نۇرپەرزەنت دومبايدىڭ «انا ءتىلى» باسىلىمىنداعى  (№15,  2.04.2015ج.) 1727 جىلعى بۇلانتى شايقاسىنا قاتىستى ماقالاسىنا قارسى ءوز ويىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

قازاق جاساعىنىڭ 1727 جىلى بۇلانتى وزەنى بويىنداعى العاشقى ءىرى شايقاس – ەۋرازيا دالاسىنداعى ناعىز قاندى قاساپ. جوڭعارلارعا قارسى العاشقى ءىرى شابۋىل اۋەلى ۇلىتاۋ اۋماعىندا بولىپ، بۇعان  ءۇش ءجۇزدىڭ بارلىق اسكەرى قاتىستى. بۇل دەرەكتە ۇلى جۇزدەن 7 مىڭ، ورتا جۇزدەن 10 مىڭ، كىشى جۇزدەن 10 مىڭ اسكەر قاتىسقانى ايتىلادى. ەندى ءبىر دەرەكتە قىرىق ءتورت مىڭ قازاق جاساعى شايقاسقانى ءسوز بولادى. ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىندە» ورتا جۇزدەن جيىرما مىڭ، كىشى جۇزدەن ون بەس مىڭ، ۇلى جۇزدەن ساۋرىق-سۇرانشى باتىر باستاعان ءۇش مىڭداي قول قوسىلعان. ول كەزدە ۇلى ءجۇز تەگىس جوڭعارلاردىڭ قول استىندا بودان ەدى، ال تولە بي شاشتا جوڭعاردىڭ ۇلىس بەگى، اماناتقا ۇلدارىن بەرىپ، قۇرىپ كەتپەۋدىڭ امالىمەن،  ەل جۇرتى مالىن باعىپ، قۇلدىق بۇعاۋدىڭ قۇرساۋىندا ءجۇردى. «ەل مەن جەر  تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا، قان توگىستە بارلىق ايگىلى ءۇش ءبيىمىز تولە، قازبەك، ايتەكە، حاندارىمىز – سامەكە، ابىلمامبەت (بولات), باس قولباسشى – ابىلقايىر،  باتىرلار – بوگەنباي، قابانباي، شاقشاق جانىبەك، شاپىراشتى ناۋرىزباي، ەسەت، بوكەنباي، مالايسارى،  بايان، باسقا دا  ەل ەسىندەگى بىرەگەي باتىرلار العاش رەت سارىسۋدىڭ باتىسىندا، شۇبارتەڭىزدە جوڭعارلارعا كۇرەستە سوققى بەردى» دەيدى جازبادا. ەسكەرتۋ – «ايگىلى ءۇش بي بولدى» دەگەنى جاڭساق. ءابىش كەكىلباەۆ: «ايتەكە بي ول سوعىستان كوپ جىل بۇرىن، 1709 جىلى 56 جاسىندا قايتىس بولعان. ال  تاريحتا،  ەل  اۋزىندا  ايتەكەنىڭ 1644  جىلى  تۋىپ،  1700 جىلى  قايتىس  بولعانى ايتىلادى»  دەيدى.  

سوعىس 1727 جىلى بولدى. تولە بي دە بولدى دەۋ  كۇمان تۋعىزادى، سەبەبى ول جىلدارى تولە بي – شاشتا جوڭعاردىڭ  ۇلىس بەگى، ونى بىلسە جوڭعاردىڭ  حانى قالدەن تسەرەن باسىن  الادى. تولە بي  بيلىككە  ابىلاي ۋاقىتىندا  اڭىراقايدان  كەيىنگى سوعىستاردا،  جەتىسۋدىڭ باسىم بولىگى ازات ەتىلگەن سوڭ  بارىپ قانا ارالاستى. تولە بي ءوز اجالىمەن  ولگەن جوق، ونى  شاشتا  جوڭعارلار ولتىرگەن بولۋى  مۇمكىن. شاش (تاشكەنت) ابىلايدىڭ  تۇسىندا،  1748-1752 جىلدارى قايتارىلدى.

