتكىزۋلەرى ءتيىس ماسەلەلەردى پىسىقتادى...

ۇزاماي قۇرامىندا ون ءبىر ادام بار ابىلقايىر حان ەلشىلىگىنىڭ كەرۋەنى ورىس يمپەرياسىنىڭ استاناسىن بەتكە ۇستاپ، يمپەراتور ايەل اننا يواننوۆناعا حاننىڭ حاتىن تاپسىرۋ ءۇشىن ارنايى ساپارعا شىققان. جولشىباي توقتاعان ورىس قالالارىنداعى پاتشا اكىمشىلىكتەرى سانكت-پەتەربۋرگتى بەتكە ۇستاعان قازاق ەلشىلىگىنىڭ العا قويعان ماقساتى جايىندا ولاردان سۇراپ بىلگەن ماعلۇماتتارىن جوعارىعا جولداپ وتىرعان.  سولاردان مىنانداي اقپارات ءمالىم. 1720 جىلعى 20 شىلدەدە ەلشىلىك ۋفاعا كەلگەن. سول جەردە، ۋفانىڭ اسكەري كەڭسەسىندە، «قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا» اۋىزشا اڭگىمەدە ءۇش بولىككە جۇيەلەنگەن مىنانداي مالىمەت بەرگەن:

ءبىرىنشى. «كوشپەندى قازاق حالقى 40 مىڭ شاڭىراق بولادى، ولاردىڭ باستى ادامى ابىلقايىر حان، ەلشىلىكتى سول جىبەرگەن. ودان باسقا تاعى ەكى  حانى بار – باراق جانە ابىلمامەت. ۇلى جانە كىشى تاۋلاردا، سىر، سارىسۋ جانە تورعاي وزەندەرى بويلارىندا، قاراقۇم دالاسىندا جانە سول جاقتارداعى باسقا جەرلەدە كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. سول جاقتاردا قازاق قالالارى بار: باستى قالاسى تاشكەنت، ونداعى قوجا جولبارىس حان، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونىڭ يەلەنۋشىسى سامەكە حان، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى يەلەنۋشى كۇشىك حان. وسى قالالارعا قارايتىن قىستاقتاردىڭ سانى از ەمەس. بارلىق كوشپەندىلەردىڭ دە، قالالىقتاردىڭ دا حاندارى – مۇراگەرلىكتى ۇستانادى. ولاردىڭ، قازاقتاردىڭ، زاڭى – مۇسىلماندىق». 

ەكىنشى. وسىعان دەيىن وسى قازاق حاندارى قونتايشىمەن جانە ەدىل قالماقتارىمەن، سونداي-اق باشقۇرتتارمەن سوعىسقان. قازىر ولار قونتايشىمەن دە، قالماقتارمەن دە تاتۋلاستى، ال باشقۇرتتار ولارمەن، قازاقتارمەن، يمپەراتوردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەرىك-جىگەرى بىلدىرىلمەيىنشە تاتۋلاسار ەمەس. ال قازاق حاندارى وزگە حالىقتاردىڭ شابۋىلدارىنان داڭقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروتەكتسياسى ارقىلى قورعانۋعا مۇددەلى، سوندىقتان ولار مۇنى ابىلقايىر حانعا تاپسىردى.  سودان ونىڭ ەلشىلەرى بارلىق حانداردىڭ كەلىسىمىمەن بەلگىلى ءبىر شارتتى پاتشايىمعا جەتكىزۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىر. 

ءۇشىنشى. ەگەر «ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتسا قازاق حاندارىن بوداندىققا قابىلداۋعا كەڭشىلىك ەتىپ نۇسقاۋ بەرسە»، ءسويتىپ باشقۇرتتاردىڭ جانە وزگە دە رەسەيلىك بودانداردىڭ ولاردان ولجالاعان بەندەلەرىن قازاق حاندارىنا قايتارسا دەگەن ۇسىنىستارىن ايتپاق. سوندا  ولار، قازاق حاندارى، وزدەرىندەگى ولجالانعان رەسەيلىك بودانداردى قايتارۋعا جانە قىزمەت ەتىپ، ياساك (بۇلعىن، تۇلكى، قۇندىز، سۋسار جانە باسقا دا اڭ تەرىلەرى تۇرىندە الىناتىن الىم-سالىق – ب.ق.)   تولەپ جۇرگەن باشقۇرتتار ءتارىزدى «ادال قىزمەت ەتۋگە» جانە ياساك بەرۋگە ۋادە ەتەدى. ال ەگەر ولارعا الدەبىر دۇشپاندارى شابۋىل جاساسا، ولاردى، «قازاق حاندارىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ بوداندارىنداي» ەسەپتەسە دەيدى.

ماتىننەن بايقالىپ تۇرعانداي، ەلشىلەر باشقۇرتتارمەن ءتىل تابىسۋ (تۇتقىندارمەن الماسۋ، ەكىنشى قايتىپ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ) جايىندا، باشقۇرتتار يمپەريا قاراماعىنداعى ەل بولعاندىقتان،  يمپەراتريتسادان ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن سۇراماق. مۇنداي تىنىشتىققا جاعداي تۋعىزىلعان جانە پاتشايىم سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋعا سەپتەسكەن جاعدايدا، قازاقتار دا باشقۇرتتار ءتارىزدى ياساك بەرىپ تۇرۋعا ءازىر. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي استاناسىنا ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان. ماتىندەگى ءبىز تىرناقشاعا العان جالىنىشتىلىق كۇي تانىتاتىن سويلەمدەر ورىس اكىمشىلىكتەرىندەگى قىزمەتشىلەردىڭ پاتشالىق يمپەريا اتالعالى بەرى استامشىلىق دەرتى ۇدەي تۇسكەن پيعىلدارىنا سايكەس ءوز جاندارىنان قوسقان ۇعىمداردى بىلدىرەدى.

ۋفادان سانكت-پەتەربۋرگكە جولدانعان اقپاراتتا «ال ولارعا جول كورسەتىپ كەلە جاتقان باشقۇرتتار اسكەري كەڭسەگە قازاقتاردىڭ ۋفادان التى اپتادا، ال ولاردان، باشقۇرتتاردان، ءبىر ايدا  اتپەن جۇرگەندە جەتۋگە بولاتىن جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن ايتقان» دەگەن حابار بار. ورىستاردان وسىنداي قاشىقتىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ولارعا باسىبايلى بودان بولۋعا بەيىلدىگىن ءبىلدىرۋى قيسىنسىز ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. بوتەن تەكتىلەردىڭ تىلدەرىندەگى قۇجاتتاردى ورىسشالاعاندا ءوز پيعىلدارىن تۇجىرىمداپ قويۋدى ورىس اكىمدەرى قالماقتارمەن جاساعان كەلىسىمشارتتارىندا كورسەتكەن (باسقى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، 17-ءشى عاسىردا جاسالعان قۇجات بويىنشا قالماقتار ورىستارمەن اسكەري وداق قۇردىق دەپ ساناسا، ورىستار ولاردى بوداندىعىمىزعا الدىق، قالماق جاساقتارى ورىس اسكەرى قۇرامىندا بولادى دەپ ساناعان).

ايماعىنان ءوتىپ بارا جاتقان قازاق ەلشىلىگى جايىندا ىلە-شالا باسقارۋشى سەناتقا جىبەرگەن ۋفا ۆوەۆوداسىنىڭ بايانحاتىندا مىنانداي قىزىق دەرەك ايتىلعان. سول 1730 جىلعى 28 ماۋسىمدا كەڭسەگە ۋفا ۇيەزى نوعاي جولىنداعى (جول – سوزبە-ءسوز العاندا، ءىس جۇزىندە ماتىندەگى ورىسشا «دوروگا» دەگەن ءسوز ايماق، ءوڭىر، وبلىس ۇعىمىن بەرەدى، باشقۇرت ەلىندە التىن وردا داۋىرىندە «دارۋگا» دەپ قولدانىلعان اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىك ۇعىمىن بىلدىرەتىن اتاۋ – ب.ق.) كۋبەلەك، تابىن بولىستارىنىڭ باشقۇرتتارى قاراباي تۇرىمبەتوۆ پەن لىقاي سەيىتوۆ قازاق ورداسىنىڭ قازاعى بياتشى تولەەۆتى جولداستارىمەن الىپ كەلگەن. ول ابىلقايىر حان يەلىگىنەن ەكەن، ۋفا ۇيەزىندەگى نوعاي جولىنا (ياعني نوعاي ايماعىنا، وبلىسىنا) قۇددى اسكەرلەر جايىن بىلۋگە كەلگەن كورىنەدى. ولاردىڭ يەسى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندار جانە ولاردىڭ قازاقتارى بۇگىندە ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعى پروتەكتسياسىندا «قىزمەت ەتىپ»، «بودان بولعىسى» كەلەتىن سياقتى. ءسويتىپ ولاردىڭ قوجالارى شاپشاڭداتىپ وزدەرىنەن ۇلى مارتەبەلىگە ەلشىلەر جىبەرگىلەرى كەلەدى ەكەن. بۇل جايىندا باسقارۋشى سەناتقا 8 شىلدەدە حابارلانعان. دەمەك، بۇل حابار سىرتقى ىستەر القاسىنا دا مالىمدەلسە كەرەك...