بۇلانتى سوعىسىن جوڭعارلارعا  قارسى العاشقى سوققى دەۋ جاڭساق. جاۋمەن العاشقى قىرعىن شايقاس 1725 جىلى  مۇعالجار  تاۋىنىڭ،  بوگەلى-بورتەلى  شاتقالىندا  قاراسيىر  جازىعىندا بولدى.  مۇندا قاراساقال تايلاق باتىر 6 مىڭ  ءالىم – شەكتى  قولىمەن، وشاقتى ساۋرىق باتىر ءۇش مىڭ قولمەن قوسىلىپ، بوگەلى بورتەلى مەن  قاراسيىر جازىعىندا  5 مىڭداي  جوڭعاردى  جەر جاستاندىردى.  ەكى جىل بويى ەستەرىن جيناي الماعان   جوڭعارلارمەن 1727 جىلى بۇلانتى مەن  بىلەۋتىدە قايتا  شايقاسىپ،  1731 جىلى اڭىراقايدا تۇرالاتىپ، جەتىسۋدىڭ ءبىراز بولىگىن  قايتارىپ، جاۋ  سوعىستى توقتاتۋعا كەلىسىمگە كەلدى. سەبەبى بۇل كەزدە بولاتحان  ءولىپ،  ورنىنا  بوزوكپە  بالاسى ابىلمامبەت  حان سايلاندى. وسىعان رەنجىگەن ابىلقايىر مەن سامەكە اسكەرىن كەرى بۇرىپ، ءوز ۇلىستارىنا  كەتتى، نۇرپەرزەنت دومباي مىرزا! وسى تاريحي  درامانى  نەگە  اينالىپ  وتەسىڭ؟   تايلاق  باتىردىڭ تاريحتا  العاش  رەت جوڭعارلارعا  سوققى  بەرىپ، جاۋدى  كۇيرەتە  جەڭۋىنە  ۇيىتقى بولعانىن  ايتۋعا نەگە قولىڭ جۇرمەدى؟  وسىنداعى تايلاق باتىر باستاعان  ءالىم  قولىنىڭ  نەگىزىن  شەكتىلەر  قۇراعانىمەن،  تەك كىشى  شەكتىدەن قوسىلعان  جان  بولمادى.  قۋاڭداريانىڭ  بويىندا قالپاق  جەرىندە  كىرمە،  ديقانشىلىقپەن  اينالىسقان، باققانى بەس ەشكى، ءبىر سيىر، قورازدىڭ  ءبىر بۇتىن اۋىل  بوپ  تالعاجاۋ  ەتكەن جۇرت  ەدى.  تايلاق  باتىردى كەيىن ساتقىندىقپەن  قورشاۋدا  قالدىرىپ،  كەزىندە  كومەككە  كەلمەي،  مەرت  بولعانىنا  دا  سەبەپشى  بولعان  كىشى-شەكتىلەر دەگەن  اڭىز  ەل  اراسىندا  ايتىلىپ  كەلەدى. ز.شۇكىروۆ.  «سىر  بويى»  كىتابىندا  اشىپ  جازباي  ءتۇرتىپ  وتەدى.  اشسا  ارتى  اشىلادى عوي  كىشىلەردىڭ...

بۇلانتى بويىندا اۋىر شايقاستان  سوڭ ەسىن  جيا  الماي  جاتقان  جوڭعارلارعا  توتەننەن شابۋىل جاساپ، قارسىلاسۋعا شامالارىن كەلتىرمەي قىرىپ تاستادى. امان قالعاندارى  بىلەۋتىگە قاراي شەگىنگەن.  نۇرپەرزەنت دومبايدىڭ «انا تىلىندەگى» ماقالاسىندا  وسى كەزدە كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى – بايجاننىڭ  15 جاستاعى ۇلى  سارتاي باستاعان مىڭ بالا جاۋ شەبىنە قاراي اتقان وقتاي ۇمتىلعانىن جازادى. بۇل  سارتاي – كادىمگى «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندەگى سارتاي باتىر. وسى شايقاستا  تالاي  قىرشىن  قازا تاپتى، وكىنىشكە وراي وزگەلەرى  جونىندە قازىرگى كۇنى ناقتى مالىمەت بولماي تۇر دەيدى ن.دومباي ماقالاسىندا. مۇنىسى بەكەر. مالىمەت بار، مالىمەت – حالىقتىڭ ءىنجۋ-مارجانى داستاندا.  ونى  بىلەسىڭ،  تەك   قالپاق-سارت  قۋلىعىنا  باسىپ،  ەلەمەيسىڭ. سىر  شەكتىسى  جاقايىم  قابىلاندارى  جىلقىايدار،  جىلقىامان،  سارتاي  دەۋگە  قولىڭ  بارماي،  قىزعانىشپەن  اينالىپ  وتەسىڭ.

ارۋاقتارى ريزا بولسىن، جاۋجۇرەك بوزبالالاردى باستاعان سارتاي باتىرعا توقتالا كەتەيىن.  سارتاي تۋرالى قولىمىزدا قۇندى دۇنيە ن.قوسجانۇلىنىڭ «سارتاي باتىر» داستانىن وقىپ وتىرعاندا، ول تولىق ەمەس، جالعاسى بارداي كورىنگەن. سارتاي جاۋعا اتتاناردا اكەسى بايجان بيدەن  رۇقسات سۇرايدى. اكەسى:

كوزىمنىڭ نۇرى سارتاي جان،

قۇلىنشاعىم سەن ەدىڭ.

جاستايىڭنان شىراعىم،

اقىلمەن توپتى بوگەدىڭ.

قايىرلى بولسىن قادامىڭ!

وسى جولى جاۋعا اتتان،

قامدان-داعى  اسىعا.

جاۋدى جالعىز جەڭبەسەڭ،

مىڭ بالا ال قاسىڭا.

عۇمىر بويى سول دوستار،

قورعان بولار باسىڭا.

اكەسىنەن باتا الىپ، ەلدەن ىزىنە ەرەم دەگەن مىڭ بالانى جيناپ ابىلقايىر حاننىڭ جاساعىن ىزدەپ ساپارعا شىققان ون بەس جاسار سارتايدىڭ داستاندا  قاندى كويلەك دوستارى –  جىلقايدار مەن جىلقامان، تۇگەلدەي مىڭىن  جاۋ جۇرەك قىلىپ جاتتىقتىرعان بۇكىرەك باتىر،  اقىلشىلارى – بابىي، سىرلىباي، مىڭباي  ۇلى  بيلەردىڭ  اتىن  اتاماي  اينالىپ  وتەسىڭ  نەگە؟! سارتايدىڭ اكەسى بايجان بي وسى بيلەردىڭ ايتقانىنا جۇگىن، اقىلىن تىڭدا دەگەن داستانداعى جولداردى نەگە كوزگە ەلەمەيسىڭ، نۇرپەرزەنت! بىلمەدى دەپ ايتا المايمىن. ابىلقايىر جاساعىنا قوسىلۋعا اتتانعان مىڭ  بالانىڭ ىشىندە  كىشى شەكتىدەن ءبىر جان بولماعان، سەبەبى ول زاماندا كىشى شەكتىلەر تۇگەلىمەن قۋاڭداريا بويىنداعى  قاراقالپاق  اراسىندا كىرمە، سارتتاردىڭ بودانى  بولىپ ءجۇردى.  سول مىڭ بالانىڭ جەتى جۇزدەن استامى سىر شەكتىسى جاقايىم اتالىعىنىڭ جاۋ جۇرەك جاس وركەندەرى ەدى.

بالاسى سارتايعا:

بۇكىرەكتەي باتىرىڭ،

قالماققا جالعىز اتتانعان.

قوراشورا قارمىس بي،

كەم ەمەس ەدى  كەمەدەن.

سىرلىباي، بابي ەكەۋى،

تايسالماس ءادىل تورەدەن.

بايجان، اقشا، اساننان

ءارى ساقا، ءارى بي،

اتىمتايدان بەرەگەن،

سىرلىباي، بابىي، مىڭباي –

تار جەردەن وتكىزەر جىعىلماي،

وسىلارعا قىزمەت ەت

ساتىپ العان قۇلىنداي

ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت،

بابي  عوي سونىڭ كوكەسى.

ەسكە ساقتا مۇنىمدى-اي،

بۇكىرەك، جاقاۋ، بايىمبەت –

كىشى ءجۇزدىڭ جىرىنداي.

كەمشىلىك بولماس شىراعىم،

سولاردىڭ جۇرسەڭ سوڭىندا-اي.

بۇگىندە قازاق  باسىلىمدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى  باتىر دا، بي دە – شاپىراشتى ناۋرىزباي، تاۋسارۇلى  قازىبەك بي دەپ جالاڭ ۇرانعا كوشتى.  ەرلىگى ناۋرىزبايدى ون وراپ الاتىن البان رايىمبەك باتىردى نەگە جازبايسىڭدار؟ ارۋاققا قيانات جاساپ جاتقاندارىڭدى نەگە كورمەيسىڭدەر؟ ۇلى شايقاستاردا ەرلىك كورسەتسە دە ەسىمدەرى ۇمتىلعان باتىرلارىن نەگە  زەرتتەمەيسىڭدەر؟ اقتابان  شۇبىرىندى  دا  ناۋرىزباي مەن رايىمبەك  قول  باستادى  دەگەن دەرەك جوق. ولار پارتيزاندىق، جەتىسۋ ولكەسىنىڭ  ازاتتىق  سوعىسىنىڭ  باتىرى  ەكەنى  راس.  حاس  باتىر  تورتاعانىڭ  ءبىرى  شاقشاق  جانىبەكتى  الاشتىڭ  ۇرانىنان  الىپ  تاستاپ،  جەتىسۋدىڭ  ولكە  ازاتتىق  پارتيزاندىق  سوعىسىنىڭ  باتىرى  ناۋرىزبايدى  ۇرانداتقاندارىڭ  تاريح،  قۇداي  الدىنداعى  كەشىرىلمەس  قيانات.  

بۇلانتىداعى تاريحي سوعىستا قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق جانىبەكپەن  قاتار قويىپ ناۋرىزبايدى قاھارمان  قىلاسىڭ، نۇرپەرزەنت. سول ۋاقىتتا جاۋ  قول  استىندا قالعان  جۇرتپەن حابار تاسۋشى  (جاۋشى)  ورنىندا جۇرگەن.  قازىبەككە 2000 مىڭ دۋلات  قولىن  باسقارتىپ، قولباسشى  دەپ اسپانداتقانسىڭ. قازىبەك ءبيدىڭ تولە ءبيدىڭ ورىنباسارى بولعانى  كوپ كەيىن... سەبەبى،  1727 جىلدارى ۇلى ءجۇز تۇگەلىمەن  جوڭعارلار باسىپ العان جەر ەدى. تولە بي ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلىس بەگى، جوڭعاردىڭ وڭ قولى، اماناتقا ۇلىن بەرىپ، شاشتى (تاشكەنت) باسقارعان شاعى. ناۋرىزبايدىڭ  اتى ابىلاي  كەيىن ورتا جۇزگە   حان بولعاندا شارىقتادى. 1752 جىلدارى شۇرشىتتەر (قىتاي) جوڭعارلاردى قىرىپ سالدى  (3ملن. حالىقتىڭ 1.5 ميلليونىن قىردى).  ال قازىبەك بي تاۋاسارۇلى دەگەندى ءمىناجاتى  قالداربەك بالعىنباەۆ جارنامالاپ، ەسىمى ءۇش عاسىر وتكەن سوڭ شىقتى. تاۋاسار ۇلى  تاريحتا بولعان تۇلعا، بىراق ءمىناجاتى جازعانداي ءۇش جۇزگە تانىمال، ءۇش بيمەن قاتار ءجۇرىپ بيلىك ايتتى دەۋ جالعان اسەرلەۋ،  ونى  قاھارمان ەتكەن قالداربەك دەگەنى.

تاريحتاعى قالماققىرىلعان اتانعان جەر قاي جەر؟ ءبىر دەرەكتە  سارىسۋ  بويىندا  قىرىق مىڭنان استام قازاق جاساقتارى  قاتىسقان سوعىس وتكەن جەر دەلىنەدى. مەنىڭشە،  جوڭعارمەن اراداعى قاندى شايقاس – مۇعالجار  تاۋىنداعى  شاتقالدا،  بوگەلى بورتەلى مەن قاراسيىر جازىعى. بۇل جەردە  قاراساقال تايلاق پەن  وشاقتى ساۋرىق باتىردىڭ  بىرلەسكەن قولىمەن  ءۇش كۇندىك ۇرىستا جوڭعار جاساعى كۇيرەي جەڭىلگەن. جەكپە-جەكتە تايلاق دابۋ نوياندى جەر جاستاندىردى.

بوگەلى بورتەلىدەگى جەڭىس قازاق ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ،  ارتى بۇلانتى، اڭىراقاي جەڭىسىنە جالعاسقان  ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاماسى.  بۇلانتى مەن اڭىراقايداعى جەڭىس بولماسا قازاق  ورداسى سول كەزدەن 100 جىل بۇرىن عانا توز-توز بوپ قۇرىعان نوعاي ورداسىنىڭ كەبىن كيەرى انىق ەدى. كەدەرگىسىز قازاق جەرىنىڭ كىندىگىنە جەتكەن جوڭعار  قولى ەندى ءبىر سەكىرسە  ەدىل قالماقتارىمەن بىرىگەر ەدى.  جوڭعار مەن قالماق  ءتىلى ءبىر، ءناسىلى ءبىر حالىق.  ەدىل قالماقتارى  ءار سەبەپتەرمەن ەدىل بويىنا تۇراقتاپ قالعان كوشپەندى حالىق. وتە جاۋىنگەر ۇلت. ءبىر زاماندا وزىنەن ءجۇز ەسە كوپ شۇرشىتتەر ولارعا سالىق تولەپ، قونتايشىلارىنا قىزدارىن بەرىپ قۇدا-جەكجات بولىپ قورعانعان.

ورىس مەملەكەتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن پولتاۆا، كۋليكوۆو، بورودينو تۇبىندەگى شايقاستارى قانداي ماڭىزدى بولسا، قازاق حالقى مەن مەملەكەتى ءۇشىن بۇلانتى مەن بىلەۋتى تۇبىندەگى جەڭىس  تە سونداي ماڭىزدى.

بۇلانتى، اڭىراقاي شايقاستارىنا دەم بەرگەن بوگەلى بورتەلى، قاراسيىر جازىعىنداعى ءبىرىنشى رەت جوڭعارلارعا كۇشەيتە سوققى بەرگەن قولدى باستاعان تايلاق پەن ساۋرىق باتىرلار تاريحتا لايىقتى ورىندارىن الۋى ءتيىس!  بۇلانتى، اڭىراقايداعى  جەڭىستى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ كەمەڭگەر  قولباسشىلىعىمەن كەلگەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.

بالا سارتاي كەيىننەن جاسى كەلگەندە ءالىم تايپاسىنىڭ ءبيى ەل قورعاعان قولباسشىسى بولىپ، 40 جىل قىرعىندا تالاي ايقاستى باستان وتكىزدى. ەدىل قالماقتارىمەن، تۇركىمەن، باشقۇرت، حيۋا، ۇرگەنىش سارتتارىمەن، ورىس باسقىنشىلارىمەن  سوعىسىپ، ولە ولگەنشە سىر بويىن قورعاپ كەتتى. سارتاي – ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا، ابىلقايىردىڭ  بودان بولۋ ساياساتىنا قارسى تۇرعانداردىڭ ءبىرى. سارتاي ەسىمى ا.لەۆشيننىڭ  «وپيسانيە كيرگيز-كازاچ يلي كيرگيز-كايساتسكيح وردا ستەپي» اتتى ەڭبەگىندە، تەۆكەلەۆتىڭ كۇندەلىگىندە، م.ۆياتكيننىڭ «سىرىم باتىر» كىتابىندا، ت.ب. كوپتەگەن قۇجاتتاردا كەزدەسەدى.  ول 1732 جىلى 6 ناۋرىزدا تەۆكەلەۆپەن كەزدەسىپ اڭگىمەلەسكەن.

ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭىندا» بايجان، بابي، سىرلىباي بيلەر، باتىر اقشا، سارتاي  تۋرالى  اشىپ جازىلعان. ورىس ەلشىلەرىنىڭ  اتقان وعىنان  قازا تاپقان بابي ءبيدىڭ ءىنىسى – بايعارا باتىردىڭ قۇنىن داۋلاۋشىلاردىڭ ءبىرى.

سارتاي قازالىعا تاياۋ قىزىلدىڭ قۇمىنداعى قاسىم قوجا  قورىمىنا جەرلەنگەن دەيدى. ول  قاتە پىكىر. سارتاي اتامىز قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋى، جاقايىم اساندارىنىڭ قونىسى –  رايىم  ەلدىمەكەنىنە تاياۋ ورىندا جاتىر. كەسەنەسى جاڭارتىلدى.

بىردە ومىرزاق جولىمبەتوۆ اعامىز گرۋزياعا بارعاندا، مۇراجايعا اينالعان پاتشا سارايىنىڭ ەتەگىندە اعىپ جاتقان كۋرا وزەنى جاعالاۋىنداعى تاس قۇلپىتاستارعا كوزى تۇسەدى. 1744 جىلى يراننىڭ ءنادىر شاقى  گۇرجىستانعا  شابۋىل جاساعاندا، پاتشا سارايىن قورعاپ، قاقپا الدىندا قازا تاپقان گۇرجىنىڭ (گرۋزيننىڭ) ءجۇز بالاسىنىڭ ارقايسىسىنا قۇلپىتاس قويىپ، ەسىمدەرىن تاسقا ويعان. ءبىز شاھيد كەتكەن 500 بالانىڭ ءار قايسىسىنا قويماساق تا،  جاۋ جۇرەك مىڭ بالاعا ورتاق بەلگى نەگە قويمايمىز؟ تاسقا قىرشىن كەتكەن بوزبالالاردىڭ  قولباسشىسى سارتايدى، باتىرلار جىلقايدار، جىلقاماندى، ۇستازى بۇكىرەك باتىردى ويىپ  جازساق، ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋگە بولار ەدى.

1998 جىلى جەزقازعان قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى بۇلانتى شايقاسىن زەرتتەۋگە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، بەتپاقتىڭ دالاسىمەن 1500 شاقىرىم ءجۇرىپ، بۇلانتى شايقاسى وتكەن – قالماققىرىلعان جوتاسىنان باستاپ 6 جەرگە بەلگى  قويدى.  60-70 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان بۇلانتى بويىنداعى قالىڭ قورىمدا قالماقپەن شايقاستا قازا تاپقان جاۋىنگەرلەر جاتىر.

سىر بويىندا ەلجاندى ازاماتتار بار، قورقىت اتا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، جاۋ جۇرەك مىڭ بالاعا ارناپ قوماقتى ەسكەرتكىش بەلگى قويار. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قارساڭىندا سارتاي باستاعان قولدىڭ ەرلىگى لايىقتى اتالعانى ءجون. بۇلانتى جەڭىسىنىڭ 290 جىلدىعىنا  دا از ۋاقىت قالدى.

جانات – سەرى، بابي بي تەگى، اقتوبە وبلىسى.

Abai.kz