بايانحاتتا ودان ءارى: «ال  قازاق ورداسىنان 20 شىلدەدە ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەتىندە  كەلگەن قازاقتار وزدەرىندە ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتساعا ارنالعان حات بار ەكەنىن ايتقان. ەكىنشى حات ۋفا پروۆينتسياسىنىڭ ۆوەۆوداسى اتىنا جازىلعان. ونى بەرگەن ەلشىلەر قۇتلۇمبەت قوشتاەۆ پەن ونىڭ التى جولداسى. ولاردىڭ قاستارىندا بەس ادام قوسشى بوپ ءجۇر. وسى بايانحاتپەن قازاق حانىنىڭ ۆوەۆوداعا جازعان حاتى ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ قوسا  جىبەرىلدى» دەلىنگەن.

ەلشىلەر ۋفاداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ادامدارمەن بىرگە، كۇزەتپەن 1730 جىلعى تامىزدىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگ (پيتەربۋرح) قالاسىنا، باسقارۋشى سەناتقا جونەلتىلەدى.  ولار 28 تامىزدا ماسكەۋگە، ودان قىركۇيەكتىڭ اياعىنا قاراي يمپەريا استاناسىنا جەتەدى. سىرتقى ىستەر القاسىنا قازاق ەلشىلەرىن الىپ كەلگەن باشقۇرتتار 29 قىركۇيەكتە جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەردى قايتالاپ، وزدەرىنىڭ تۇرعىن-جايلارىنىڭ  ءتورت جولدا (ياعني ءتورت وبلىستا), اتاپ ايتقاندا نوعاي جولى (وبلىسى), ءسىبىر جولى (وبلىسى), وسى جولى (وبلىسى), قازان جولىندا (وبلىسى) جەرلەرىندە ەكەنىن، قازاق وردالارىنان قاشىقتا تۇراتىندىقتان ولارمەن سوعىس جاعدايىندا ەمەستىگىن ايتادى. «ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ اسا مەيىرىمدى پارمەنىمەن قازاق حالقى بوداندىققا قابىلدانسا»، وندا باشقۇرتتار دا تىنىشتىقتا ءومىر سۇرەر ەدى، قازاقتار ولارعا شابۋىل جاساپ، تۇرمىستارىن كۇيزەلتۋگە تۇسىرمەس ەدى، باشقۇرتتان العان تۇتقىندارىن قايتارار ەدى. باشقۇرتتارعا كەلەر پايدا وسى. ال وسىنداي قازاق سىندى ۇلى حالىقتىڭ ء«وز ەركىمەن بوداندىققا كەلۋى» ۇلى مارتەبەلىنىڭ داڭقىن ارتتىرا تۇسەر ەدى. بۇل جەردە دە ورىس اكىمشىلىگى نيەتىن كورسەتەتىن، بۇرمالانىپ تىقپالانعان سوزدەردى تىرناقشاعا الىپ كورسەتىپ وتىرمىز.

سىرتقى ىستەر القاسىندا 1730 جىلعى 21 قازاندا قازاق ەلشىلەرىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشايىمىنا حات  جازۋ سەبەبىن تۇسىندىرگەن سوزدەرى راسىمدەلدى. حاتتاما ءىس جۇزىندە ولاردىڭ 20 شىلدەدە ۋفادا بەرگەن حابارلاماسىن قايتالاعان، تەك قازاق قالالارىنداعى ۇيلەر سانىن: «...باس قالا تاشكەنت، وندا قىرىق مىڭ تۇرعىن ءۇي بار، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونداعى تۇرعىنجاي وتىز ەكى مىڭ ءۇي، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى تۇرعىن ۇيلەر سانى وتىز ەكى مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ...» دەپ قوسىپ كەلتىرگەن. جانە ولارداعى حانداردىڭ ءبارى ابىلقايىرعا باعىناتىنىن اتاپ كورسەتكەن.

وسى حاتتامانىڭ، سونىمەن بىرگە، ارينە، ابىلقايىر حاننىڭ يمپەراتريتساعا جازعان حاتىنىڭ ورىسشالانعان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى اسا ماڭىزدى تاپسىرمامەن قازاق ەلىنە اتتاندىرىلماق ءتىلماش جانە مامىلەگەر تەۆكەلەۆكە بەرىلەدى. بالكىم، سولاردىڭ يمپەريا ىڭعايىندا جاسالعان ءماتىنى مەن اۋدارماسىنا وسىناۋ ديپلوماتتىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعان دا شىعار...

قۇتلۇ-مۇحاممەد (مامەد) تەۆكەلەۆ جاستايىنان رەسەيدىڭ شەتەلدەرمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن ورتالىق ۇكىمەتتىك مەكەمەسى پوسولدىق پريكاز ءتىلماشى بولعان. مۇندا، جالپى،  ونىڭ اكەسى مامەش، نەمەرە اعالارى رامازان مەن مۇرتازا دا تىلماشتىق قىزمەت اتقاراتىن. ورتالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىن رەفورمالاۋ كەزىندە ءى پەتر پوسولدىق پريكازدى 1720 جىلى مۇلدەم جويىپ، ورنىنا سىرتقى ىستەر القاسىن قۇردى. ال قۇتلۇ-مۇحاممەد اعالارىنىڭ كومەگىمەن سول سىرتقى ىستەر القاسىنا قىزمەتكە الىندى. پاتشا قۇزىرىنداعى مەملەكەتتىك چينوۆنيك لاۋازىمى ونى ودان ءارى وسۋگە، بايۋعا، بيىك الەۋمەتتىك مارتەبەگە جەتۋگە ۇمتىلتا تۇسەدى. ول ءى پەتردىڭ قاتەرلى باستامالارىنىڭ بارىنە قاتىسادى. ءتىلماشى رەتىندە 1711 جىلى پرۋت جورىعىنا قاتىسىپ، تۇرىكتىڭ سانى باسىم ارمياسى ورىس ارمياسىن جويىپ جىبەرۋدىڭ از-اق الدىندا قالعانىن كورەدى.  پاتشا تاپسىرماسىمەن 1717 جىلى ۇندىستانعا جول اشقىسى كەلگەن كنياز بەكوۆيچ-چەركاسسكيلىڭ ورتا ازيا ەكسپەديتسياسىندا بولادى. ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىلاردى حيۋا حانىنىڭ  اسكەرى قىرىپ جىبەرگەندە، ايتەۋىر، عايىپتان امان قالادى. سوسىن قايتادان پاتشا جانىنان تابىلادى. 1722 جىلى ءى پەترمەن بىرگە ونىڭ ءتىلماشى رەتىندە پارسى جورىعىنا شىعادى.

بۇل جورىقتىڭ دا وڭ ناتيجە بەرمەۋى ءى پەتردىڭ نازارىن قازاق ورداسىنا بۇرادى. تەۆكەلەۆتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، ءى پەتر قازاق جەرى ارقىلى شىعىسقا جول اشۋ ءۇشىن «ميلليون سوم شىعىنداساق تا قازاق حانىنان ورىستىڭ قورعاۋىندا بولعىمىز كەلەدى دەگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن جوسپارىن سول ساپارىنان كەيىن ىلە-شالا ايتقان ەكەن. (جوڭعار حاندىعىن بودانى ەتۋ ارەكەتى وڭ ناتيجەگە جەتە قويماعاندىقتان، ازيا قاقپاسى كىلتىن قازاق ورداسىن قۇزىرىنا قاراتۋ ارقىلى قولىنا العىسى كەلگەن). الايدا تاعدىر ونىڭ جوسپارىن وزىنە ورىنداتۋعا جازبادى (1725 جىلى قايتىس بولدى). ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءى پەتردىڭ اماناتىن كوكىرەگىنە مىقتاپ بايلاعان مانساپقور ءتىلماش  مامەد (الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆ ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي بودانى بولىپ تابىلاتىن باشقۇرتپەن قارىم-قاتىناستى بەيبىت سيپاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اننا يواننوۆنا پاتشايىمعا ءبىتىم جاساۋ جايىندا ەلشىلىك جىبەرۋىنە وراي قۇلشىنا كىرىستى...

رەداكتسيادان: جوعارىداعى تاراۋلار جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىنەن جالعاستى تۇردە الىنىپ وتىرعىن ەسكەرتەمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370; http://abai.kz/post/view?id=5371; http://abai.kz/post/view?id=5469; http://abai.kz/post/view?id=5470; http://abai.kz/post/view?id=5527.  

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz