زامان-اي، سۋىق سۇر-ءوڭىڭ،

 

وتقا دا، سۋعا سالاسىڭ. 

كەنەسارىنىڭ باسىن اپ، تۇكتى جۇرەگىن – 

جۇرەگىمە جەرلەپ، 

قاي جاققا قاڭعىپ باراسىڭ؟! 

 

نەڭدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ تورتكۇل دۇنيەنى ءتۇتىپ جەپ،

وسىناۋ قىرعىن-سۇرگىننەن؟

...كەۋدەمدە ءالى تۇكتى جۇرەگىم لۇپىلدەپ،

باسىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن مەن.

اقسۇڭقارۇلى

 

* * *

Electa  una  via,  non  datur  recursus  ad  alteram!

 1840 – تىشقان جىلى. سارشا تامىز. ارقا. بوقتى قازىلىق.

...ەل قىرعا شىعىپ قونعان. جاز ورتاسىنا تامان تورە اۋىلى جۇرت جاڭارتىپ، قوزىكوش جايلاۋدىڭ ءبىر پۇشپاعىنا ءۇي تىككەن كەز ەدى. حان ابىلاي تۇسىنداعى ءسان-سالتانات جوق قازىر. دالانىڭ ءتوسى دە، قازاقتىڭ كوشى دە جۇپىنى.

بوكەي اۋلەتىنىڭ اق تۋلى ورداسى بوقتىنىڭ ءتور جايلاۋىنا دارا قونعانىمەن، قاراشاسى مەن تولەڭگىتى ورمان ورىس ورتاسىنان وسىندا اۋىپ كەلگەن قاراشەكپەنمەن ىرگەلەس قازىق قاعادى. بيىل جاز كوك شاتىر كوندەي كەپكەن قۇرعاقشىلىق بولدى. جەرجيەككە جۇتىلارمان بوپ قياننان كوزگە ازەر ىلىككەن بۇلت اتاۋلى قارقارالى قازىلىقتىڭ قازىعىنا اينالىپ قالعانداي، قاراعايلىنىڭ بيىگىنە بايلانىپ قالعانداي – مۇندا جەتپەيدى، جەتكەنى جەلگە جەمىرىلىپ، تۋ-تالاقاي ىدىراپ كەتەدى.

قارا جەردىڭ قىرتىسىن قوپارىپ، توپىراق كۇرەگەن قاراشەكپەندەر سايداعى تالدىدان قىرعا سۋ شىعارىپ، جاتاق قازاقتىڭ جاعاسىن ۇستاتتى. وندايدى بۇرىن كىم كورگەن؟! اتاسى بوكەي حاننىڭ ايتۋىنشا، اتام زاماندا وسى القاپتى جايلاعان ساق-سارمات، عۇن-قىپشاق ەگىن ەگىپتى. وعان اناۋ جاتقان كارى توعاننىڭ سىلەمدەرى كەپىل. مىڭ-مىڭ جىل بۇرىن بولىپتى-مىس. ودان كەيىن جالپاق ارقانى جورتىپ ءجۇرىپ-اق اس-سۋعا جارىعان قازاق جەر تەسىپ، ءۇي سالماعان، ءشوپ-شالام كەسىپ، كوكجاسىققا الدانباعان. ەت پەن قىمىز، ايحاي شىركىن، كەڭ دالا! ودان وزگە اڭسار-قۇمارى جوق ەكەن قازاقتىڭ. دەشتىنىڭ دالاسىنا سىيماي لىقسىعان قالىڭ جىلقىدان ارتىق قۇت بار ما! قايران، قازاقتىڭ دالاسى. داريا عوي شالقىعان. سوناۋ ەرەنقابىرعادان ورالعا، ورالدان اسىپ، قاپ تاۋىن باسىپ، قارا تەڭىزگە دەيىن قاراكوكتىڭ تۇقىمى باعىندىرعان. ءنىلدىڭ جازيراسىنان ۇشقان قۇسپەن قاناتتاسىپ، مۇز مۇحيتقا دەيىن بارىپ، كوشىن كوككە تىرەگەن. ول زامان قايدا؟! اق پاتشا قازاقتى قىسى-جازى جەر ۇيگە وتىرعىزام دەپ، باتىستاعى اعايىننىڭ جايلاۋىن كەسىپتى. بيىلدان سوڭ ءبىز دە قارقارالىداعى قاراعاي تامعا وتىراتىن ءتۇرىمىز بار. "جايلاۋىڭ جاپىرىلماسىن" دەگەن جامان قارعىس وسى شىعار؟!

قۇسبەك تورە زاۋ بيىكتەن شالىنعان شوكىمدەي عانا بۇيرا بۇلتقا قاراپ ويعا باتتى. دەشتىنىڭ دالاسىن – ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن اتالارى مىڭ جىل قۇت مەكەن ەتكەن ۇلى دالانى شارلاۋ ارمانى ەدى ونىڭ. ارمانى ادىرا قالار دەپ كىم ويلاعان؟! قازاقتىڭ ءورىسى كۇن ساناپ تارىلىپ كەلەدى. ەندىگى كۇنىمىز نە بولماق؟!.

ءتۇس اۋا قىر باسىنا شىعىپ، كۇندەگى قالپىمەن ەكىنتى نامازىنا دەيىن ويعا قاراپ ويداعى ەلدى ويلاپ، كوككە قاراپ تۇنىق زەڭگىرگە رۋحتارى ءسىڭىپ كەتكەن اتالارىن ويلاپ، ارعى-بەرگى تاريحتى تولعاپ، ەرتەڭىنە كوز جەتكىزە الماي قايتار ەدى. ەتەكتەن بۇعان قاراي قۇيىنداتا شاپقان جالعىز اتتى ويىن بۇزدى. تاعى نەعىلعان شابارمان؟! جامانتاي دۋانباسى جەلپوشتا جىبەردى مە ەكەن؟! بىراق ولار بۇل تاراپتان ات شاپتىرماس-تى. تولەڭگىت اۋىلىنان بولار. جوباسى بۇرىس كەتپەگەن ەكەن. قۇرىق تاستامعا دەيىن ەكپىندەي كەپ، اتىن ازەر توقتاتقان بالا جىگىت ەنتىگىن باسا الماي تۇر. ءسىرا، اۋىلدان باسى قاتتى اتتىڭ بىرىنە مىنە ساپ، اسىعىس تۇرا شاپقان. سەكىرىپ تۇسكەن بەتى ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، يشارا قىلدى.

- ءيا...

- اللا جار!..

- ار ما. نەدەن الاشاپقىن بوپ ءجۇرسىڭ؟

- ەتەكتەگى... ورىستىڭ... ەگىنىن... ءورت شالىپتى... تۇگى قىرقىلعانشا... كۇيىپ، كۇل بوپ قالىپتى...

- سودان؟!

- سونى... سودان... سول سوققاندار اتەكەم اۋىلىنان كورىپ، توبەلەس شىعارىپ جاتىر... سىزگە جىلدام جەتكىز دەگەن اتەكەمنىڭ سالەمى سول... ورىستى... توقتاتىپ بەرسىن دەدى... اۋىلدى ورتەپ جاتىر...

بۇل قولىن ۇسىنعان قالپى قاتىپ قالدى. ورىستىڭ جاياۋ توبەلەسىن قارقارالىدا كورگەن. ايىر-كۇرەك، بالتا-قازىق ۇستاپ، بارقىراي اتتانداپ، تۇس-تۇستان شابادى دەرسىڭ. ەتەگىن ءتۇرىپ ايەلى، الىستان تاس اتىپ بالاسى قوسىلا شابۋىلدايدى. تۇزداي كوزدەرى اقيلانا اتتانداپ شاباتىنى – اراققا سىلقيا تويعاننان ەكەن. تۇسىڭنان وتەر-وتپەستەن مۇڭكىر ساسىق ءيىسىنىڭ ءوزى-اق قاراپ تۇرعان قازاقتى حاراپ قىلۋعا جەتەدى. بىراق اتقا مىنگەن قازاقتان ارۋاق كورگەندەي قورقادى. اتتىڭ باۋىرىنا الىپ ساباعانىنان زارەزاپ بولعان.

- ە-ە، اقىرى ءبىر توبەلەس بولدى دە! ەندى بۇل كۇنارا قارپىسقا ۇلاسادى-اۋ...

كىمگە ايتقانى بەلگىسىز. جاۋشى بالا اتىن اق كوبىككە مالىپ، كەرى شاۋىپ بارادى. بۇل دا تومەنگە قاراي اياڭداي بەردى.

"ورىستى توقتاتىپ بەرسىن! ورمان ورىستى مەن تۇگىل عۇبايدوللا مەن كەنەسارى حان دا توقتاتا الماعان. مەنەن نە قاۋقار شىعادى دەيسىڭ؟!" دەپ كۇرسىنىپ قويىپ، ىرگەدەگى اۋىلعا ات باسىن بۇردى.

تەرەڭ سايدىڭ قوس قاباعىن جايلاعان قازاق پەن ورىس العاش توبەلەسكەن كەش ەدى. ەكى اۋىل دا وتقا ورانعان. جارىلعان باس، سىنعان قول... قاراشەكپەندەر جاق الاپ ويدىم-ويدىم وتقا شالىپ، قارا كۇيە قۇشىپ قاپتى. قازاقتار جاق – ءار جەردە تەڭكيگەن ولەكسە مەن ورتەنگەن كيىز ءۇي. اۋىل ىرگەسى بىقسىعان تۇتىننەن ۇركىپ وكىرگەن سيىر. اعايىن ىشىنەن سابىر قاشتى.

سول كەشتە اۋىل اقساقالىنىڭ كەنجە نەمەرەسى ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى. ورىس جاعى بالانى كورمەدىك دەپ، انت-سۋ ءىشىستى. قازاق جاعى اۋىل اينالاسىن اتپەن ءسۇزىپ، كوز جەتەر تۇسقا دەيىن كۇن سالىپ قاراپ، ءيىسشىل تازى جۇگىرتىستى. اشەيىندە جاپپانىڭ كولەڭكەسىنەن قۇنجىڭداپ شىقپاي وينايتىن قارا بالا زىم-زيا. تەزەك تەرە كەلگەن شەشەسى شاشىن جايىپ، اڭىراپ دالاعا جۇگىردى. اتاسى قامشىسىن بىلەمدەپ ۇستاپ، تىرس ەتىپ ءۇن شىعارماي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ وتىر. اكەسى ورىس-قازاقتى جەتى اتاسىنان قۇلاتا بوقتاپ، اقىرى اتىن ساباپ، ايدالاعا تۇرا شاپقان. ءيىسشىل تازىلار كوڭىرسىگەن دالانى كەزىپ، تاباندارىن شوققا قارىتىپ قايتىپ كەپ، ىرگەدە جاعى ايىرىلعانشا ەسىنەپ جاتتى. كۇيگەن دالا، كۇيىك اۋىل قانىن ىشىنە تارتىپ، زارلى انانىڭ ءۇنى بوپ وكسي اڭىراپ، ىمىرتتى قارسى الدى...

 

* * *

 

قاس قارايماي-اق جۇرەگى ۇشىپ كەتكەن ەدى قارا بالانىڭ. ول قاراشەكپەندەرمەن توبەلەس باستالعان بەتتە، تەزەك تەرە كەتكەن اپاسىنا قاراي جۇگىرە جونەلگەن. اپاسى قىرعا تاسپاداي تارتىلعان سيىرسوقپاقتاردى قۋالاپ ۇزاپ كەتكەن سەكىلدى. وزەننىڭ تابانىندا كورىنە قويمادى. تەرەڭ سايدى قيالاي اينالىپ وتە شىعارمىن دەپ ويلادى قارا بالا. سايعا تۇسۋگە كوڭىلى داۋالامادى. سايدىڭ ەتەگىمەن قۇلدىراڭداي شاۋىپ، ءبىراز ۇزاعان سوڭ بۇرىلىپ، ارتىنا قارادى. اۋىلدىڭ ءۇستىن قارا ءتۇتىن قىمتاپ تۇر ەكەن. ۋىقتىڭ شارتىلداپ سىنعانى عايىپتان قۇلاعىنا جەتىپ، قۇرىم كيىزدىڭ بىقسىپ جانعانى كوزىنە ەلەستەپ كەتتى. سودان جۇگىرە جونەلگەن. تەرەڭ سايدىڭ تۇيەتايلى قاباعىنا تىرمىسىپ شىعا كەلگەندە جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى. جازعىتۇرىم قاراشەكپەندەر قىرتىسىن قوپارىپ، ەگىن ەككەن القاپ كۇيە جاققانداي – قاپ-قارا. وڭ جاقتا دا، سول جاقتا دا ءار-ءار تۇسىنان ءالى ابدەن سونە قويماعان قاراعان-توبىلعىدان كوتەرىلگەن سۇيىق كوك ءتۇتىن بولماسا، دالا قاپ-قارا بوپ ورتەنىپ كەتكەن.

- اپا! - دەدى ايعايلاپ قارا بالا.

ءۇنى سايعا جۇتىلىپ جوعالعان. سالدەن سوڭ بارلىعىڭقى داۋىسى جاڭعىرىق بوپ قايىرا ورالىپ، ودان ارمەن شوشىتتى.

- اپا، اۋىل ورتەنىپ كەتتى! قايداسىڭ؟..

- قايداسىڭ؟ ...ايداسىڭ! - دەدى جاڭعىرىق.

- اپ-و-وۋ!..

- و-وۋ... وۋ...

جاڭعىرىقتان وزگە ەشكىم ءۇن قاتپادى. قارا بالا قىستىعىپ جىلاپ جىبەردى. ارتىندا كۇيگەن اۋىل، الدىندا كۇيەگە جۇتىلعان، بىقسىق ءتۇتىن تورلاعان دالا. تەرەڭ ساي تۇبىنەن جەتكەن باقانىڭ قۇرىلى دا قورقىنىشتى ەستىلە باستادى.

- اپا! شولدەدىم عوي. ايران بەر! - دەدى قارا بالا. سودان سايدى جاعالاپ، سيىر ءورىپ كەتكەن قولاتقا قاراي توقتاماي جۇگىرە بەردى، جۇگىرە بەردى. سالدەن سوڭ تاقياسىن شەشىپ، ماڭدايىنان سورعالاعان تەردى سۇرتپەك بولدى. اپاسى بەلدىگىنە وراپ بەرگەن ورامالى ءتۇسىپ قالىپتى. تاقياسىن شەشىپ اپ، ءسال تىزە بۇگىپ جۇرەلەپ وتىرا قالدى. مۇرنىنان اققان سوراسى كەۋىپ، جارىلىپ كەتىپتى. "بەت-اۋىزىم بەس يت جالاسا تويارداي ايعىز-ايعىز بولعان شىعار. اتام كورسە، ءسۇرتىپ بەرەر ەدى"

- اتا، اتا! قايداسىڭ؟ - دەدى ءالسىز عانا.

تەرەڭ سايدىڭ ەتەگى جازاڭدانىپ بارىپ، شوق-شوق شىلىككە ۇلاسار ەدى. "شىلىككە تاقاماڭدار، قاسقىر جاتادى!" دەگەن اعاسىنىڭ ءۇنى جەتتى قۇلاعىنا الدەقايدان. شوق شىلىككە تاقاماي، قىراتقا قاراي ءسال بۇرىلعانىن ءوزى بىلمەي دە قالدى. تاقياسى وتىرعان جەرىندە قالا بەردى...

 

* * *

 1847 – قوي جىلى. ەرتە كوكتەم. جەتىسۋ.

جايىلىپ اققان قىزىل سۋدىڭ ۇستىنەن كۇننىڭ قۇلاعى قىلتيدى. جارىلعان مۇزدىڭ كۇتىرى قارا ءتۇندى ءزىلدى كۇرسىنىسپەن تىتىرەتكەن ەدى. ال، تاڭ اتا جايقىن سۋ قىمتاعان دالا بوز مۇنارعا ورانار ءسات ءتۇن بالاسى تۇك بولماعانداي – كەڭىستىك سۇلىق جاتىر. جىم-جىرت. تاڭ بوزىندا سۋعا جۇزگەن اتىراپتان كوتەرىلگەن بۋ كوكتى تۇمشالاعان تورعىنعا ارالاسا، اسپاندى جەرگە جاپسىرعانداي تۇتاسىپ قالعان. مۇنار ىشىنەن قاراۋىتقان قىرقالار مەن شۇبار قاراعان، توپتاسقان توبىلعى، تەڭكيگەن ولەكسەلەر عانا ارەدىك ەلەس بەرەدى.

سايعا جىرالانىپ قۇلاعان وزەكتەن سۋدىڭ سىڭقىل سىلدىرى شالىندى. الىستان قارعانىڭ قارقىلى ەستىلدى. توپتانىپ شىعىسقا قاراي ۇشىپ بارادى قالىڭ قۇزعىن. ەسەبىنە سان جەتەر ەمەس. "زاۋالدى كۇن ءوز باسىڭا كورىنسىن!" دەپ كىجىندى وڭقا باتىر. قىزىل كۇننىڭ ساۋلەسىنە جىلىنۋعا اسىققانداي توپتى قۇزعىن مۇنارعا ءسىڭىپ بارادى. ءولىم ءيىسى تۇنشىقتىرىپ، قاماپ تۇرعان جازىقتا تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان ولەكسەلەرگە ابدەن تويعان-اۋ شاماسى. كەشەگى قان-قاساپ قىرعىندا اجال قۇشقان ساربازداردى قىرقاعا جەرلەپ ازەر ۇلگەرگەن بۇلار. القىمىنا جەبە قادالىپ، الكەۋدەسىنە نايزا شانشىلعان، قيدا قىلىش قاتا ءتيىپ سويىپ كەتكەن، جانتالاس الاساپىراندا قارنى اقتارىلىپ، ىشەك-قارتاسى جەرگە شۇبالعان قانشاما جانۋاردى باۋىزداپ قانا ۇلگەرگەن جاۋلارى. جەر-انا جارىقتىق تانىنە توگىلگەن جازىقسىز قاندى اۋىرسىندى ما – نەشە كۇن بويى سىلبىرەگەن جاۋىن اقىر-اياعى قارا نوسەرگە ۇلاسقان.

كەكىلىكسەڭگىر ەتەگىندەگى اسكەرگە قول جيناۋعا ەل ىشىنە كەلىپ، اعايىن-تۋماعا ۇران تاستاپ، جاۋشىلاتقان قوس باتىردىڭ نوكەرى قاپىلىستا قىرعىنعا ۇشىراپ ەدى...

اۋەلى ارعى-بەرگى ارۋاقتى قوزعاپ، القاعا اقىلىن سالار دەپ اقساقالدارىمەن سويلەسكەن. ون جىلداي ورىسپەن شايقاستا حان قولىنا قوسىلعان ەرلەرى ورالماعان ەلدىڭ قامكوڭىل قاريالارى نە ايتا الادى؟! شاراسىز كۇيدە الاقانىن جايىپ، باتا بەرۋگە عانا ءال-دارمەندەرى جەتكەن. اقساقالدان اقىل تاپپاعان سوڭ، تىزگىن ۇستاپ وتىرعان اتقامىنەرلەرگە جۇگىنگەن. زەرلى شەكپەن كيگەن توپ حاننان بارقادار تاپپاسىن سەزىپ، باسىن الا قاشسىن. اعايىن شە، اعايىن؟! جايلاۋى جاتتىڭ جۇرتىنا اينالىپ، كوشى دوعارىلعان، باسى اۋعان جاققا بەزىپ كەتەرمەن بولسا دا، بارار جەرى قالماعان اعايىن نە ايتا الادى؟! ەر-ازامات اتقا قونعاندا جەتەككە ات بەرىپ، جىلقىسىن ۇيىرىمەن ايداپ تاستاعان. سوڭىرا اق پاتشانىڭ سالىق-سالعىرتى اينالىپ سوعىپ، قويدى قوزىسىمەن، اشا تۇياق اي ءمۇيىزىن تورپاق-تاناسىمەن قوسا قۋالاپ اكەتكەن. ەل دە، ەر دە جەرگە قاراپ قالعان ەدى. باتاعا عانا الاقان جايعان ەل. باسقا بەرەرى جوعىن ايتقان. كەنەكەم الاشقا ساۋىن ايتىپ، جاسىل تۋىن جەلبىرەتىپ اتقا قونعان يت جىلى شىبىقتى تاي عىپ شاپقىلاپ جۇرگەن بالالار قازىر بوزبالا اتانعانىمەن بىرەن-ساران جاۋجۇرەگى بولماسا، اقساقال مەن اعايىننان اسىپ، ەرەر نيەت تانىتپادى ەشبىرى. ەل ءىشى ەگەمەن بولام دەگەن ەرلەر ءۇشىن وگەي تارتىپ تۇر ەكەن. جاردەم بەرمەك تۇرماق، "اۋلاق جۇرىڭدەر، كەسىرلەرىڭ تيەر" دەگەن راي اڭداتتى. ءتىپتى، "اتقامىنەرلەر ىشكى جاقتان اسكەر شاقىرتتى" دەگەن قاۋەسەت تە جەتكەن بۇلاردىڭ قۇلاعىنا. اڭىسىن اڭداپ اپتا جاتتى ىرگەگە كوشىن دوعارىپ. ەرۋلىك ەنشىسى بولىنبەگەن ەل ەدىك. ەرەۋىل اتقا ەر سالعان ەرلەرگە مەزىرەتى تانىتا قويمادى سول ەل. ءيتى دە بۇلارعا قاراپ ۇرەتىن بولدى. اقىرى اشۋعا مىنگەن نوكەرلەر.

"ۋا، ەلمىسىڭ؟! ەلدىگىڭدى جۇتقان لاقاتتى كورمىسىڭ؟! ورمان ورىسقا جۇتىلىپ كەتەسىڭ عوي ەرتەڭ-اق! جەرىڭدى كەسىپ، بەلىڭدى باسىپ، ەتەگىڭدى ءتۇردى! شەن-شەكپەنگە ساتىلعان باي-باعلان، بي-تورەڭ ەلگە تۇتقا بولماي، كاۋىرگە توپسا بوپ، تورىڭە شىعارعانىن نەگە كورمەيسىڭ؟!"

اعايىن ايدالاعا ماڭگىرە قاراپ، ەسىنەگەن الپەت تانىتتى...

"قاراشەكپەننىڭ بوعىمەن لايلانعان سۋ وڭەشىڭنەن ءوتىپ كەتكەن بە؟! جيىل، تۋدىڭ استىنا! قۇيىل، اعايىن!"

ەشكىم سەلت ەتپەدى. قاراشا ءۇيدىڭ ىعىندا شىبىققا جايداق مىنگەن تاقىرباس بالالار ويناقتاپ، كۇرەسىن ۇستىنە شىعىپ قاراپ تۇردى بۇلارعا...

"ەل ءۇشىن، الاشتىڭ ارمانى ءۇشىن ءشاھيد كەشەر ەرىم قالماعانى ما؟! وي، وڭشەڭ ەز! ەل ەمەس، ەتەگى تومەن قاتىنباسشى وڭكەي! شاپ، كانە! شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىر! وتىن ءوشىر! بۇلارمەن ەل بولعانشا، كۇل عىپ كەتەيىك! وت قوي نامىسسىزدىڭ ورداسىنا!!!"

سودان الاس-كۇلەس ءبىر سويقان باستالعان. ەرتە كوكتەم ەدى. تاقالى تۇلپار تايعانار مۇزداۋىت جىلبىسقىلانىپ ەري باستاعان. الا قانات قىرقاعا شۇبىرىندى ءىز ءتۇستى. قاراشا ءۇيى قارا سۋىقتىڭ وتىندە قالتىراپ تۇرعان از اۋىلدىڭ بىرەر جاپپاسىن قول جيناي شىققان از نوكەر العاشقى ىزا ەكپىنىمەن جىعىپ كەتتى.

اشۋ اتقا قونسا، اقىل ابىرجىپ، اي اشىقتا ازامات اداسار زامان ەكەن عوي. وڭقا باتىر سوعان وكىنىپ وتىر ەندى. كەش باتا كورشى اۋىلعا بارىپ كەلگەن شابارمانى ەتەكتەگى ەلدىڭ بۇلارعا قارسى اتقا قونىپ جاتقانىن جەتكىزدى. قىرىققارالى نوكەردى قورشاپ، جويىپ جىبەرمەك. جەتەككە العان اتىن تارتىپ اپ، ارباعا تيەگەن جاراق-سايمانىن، ولجا مۇلىك-مۇكاممالىن تالاۋعا سالماق. قول جيناعانى كانە، وزدەرى حاراپ بولعالى تۇر. قايتپەك كەرەك؟!. جادىك باتىر تەرىس قاراپ كۇرسىندى.

- بەكەر بولدى! اشۋى اپشىپ تۇرعان اعايىن – جارالى قاسقىردان كەم ەمەس.

- ەزدەن قورقىپ، قاتىنباسشى جاتاقتان اجال قۇشساق ماعان سەرت! ارۋاق اتقانى عوي وندا ءبىزدى.

- ارۋاقتى قوزعاما. سۇيەككە تاڭبا تۇسپەسىن دە...

- قاراشا ءۇيدىڭ ۇشەۋىن دە قاتار تىگەيىك. قاق ماڭدايدان كەلگەنىن كورىپ الامىز. ابىلايشا التى قوستى – تۋ جەلكەدەن. جۇكتى ورتاعا ءۇيىپ قويارمىز. بۇلار بىزدەن ولجا دامەتىپ شاۋىپ العىسى كەلەتىن شىعار؟! قارا قازاقتىڭ باققانى مال-مۇلىك قوي. ايتپەسە، قاراقان باسىمىزعا قىزىعىپ وتىرعان جوق... - دەدى جادىك.

- ونىڭ راس. ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعان جاتاقتار ءبىزدىڭ وبال-ساۋابىمىزدى مويىندارىنا جۇكتەپ نەعىلسىن؟ قان توككىلەرى كەلسە بىزبەن بىرگە اتتىڭ جالىنا تۇنەپ كۇن كەشەر ەدى الدەقاشان.

وڭقانىڭ اتشىسى ءوز الاڭىن ايتپاي تۇرا المادى:

- بۇلار ءتۇن قاتىپ شابۋىلداپ، اتتانسىز اتقا قوناتىن شىعار؟

وعان كارتامىش جاساۋىل داۋ ايتقان بولدى:

- مەنىڭشە، تاڭعى تالما ۇيقىنىڭ ءساتىن كۇتەدى...

وڭقا تاماعىن كەنەدى. اڭگىمەنى دوعارىڭدار دەگەن يشاراتى.

- جو-جوق. بايقاسام، بۇلاردىڭ ەركەك كىندىكتىسىنىڭ ۇيقىسى كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلگەنشە قانبايدى ەكەن. قاتىندارى دا ەرتە تۇرىپ، تۇڭلىك ءتۇرۋدى بىلمەيدى. ساسىپ-پىسىپ، ۇيىقتاي بەرە مە قايتەدى؟!

- ە-ە، جاتاقتىڭ كۇنى وسى دا...

- شاپسا، سول ۇيقىسى قانا – ءتۇس اۋا ءبىر قاۋقار قىلار. ايتپەسە، ەرتەڭ-اق اشۋى باسىلىپ قالاتىن بەينامىس بەيعام بەيباقتار عوي.

اڭگىمە كەلتە بولدى. بۇلار ارباداعى جۇكتى بۇزىپ، تۇنەپ جاتۋ ءۇشىن بىرەر قاراشا ءۇي مەن ءۇش-ءتورت ابىلايشا قوس تىگىستى.

ءتۇن ورتاسى اۋا سىلبىرەپ جاۋىن جاۋا باستادى. تاڭعا جاقىن ىرگەدەگى وزەندە مۇز سىنىپ، قىزىل سۋ جايىلعانى ءبىلىندى. ءسىرا، الاتاۋدىڭ قارت سەڭگىرلەرىنەن باسىن تارتقان وزەندەر بيىل مەزگىلسىز تاسىماق.

مەزگىلسىز...

ءبارى مەزگىلسىز بۇل ەرتە كوكتەمدە.

وزەن ارناسىنان جايىلىپ شىعىپ، ساي-سالا سۋعا شىلقىدى. الاقانات قىراتتاعى قاردىڭ ساۋىتى سوگىتىلىپ، جىلعالانىپ ول اقتى. سىلبىرەپ جاۋعان بوز جاۋىن بەس كۇن تۇردى تولعاتىپ. دىم شالماعان قۋىس قالمادى دالادا. تەرەڭ سايعا لىقسي تولعان ىركىندى سۋ وزەنمەن تابىسىپ، اتىراپتى شايىپ كەتتى. سەڭ قوزعالىپ، سەل باستى دالانى. ەتەكتەگى ەل قىر باسىنا جاپپاسىن تىكتى. قىرداعى ەل تاۋعا شىعىپ الدى. جاتاقتار جادىكتىڭ وتىز شاقتى نوكەرىن شاۋىپ الماق تۇگىل، ءوز باسىمەن قايعى بولىپ كەتتى. قوي-ەشكىسى، ارامزا تۋعان قوزى-لاعى، تورپاق-تاناسى سۋعا قارىق بوپ، ءجۇزىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ دا جەتەكتەگى ءبىراز اتى ىعىپ كەتكەن. ونى ىزدەر جان قايدا؟! ءتۇن ىشىندە كيىزۇيدىڭ ىرگەسىنەن سۋ جۇگىردى. وشاققا سالاتىن قۇرعاق شىبىق قالمادى. ءدوي دالانى سۋ قىمتاپ الدى. بوز جاۋىن قارا جاڭبىرعا ۇلاستى.

...اپتا بويى تولاس تاپپاعان نوسەر انە-مىنە تىيىلارمان. تەرىسكەيدى تۇمشالاعان قارا بۇلتتىڭ ەتەگى قاۋسىرىلعان سىڭايلى. الىس كوكجيەكتە شايتان جاققان شىرپىداي نايزاعاي وينايدى. شولاق سايدىڭ اۋىزى اققان سۋدان جىرالانىپتى. جادىك باتىر كۇرسىنىپ قويىپ، ەڭكەيىپ ءسۋسىڭدى قياقتى ءۇزىپ الدى. بالا كۇنگى ويىن ەسىنە كەلدى كەنەت. قياقپەن قىلىشتاسۋشى ەدى. ىرگەدە شوككەن وڭقا ىڭىرسىپ داۋىس بەردى سول ءسات. اتى جامان دەرتپەن الىسقالى ونشاقتى كۇن. قاراشا اۋىلدىڭ جاۋشىسىمەن تىلگە كەلىسكەن كۇنى ىستىعى كوتەرىلگەندەي بولدى. باسى دىڭىلداپ، ءتانى تالىپ شارشاعانىن اڭداعان. قانشاما جىل بەل شەشىپ، دەمالماعاندا دەنەسى بۇلاي اۋىر تارتپايتىن. كەڭسىرىگى دىمدانىپ، دەمى اۋىرلاعان سىڭايلى. "مۇرنىمنان سۋ اقپاسىن دە – بوقمۇرىن بالا قۇساپ". زورلانىپ جىميعان. كەنەت قالتىراپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. بويى ءبىر سۋىپ، ءبىر ىسىدى. كەشقۇرىم جاۋىرىنى تارتىپ، جوتاسى قۇرىسىپ، دۋ-دۋ قىشىعانداي بولدى. شولاق جەبەنىڭ ماساعىن جەلكەلىگىنەن جۇگىرتىپ، جۇلىنىن قاسىدى. ارقاسى تىز-تىز ەتەدى. قاسىنعانى بەكەر بولعان ەكەن. تۇنىمەن قوس جاۋىرىنى، جوتا-جونى دۋىلداپ شىقتى. ەرىكسىز شالقاسىنان جاتقان بويى ارقاسىمەن جەر كۇرەگەن. تاڭعا تاياۋ قارا تەرگە ءتۇسىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى.

تۇسىندە قۇسبەك اعاسى قۋىپ كەلىپتى دەيدى. تۋرا سوناۋ جىلعىداي – بۇلار ەل ىشىنەن ءبىراز قول ەرتىپ، "كەنەكەم جولىندا، قازاقتىڭ ازاتتىعى جولىندا جان قۇربان" دەپ نايزاعا قىل بايلاپ جورتۋىلعا شىققانداعىداي. حان نوكەرىمەن بىرگە مىڭ جىلقىنى العا سالىپ، سار جەلىسپەن شىعىسقا تارتىپ بارا جاتقان كەز ەدى. سول جولى عوي قۇسەكەڭە نايزانى باتىرماي-اق اتتان اۋدارىپ كەتكەن. سوندا قايتقان ەدى اعاسى: "مىنالاردىڭ سۇرى جامان ەكەن. بەتتەرىنە تۇك شىعىپ كەتىپتى. ەندى سوڭىنان قۋعىنشى سالمايىق. بۇلار قىرادى، ايامايدى!" دەپ. وڭقا مەن جادىك جوشى مەن مولداحاندى الا كەتكەن. بەس-التىداعى بالالار ەدى تايعا مىنگەن. ءيا، سوندا عوي بۇلار قالىڭ جىلقىنى بەرمەسە دە، ەكى ۇلدى قۇسبەك الىپ قايتقان سول ساپاردان.

تۇسىندە سول قۇسەكەڭ: "وڭقاجان، ار ما؟ ەلگە قايتساڭدارشى. ساعىندىق قوي! "ەر – تۋعان جەرىنە..." دەگەن. وكپە-رەنىشتى ۇمىتايىق. جوشىحان مەن مولداحان ءوسىپ قالدى. سەندەردى ساعىنىپ، ولەڭ ايتىپ ءجۇر..." دەپ، ءجۇزىن تەرىس سالىپ تۇردى. "اعەكە، بەرى قاراشى!" دەيىن دەسە داۋىسى قۇمىعىپ، بۇل قىستىعادى. "قايران، اتامەكەن!" دەپ، كۇرسىنىپ ويانعان.

بۇلار اتقا قونعالى ون جىل جىلىسىپتى-اۋ. قاراشا ءۇي تورىندە مالداس قۇرعان قالپى ۇيىقتاپ كەتكەن جادىك قوزعالاقتاپ، ءدۇر سىلكىندى. ساۋدىراعان ساۋىتىن تاستاپ، قوس قابات قۇرىم كيىزدەن پىشىلگەن بەشپەت كيىپ الىپتى...

 

* * *

 

1841 – سيىر جىلى...

قۇسبەك تورە قوس باتىردىڭ سول كەتىسىن اعايىن اراسىنداعى الاۋىزدىققا جورىعاندارعا توقتاۋ ايتپادى. مەيلى. ءوز ورەلەرىنە قاراپ، سولاي ويلاپ ءجۇرسىن. بۇلار كەنەسارىنىڭ ارمانىن قايدان ۇقسىن! جاۋدى ورىستان ەمەس، ءوز اعايىنىنان كۇتەدى بۇل ەل. وڭكەي ەتەكباستى ەسسىز!

الاش بالاسى ات تۇياعىن قاداپ بارار جەردەن، كوكجيەكتەن وزىپ اسار تاۋدان ايىرىلىپ كەلەدى. تۇتاس قازاقتىڭ باسىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇر. ال اعايىنى بولسا، ءوز مال-مۇلكىن، قورا-قوپسىسىن عانا ۋايىم قىلادى. قازاقتىڭ ەجەلدەن جايلاعان اتا قونىسى تالاۋعا ءتۇسىپ جاتقاندا، باي-تورەلەر ءوز جايلاۋ-قىستاۋىن امان ساقتاپ قالۋدى عانا ويلايدى. مىنا قازاق بولماسا، قارا حالىق بولماسا، باي دا، بي دە، اقسۇيەك تورە-قوجا دا جوق قوي!..

"وڭقا مەن جادىك اكەلەرى ۋاليدەن مۇرا بوپ قالعان مال-مۇلىكتەن ءوز ۇلەس-ەنشىسىن ايداپ اكەتتى" دەسەدى ەل. وۋ، مىڭ جىلقى سىياتىن جايلاۋ قالدى ما ارقادا؟! مىڭ جىلقى تۇرماق، سالت باستى ازامات ەر سىيار، تورە سىيار ءتور قالمادى! بوكەي اتامدى الدارقاتىپ، "حان سايلاعان" ورىس سول اتام ورداسىن تىككەن تۇركىستاندى بۇحارادان تارتىپ العانىمەن، قىس-قىستاۋىن قايتارىپ بەرگەن جوق قوي...

كەشەلى-بەرى جوشى مەن مولداحان ىنىلەرىن ەرتىپ، ارعى-بەرگى ەسكى اڭگىمەلەردى ەسكە الىپ، ارۋاقتى اتالارىنىڭ داڭقتى تاريحىن تارقاتتى. البەتتە، ءوزى بىلەتىن شاماعا قاراي ايتادى اڭگىمەنى. ال، جاسىنان ايماقتىڭ كارىقۇلاق قاريالارىن، جىرشى، اقىندارىن تىڭداپ وسكەن قۇسبەك تورەنىڭ ءبىلىم-بىلىگى ەداۋىر ەدى.

- ءبىز – اق تۋلى تورەلەر، ارۋاعىڭنان اينالايىن، ۇزىن وقتى وندان سۇلتاننان تارايمىز. وزگە تورەدەن ايىرمامىز – ءبىز ورىستىڭ تەپكىسىن ەجەلدەن سەزىنىپ كەلەمىز. وندان اتامىز شىعاي حاننىڭ بەل بالاسى. تارتقان جايى ون ەكى تۇتام بولادى ەكەن جارىقتىقتىڭ. ون ەكى تۇتام – قۇلاشقا جۋىق جەبەنى كوكجيەكتەن اسىرىپ، جوق قىپ جىبەرۋ ءۇشىن قانداي جاق كەرەك؟! سودان "ۇزىن وقتى وندان" اتانىپتى...

قۇسەكەڭ – تاۋكە سۇلتاننىڭ جەتى ۇلىنىڭ ۇلكەنى ەدى. ەگىز تۋعان جوشى مەن مولداحاننان جيىرما جاستاي ۇلكەن. سونان دا قوس قوڭىرعا اكەدەي قاراپ، سوڭىنان ەرتكەن، بىلگەنىن ۇيرەتىپ، بەتىنەن قاقپاي ەركىن تاربيەلەگەن.

- ورىستىڭ تەپكىسى دەيمىن عوي... وندان اتامىزدان ورازمۇحاممەد، قايناركوشەك ءھام دايىر تارايدى. ۇزىن وقتى اتامىز اعاسى ەسىم حاننىڭ قىزىل تۋىنىڭ استىنان جەكە شىعىپ، اق تۋ تىككەن. بار-جوعى وتىز جىلداي عانا عۇمىر كەشىپتى. ەرلىگى جايلى، ەل ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگى تۋراسىندا جىرلاۋعا عۇمىر جەتپەس، ءسىرا! ونداننان تۋعان ورازمۇحامەدتى ورىس اق ءۇيلى امانات ەسەبىندە ءوز ورتاسىنا الىپ كەتتى. ورازمۇحامەد ورىسقا ءسىڭىپ، كوزدەن تاسا، كوڭىلدەن جىراق كەتكەن ەسىل ەر ەكەن!

- اعەكە، تۋ تىككەنى قالاي سوندا؟

- بىزدە نەگە تۋ جوق؟!

قوس قوڭىر جامىراي سۇراق قويادى. بۇل سوعان جاۋاپ بەرىپ، ءماز.

- بىزدە تۋ جوق دەپ كىم ايتتى؟! ءبىز سول وندان اتامىزدان قالعان اق تۋدى كوتەرەمىز. تۋىمىز جىعىلعان جوق، تاۋبە! باراقتار قىزىل تۋ تىگەدى. كەنەسارى جاسىل تۋ كوتەرىپ ءجۇر... ەستە جوق ەرتە زامانداردا اتالارىمىز ۇلى جورىق الدىندا شاڭىراق ءمۇيىز اق وگىزدىڭ تەرىسىن وڭ اياعىمەن باسىپ تۇرىپ، قيان-كەسكى ۇرىستا شەگىنبەۋگە انت بەرەدى ەكەن. ودان سوڭ جاۋىنىڭ قانىمەن تۋىن قانداپ، ىرىم ەتىسەدى-ءمىس. ەل ءۇشىن تۋعان ەر ازامات بولساڭ، باسىڭا كوتەرگەن بايراعىڭدى قۇلاتپاۋىڭ كەرەك...

قۇسبەك تورە ەگىز ىنىسىنە ايتارىن ايتىپ الىپ، ءوزى وي تەرەڭىنە باتىپ كەتتى.

بۇل قازاق ءبىر تۋدىڭ استىنا ەندى ءسىرا، جيىلا قويماس! كەنەسارىنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتكەنى دۇرىس پا ەدى؟ بىراق، ەل اعالارى ورىسقا قارسى اشىق سوعىسقا شىقپاي، كەنەكەم ءال جيناعانشا اڭىسىن اڭداپ وتىرعاندى ءجون ساناعان. سوناۋ جىلى كەنەكەڭ قارقارالىعا كەلگەندە دە وسىعان باتۋالاسقان. اتقا قونعان جاۋىنگەر حاننىڭ سوڭىندا بولادى دا، اۋىلدار، جاتاق قازاق ورىستى مويىنداعان قالىپ تانىتىپ، بۇعىپ وتىرا تۇرماق. بىراق، ورىس تامىر بۇعا بەرسەڭ سۇعا بەرەدى ەكەن. سوندا، مىنا قوقاڭداعان قوقانعا سەنەمىز بە؟! كاپىردەن سۋىق، مۇسىلمانعا جۋىق بولساق تا، بۇلاردىڭ زاڭ-شاريعاتى كەلە مە بىزگە؟! قوقاندى بيلەپ وتىرعان مادەلى حان ماڭىنان ۇرعاشى تاپپاعانداي، ءوزىنىڭ وگەي شەشەسىن نەكەلەپ الدى. بۇحارا مەن قوقان سول ءۇشىن قىرقىسىپ جاتىر. ولاردىڭ ار جاعىندا "قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى" دەپ حيۋا قاراپ وتىر. قايدا بارىپ تىنىشتىق تابامىز الاش بالاسىنا؟!

ءيا... قازاق ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلا ما ەكەن؟! بىلتىر وسى ۋاقىتتا ازىرەتى سۇلتانعا زيارات ەتۋگە بارعان قاسىم تورەنى قوقان بەكتەرى تۇتقىنعا ءتۇسىردى. قالىڭ قازاق وتىرىپ، قام جاسامادىق. قاسىم تاشكەنتتە تۇتقىندا جاتىپ، اقىرى سوندا قازا بولىپ، سۇيەگى ءتاڭىرىنىڭ جازۋىمەن تۇركىستانعا قويىلدى. بيىل قوڭىر كۇزدە قاسىمعا ۇلىتاۋدا اس بەرىلمەك، سول استا كەنەسارىنى حان كوتەرمەك. قازاقتىڭ سوڭعى حانى وسى كەنە بولاتىن شىعار...

 

* * *

 

...قارا بالا وكسي جىلاپ باسىلدى. جۇباتار ەشكىم جوق ەكەنى ساناسىنا سىزدىقتاپ جەتكەن. شەكەسىنەن كۇن وتكەنىن اڭداپ، تاقياسىن تۇزەمەككە قولىن باسىنا اپارىپ ەدى، توبەتەيى جوق ەكەنىن سوندا عانا سەزدى. كەلگەن جاعىنا قاراپ، بىرنەشە قىردان قالاي اسىپ كەتكەنىن باعامداي المادى. بۇلىڭ-بۇلىڭ ساعىم با، بۋالدىر ءتۇتىن بە – قويانجون بەلدەر مۇنارتىپ شالىنادى كوزگە. شاراسىز بالاقاي كەرى جۇرمەك بولدى. تىم قۇرىسا تاقياسىن تاۋىپ الماق. اپكەسى قاسقىردىڭ تىرناعىن تەسىپ قاداعان، اجەسى ويۋلاپ سىرىپ تىكتىرگەن جاسىل تاقيا ەدى. اتاسى ءيىسىم ءسىڭسىن دەپ تۇماعىنىڭ ىشىنە سالىپ قوياتىن.

ءبىر بەلدەن اسقان سوڭ الدىنان ءتۇتىن وراعان جازيرا جايىلىپ جاتتى. كەنەت ەتەكتەگى قاراعان تۇبىنەن الدەنە بۇلىڭ ەتە قالدى. "قويان شىعار" دەدى قارا بالا. سالدەن سوڭ-اق قويان تۋرالى ويى زورايىپ، "قاسقىر شىعار" دەگەن ۇرەيگە اينالىپ بارا جاتتى. سول-اق ەكەن وڭ قاپتالدا بۇيرالانعان قاراعاننىڭ تۇبىنە بۇكشەڭدەي جەتىپ بارىپ، جاسىرىنا قالدى. كوزى ەتەك جاقتاعى شۇبار توبىلعىدا. الدەنە بۇلىڭ-بۇلىڭ ەتىپ، سايعا ءتۇسىپ كەتتى. كەنەت قۇلاعىنا الدەكىمنىڭ زارلاپ جىلاعانى ەستىلدى. اعاسى "كەيدە شايتان ادام داۋىسىنا سالىپ جىلايدى. بالا بوپ ىڭگالايدى، ايەل بوپ اڭىرايدى. ەستىسەڭ، سول ءۇن شىققان جاققا بارۋشى بولما، قاراۋشى بولما!" دەگەن-ءتىن تۇنەۋكۇنى. قارا بالا تۋ وسكەن قاراعاننىڭ تىرناعىنا قۇلاعىن ءىلدىرىپ، قولىن قاناتىپ، قالىڭىنا كىرىپ الدى. تىمىرسىق كەشتىڭ ىڭىرسىپ قۇلاعان كولەڭكەسىنىڭ ءوزى اپتاپتى ەدى. ۇرەي مەن ازاپ كەۋدەسىن ءبۇرىپ تاستاعان قارا بالا سول اپتاپتا قالش-قالش توڭىپ، قالتىراپ جاتتى-اۋ. جىلاي-جىلاي تالىقسىپ، قاراعاننىڭ بۇتىنا بۇرىسە تىعىلىپ، ۇيىقتاپ كەتتى. ال، سول ساتتە تارقاعان بۇرىمىن بەلىنە وراپ اپ، شاراسىزدىقتان بەتىن تىرناپ-تىرناپ قان-جوسا قىلعان قاتپا قارا كەلىنشەك قارا بالا تىعىلعان قاراعاندى قىراتتى باسىپ ءوتىپ، سايعا قۇلاپ، زار ايتىپ بارا جاتقان ەدى.

 

* * *

 

...اۋەلى جەر توپىلتقان تۇياق ءدۇبىرى ەستىلدى. قۇسبەك تورە قىر باسىندا الىس كوكجيەككە كوز جۇگىرتىپ وتىر ەدى. بىركەلكى شاپقان توپتى سالت اتتى ەمەس، جىلقى قايىرعان الاماننىڭ دابىسى سەكىلدى. ايعىرلار ءۇيىر ءبولىسىپ، ايقاساتىن دا شاق ەمەس. اپىر-اۋ، بۇل نە بولدى؟! ۇيىردەن جىلقى ايىرعان بارىمتاشىنىڭ ءىسى دەيىن دەسەڭ، كۇن تاس توبەدەن شانشىلىپ تۇر. كەنەت تەرەڭ سايدىڭ اۋىتىنەن جەلكىلدەگەن تۋ وينادى. نايزاعا بايلاعان جاسىل تۋ. سايعا جازىقتان جىلقى قۋىپ ايداعان جىلقىشى بولسا، تۋ تىگىپ قاجەتى نە؟ جاۋ ايىردى دەيىن دەسەڭ، ايعاي-اتتانسىز تىنىش نەعىلعان تالاپاي بۇل؟! قۇسبەك تورە مانا ىشكەن بەستى قىمىزدان ايىققانىنا كۇماندانا باستادى.

زاماننىڭ سۇرى نەتكەن جامان ەدى! جاسىل تۋ تىككەن كەنەسارى تۇستىككە اۋعالى جىل جىلىسقان. مۇنىسى كىم تاعى؟! ءۇش ۇمتىلىپ ورنىنان ازەر تۇرعان. و، ءتاڭىرى! اۋىل ىرگەسىندەگى جاباعى-تايدى بۇلاققا قۇلاتا شىققان بيە ساۋعان تولەڭگىت ەكەن تاسىر-تۇسىر شاپقان. تۋ تىككەنى كىم بولدى؟ جاسىل تۋ جالت ەتىپ كورىنىپ، جوق بولعان. جاباعى-تايدى سايعا تىعىپ اپ، تولەڭگىتتەردى اۋرە قىلعان ورىس پا تاعى؟ ورىس بۇعان تۇرا شابۋشى ەدى عوي اۋەلى؟!

قۇسەكەڭ وقىستا ويىن بۇزعان دابىر-دۇبىرعا ءسال قىنجىلا كوڭىل قۇلاتتى. سايدىڭ اۋىزىنان جيىرماشاقتى قۇلىن-تاي شىقتى قۇلدىراڭداپ. سوڭىنان جەلكىلدەك تۋ ءتونىپ كەلەدى.

- قايت، ەي، قايت!

قۇسەكەڭ قاپىلىستا ايعايلاپ تا جىبەردى.

- ۋا-اي، كىمىڭ بار؟ قايىر!

سول ءسات تۋ استىنان الدەكىمنىڭ قارشاداي سۇلباسى شالىنا بەردى كوزگە. تۋ بايلاعان نايزانى ۇزەڭگىگە قاداپ اپ، سەرت ۇستانا اتقا قونعان قاعىلەز بىرەۋ. وڭ قولىن باسىنان اسىرا بۇلعاي شابادى. قىلىشى بار ما دەرسىڭ. تولەڭگىتتەرگە ايعايلاپ قويادى ما-اۋ. ەكى كەشتىڭ اراسىندا بارىمتالاپ العان جىلقىنى تاراڭ سايعا سىيدىرا الماي جاتقان ادامنىڭ جانتالاسى. كەنەت الگى تۋ ۇستاۋشى جىلقىنى تاستاي سالا بۇعان قاراي سالدىرتتى. اۋەلى مىنگەن اتى كوزگە جىلى ۇشىراعان. ۇيىردەگى قارا قاسقا بايتالى ەكەن. مۇشەسى ءبۇتىن جانۋار. قاعىلەز قارا سوعان ءمىنىپ اپتى. كىم بولسا دا كەلەر.

شىرىلداعان داۋىسپەن الدەنە دەپ ايعايلاپ كەلەدى. "اتتان! اتتان!" دەي مە؟ تاقاي بەرە انىق ەستىدى: "اعا! اعا!" دەپ كەلەدى ەكەن. جوشى!

- ۋا، جوشىجان! تۋىڭ نە؟

- كەنە حاننىڭ جاسىل تۋى بۇل! مولداحان اق تۋمەن اۋىلدىڭ ارعى بەتىنە شابۋىل سالدى...

- وي، بار بولعىرلار! بار بولىڭدار! ادامنىڭ زارە-قۇتىن الىپ...

- ءبىز ورىستى شابامىز!

- ءوي، ورىس ەمەس، ءوزىڭنىڭ تاي-قۇلىنىڭدى ايداپ تاستاپسىڭ عوي...

- ولاردى جاساۋىلىما ايداپ بارام. مىنىسكە ات كەرەك!

- تۋمەن جىلقى ايىرىپ نە كورىندى، ەلدى ۇركىتىپ؟!

- ءبارىبىر عوي، اعا! تۋسىز جاۋعا شابايىن دەسەم، تەگىمە تارتپاعانىم بولادى عوي...

- وي، اينالايىن! تەگىنەن سول! بارا عوي. جاۋدى الاتاۋ اسىرىپ تاستاڭدار!

جوشى نايزانىڭ ۇشىنا تاققان جاسىل ماتانى جەلكىلدەتىپ، كەرى سالدى. ۇرانداپ بارادى. قۇسبەكتىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى كەنەت.

تىشقان جىلى ەدى عوي – بىلتىر. حان كەنەنىڭ قولىنا قارسى قارقارالى بەكىنىسىنەن جاسانعان جاۋىنگەردى باستاپ شىققان بۇل. اق پاتشا بەرگەن كاپيتاندىق شەنى بولعان سوڭ، ەكى ءجۇز قازاقپەن كازاك وتريادىنا قوسىلىپ، قارقارالىدان اتتانعان. ماۋسىمنىڭ باس كەزى ەدى. قارقارالى بەكىنىس اتانعالى، وكرىكتىڭ ورتالىعى بولعالى ون شاقتى جىل جىلىسقان. ون جىل بۇرىن كاپيتان شەنىن بەردى بۇعان. كاپيتان بوپ نە ءبىتىرسىن؟! اق پاتشا كەنەسارىدان قورىققان سوڭ بەرگەن شەكپەنى عوي. ەل ىشىنە بەدەلى ارتىپ تۇرعان بۇلىكشىل حاننىڭ ءسوزىن سويلەمەسىن، بىزگە قىزمەت ەتسىن دەپ ۇلەستىرگەن ساۋسىلداعان سارى تەمىرلى سىرلى شاپان. وتىزىمدا كاپيتان شەنىن الدىم. وندان اتام وتىز جاسىندا قالماققا قارسى ۇرىستا وپات بولىپتى. مەن نە تىندىردىم بۇل حالىق ءۇشىن؟!.

ءيا، ماۋسىمنىڭ باس كەزى ەدى. ارقانىڭ اتىرابى جازدى سۇيگەنىمەن، قارقارالى جارىقتىق قىستىڭ سىزىنان قۇتىلا الماي، ەرەكشە سالقىن. سول ساپارعا شىعاردا مۇنى ساۋەگەي باقسىسى وڭاشا شاقىرىپ الىپ، اتقا قونباۋىن ءوتىندى.

- الديار! بۇل جورىققا شىقپاڭىز... اتقا قونباڭىز...

- ۋا، اۋليەم، نەسىنە كۇمىلجىپ تۇرسىڭ؟

- بەكەر، ءبارى بەكەر...

باقسىعا قاراماي جاۋىنگەردى باستاپ، ساپقا تۇردى. بىراق، سول ساپاردان اۋىرىپ قايتقان. ءسىرا، باقسى تەگىن الاڭداماعان-اۋ. ال، ءوزى بولسا، سول جورىقتا تىك كەزىكسە، كەنەسارىعا ىلەسىپ-اق كەتەر ەدى! بىراق، سول ساپاردا بالقاشتىڭ سولتۇستىگىنە دەيىن جەر شولىپ قايتقان رەبريكوۆتىڭ كۇرەڭ قولى كەنە حانعا جاۋىنگەر بەرىپ، قۇر-باقاناسقا دەيىن كوشىپ جۇرگەن توبىقتىنى تاپپاي، ساندالىپ قايتقان ەدى عوي. كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ اسكەرىنە قوسىلماق تۇگىلى، ولاردى مىنا سايىن دالادا ىزدەپ تابۋدىڭ ءوزى قيامەت..

بوكەي اتامنىڭ بەس نەمەرەسى باتىر اتانىپ، اتىراپقا داڭقى جايىلىپ تۇر. ءتۇبى وسىلار عانا ەل ەسىندە قالار. عازىنىڭ قۇدايمەندەسى، ابىلعازىنىڭ قانتايى، باتىردىڭ رۇستەمى جانە ءۋالي اعاسىنىڭ قوس قىرانى وڭقا مەن جادىك. وڭقا مەن جادىكتى كورگىسى-اق كەلەدى. قوس باۋىرى. اكەلەرى بولەك، شەشەلەرى دە باسقا بولعانىمەن، ءبىر اۋلەتتەن ورگەن ورەن عوي ءبارى. ەرلىكتى نەسىپ ەتكەن، ەل ءۇشىن تۋعان ەرلەر ەكەن! ەل-جۇرت "اكەلەرى ءۋالي قايتقان سوڭ، ءىنىسى تاۋكە بۇلاردىڭ انالارىن امەڭگەرلىكپەن العان. اكەدەن قالعان مال-مۇلىكتىڭ بارى تاۋكەگە اۋدى. ەندى سونىڭ ءوز بالالارىنا قالادى مول مۇرا. وڭقا مەن جادىك سول ۇلەستى قۇسبەكتەرگە بەرمەس ءۇشىن جىلقىدان ەنشى ايىرىپ ايداپ كەتتى. اقىر-اياعى كەنەسارىعا قوسىلىپ، تاۋكە بالالارىنىڭ قالعان مالىن شابادى ءالى" دەسىپ ءجۇر. وڭقا مەن جادىكتەن ونداي ەسسىزدىك شىعا قويماس. سوناۋ جىلى حان نوكەرىمەن بىرگە جىلقىنى ايداپ اكەتكەندە بۇل سوڭىنان قۋا بارعان. قاسىنا ەشكىم ەرتپەي جالعىز قۋىپ ەدى. شىعىسقا قاراتا جەلدىرتىپ بارا جاتقان نوكەرگە كيلىگە بەرگەندە، قوس باۋىرى قارسى شىقتى. نوكەرلەر مۇنى ءاپ-ساتتە قورشاي الىپ، ءۇش-تورتەۋى قاتارىنان نايزا سوزعان. سۋىق تەمىردى ءتاتتى ەتىنە تيگىزبەي، كيىمىن تۇيرەپ-شانشىپ، نايزامەن اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىپ تۇردى.

- سويلەڭىز، الديار؟ - دەدى سارى قازاق.

- ءاي، وڭكەي نايساپ!.. - دەدى ىسىلداپ قۇسبەك. شاپان ىشىنەن كيگەن سىرما بەشپەتتىڭ ومىراۋلىعى القىمىن قىسىپ، القىنتىپ سويلەتپەدى. - نايزا ۇشىندا تۇرعاندا نە ءسوز؟..

- ۋا، بوساتىڭدار.

وڭقا ەكەن.

- جانى ساۋعا. ەلگە ورالىڭىز، اعەكە، - دەدى جادىك باتىر.

نوكەرلەر مۇنى قايىرا اتىنا قوندىردى.

- جوشىحان مەن مولداحاندى... ولار بالا عوي ءالى... انامىز اھ ۇرىپ وتىر...

- ول ەكەۋى قازىر-اق قايتادى!

- تايعا ءمىنىپ اپ، تاپىراڭداپ باتىر بولام دەپ جۇرگەن بالاقايلار ما الگى؟!

- ءيا، كەنجە باۋىرلارىمىز عوي. ءبىز جىلقى ايىرا شىققاندا، قوسا قاپتالداسىپ شاپقان.

- وي، ەر ەكەن ولار دا!

- قايداعى ەر؟! بەس-التىدان جاڭا اسقان بالا عوي...

قۇسەكەڭ قوس قوڭىردى وزىمەن بىرگە الا قايتتى. ەلگە كەلە قوس باتىردىڭ سوڭىنان قۋعىنشى دا شىعارمادى. تەرىس قاراپ، ءۇش كۇن جاتتى...

"وسى ەكەۋى ەلدى ەل قىلاتىن ءتۇبى. ايتپەسە، بىزدەن ەلدىك، بىرلىك كەتكەن ەكەن!" حان "ورىستى الدارقاتىپ وتىرا تۇرىڭدار" دەگەنمەن، ەلدەگى بايلار مەن ءوز اتالاستارى سول ورىستىڭ ىعىنا جىعىلىپ بارادى. جىعىلماعاندا قايتسىن – بۇلىكشىلدى قولداساڭ بۇيرەگىڭدى سۋىرىپ الادى. تالاي اۋىلدى شاۋىپ، شاڭىراعىن وشاعىنا وتىن قىلدى، كيىزىن ءتىلىپ، كەرەگەسىنە ءيتىن سارىتتى. ال، بۇعان تامىزدا مايور شەنىن بەرمەك. مايور قۇسپەك تاۋكين.

قاي ەكەۋىن ايتتى ءۇمىت قىپ؟ وڭقا مەن جادىكتى مە، جوشى مەن مولداحاندى ما؟..

 

* * *

 

1838 – يت جىلى. قارقارالى قازىلىق.

ەسىك پەن توردەي اقبوز ات حاننىڭ تاقىمىن تولتىرىپ-اق تۇر. ايبىنىنا ايبىن قوسىپ، ايدىنىن ايماعىنان اسىرىپ-اق كەتەدى ەكەن. دۋلىعاسى كۇنگە شاعىلىپ، جىعاسى جەلك-جەلك ەتەدى. تۋ سىرتىندا تۇرعان جاسىل بايراعىن بيىك كوتەرگەن تۋ ۇستاۋشىسى دا الىپ ەكەن. ودان ارىدە ۇزىن نايزالارى سارت-سۇرت سوعىلىسقان قالىڭ لاشكەر. قارقارالىنىڭ قاراعايلى ورمانى سەكىلدى سىڭسىعان قالىڭ قول. "قالانىڭ ىرگەسىنە حاننىڭ جەر قايىسقان قولى كەپ جاتىر" دەگەندى ەستىگەن بەكىنىستەگى ورىستىڭ، جاتاقتىڭ ءجۇزى ابىرجۋلى. مالىكساي جاقتا جاسانعان زەڭبىرەكشىلەرگە ات شاپتىرىپ، ارەكەت شىعارۋعا ءازىر وتىرسىن دەپ بۇيرىق بەرىلگەن.

بىراق، حاننىڭ قولى بەكىنىسكە شابۋىل جاساعان جوق. دالاداعى ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىدان مىنىسكە ات الىپ، ايماقتاعى ەلدەن جاۋىنگەر جيىپ، سەمەي جاققا جىلىسىپ كەتكەن. ءسىرا، قالاعا شابۋىلداۋعا جەر جاعدايىن قولاي كورمەدى. ايتپەسە، حان اسكەرىنىڭ ورىس سالعان اقتاۋ بەكىنىسى مەن اقمولانى جەرمەن-جەكسەن ەتكەنىن ەل اڭىز عىپ ايتىپ-اق ءجۇر. "ناۋرىزباي باتىر باستاتقان، اعىباي، بۇقاربايلار ارىنداتىپ ات قويعان ونشاقتى باتىردىڭ ءوزى-اق قامالدان اتىن قارعىتىپ، قان-قاساپ قىلىپ كەتەدى ەكەن... اقمولا بەكىنىسىن العاندا ورىستىڭ كۇرەڭ اسكەرىنىڭ باسشىسى قارا پۇشىق پەن قوڭىرقۇلجا ءتۇن جامىلىپ، قاشىپ قۇتىلىپتى... حاننىڭ قولى ءبىر تۇمەنگە جەتىپتى. حيۋادان زەڭبىرەك الدىرتىپتى..." دەگەن قاۋەسەت ەل ءىشىن ەسەڭگىرەتىپ-اق كەتكەن.

حانمەن امانداسۋعا ايماققا تانىمال تىزگىنۇستارلار مەن بايلار، تورەلەر بارىپ قايتىستى. قۇسبەكتەر تاۋ ۇستىنەن ءدۇربى سالىپ قاراپ تۇرعان. ساي ءىشى گۋ-گۋ، ىعى-جىعى. ءار-ءار تۇستان جانعان وتتىڭ ءتۇتىنى شۋدالانادى. بەكىنىستى وراپ جاتقان جاقپارلى تاۋ، قاتپارلى شىڭنىڭ ەتەگىنەن باسىنا دەيىن تىرمىسقان قاراعاي-قايىڭدى ورمانعا وت قويا سالسا دا جارايدى ەكەن. قارقارالىنى شاۋىپ قايتەدى، راسىندا. "كەنە حانمەن بىرگە، قارىنداسى بوپاي حانشايىمنىڭ دا سىپايلارى تۇنەپ جاتىر ەكەن..."

قۇسبەك تورە قالىڭ ويعا قامالدى. بوكەي اتاسىنان كەيىن حاندىق تاعى تورە تۇقىمىنان اۋدى. اۋعانى ەمەي نەمەنە – ءوزىڭنىڭ حان ەكەنىڭدى، ەل يەسى، جەر يەسى ەكەنىڭدى، قول استىڭداعى جۇرتتى بىلاي قويعاندا، اتام زاماننان قىرقىسىپ كەلە جاتقان كورشىلەرىڭ مويىنداۋى كەرەك. عۇبايدوللا حان تاعىنا وتىرۋ ءۇشىن قىتايدان ەلشى الدىرتتى. ايداھاردىڭ القاۋىنا ايۋ كونبەدى. اقىر سوڭى ورمانداعى ورىس حاننىڭ ءوزىن اباقتىعا تىقتى، يتجەككەنگە ايدادى. قىردا ورىس، ويدا قوقان – قوقاڭ-قوقاڭ. كەنە حاننىڭ الاساپىرانى مىناۋ. اتىڭنان اينالايىن، قازاقتىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حاننىڭ اۋلەتى جايلاۋىنان ايىرىلعان سوڭ، وزگە ەلدەن نە سۇرايسىڭ؟! حان جايلاۋىن ىشكى جاقتان شۇبىرىپ كەلگەن قاراشەكپەنگە كەسىپ بەردى. جاياۋ شۇبىرعان ورىس ءوز ەلىنەن نەگە قاشىپ كەلدى ەكەن، ءا؟ اقىلى جەتەر ەمەس. سوناۋ جىلى جامانتاي اعاسى باستاپ، اق پاتشانىڭ قابىلداۋىنا بارار جولدا كورگەن: ورىستىڭ مۇنارالى شىركەۋى قوڭىراۋلاتقان قالاسىنان اۋىلى، دالاسىنان ورمانى كوپ ەكەن. سول ورماننىڭ قولتىق-قولاتى تولعان اعاشۇيلى اۋىل. اۋىلى اعاشتى قيىپ ءۇي قىلعان، ورماندى وتاپ، ورنىنا ەگىن سالعان. قالاسى قارا ءتۇتىن استىندا، ىعى-جىعى لاس-ساسىق. ءسىرا، قاراشەكپەنى سودان قاشادى. نەعۇرلىم كۇنباتىسقا قاراي دەندەگەن سايىن ادام قاراسىنى كوبەيە تۇسەدى ەكەن.

جەر بەتىنە جاياۋ بوسقان ادام سىيماي بارا جاتقانى ما سوندا؟ ىقىلىم زاماننان قازاقتىڭ، مۇڭعىلدىڭ، قاراقالپاقتىڭ جىلقىسى سىيماي جاتۋشى ەدى جاھانعا! ەندى ادام سىيمايتىن بولىپتى. ەكى اياقتى قاڭعىباس سىيماعان سوڭ، تۇياقتى مالعا ءورىس ىزدەپ نە سورىمىز!..

 

* * *

 

قارا بالا سول ۇيىقتاعاننان ءتۇن ورتاسىنان اۋا ءبىر-اق وياندى. ويانا سالا كۇندەگى ادەتىمەن كوزىن اشپاستان قارمانىپ، اتاسىنىڭ ساقالىن ىزدەدى. كۇلتە ساقال ورنىنا تىكەن ۋىستادى. باج ەتىپ ورنىنان اتىپ تۇرعان. قاراعاننان قۇلاعى عانا شىعىپ، ونىسىنىڭ ءوزى تىكەنگە سىرىلىپ، اشىپ-اق كەتتى.

- اتا! ات-ا-ا!

اتاسى ءۇن قاتپادى قارا بالانىڭ. الىستان ۇكىنىڭ قاناتىنىڭ سىمپىلى جەتتى. ەتەكتەگى قالىڭ شىلىكتىڭ جەلمەن سىبدىراعانى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى قۇلاققا. كەنەت قارا بالا ءوزىنىڭ جاپان دالادا، قاراعان اراسىندا جاپادان جالعىز تۇرعانىن تۇلا بويىمەن سەزىپ، بار داۋىسىمەن باج ەتىپ جىلاپ جىبەردى. ۇركىپ جارقانات ۇشتى. ساي تۇبىنەن باقا قۇرىلدادى. جەتى قاراڭعى تۇندە، جاپان دالادا اتاسىنىڭ ەركە نەمەرەسى بوتاداي بوزداپ تۇردى. سولقىلداپ ۇزاق جىلاعان بالاعا شاۋىلدەپ تۇلكى-قارساق ءۇن قاتتى، بايعىز سۇڭقىلداپ، سايدىڭ سەرە تاسى جاڭعىرىعىپ، كۇڭىرەندى. قارا بالانىڭ كوز الدىندا جەر دۇنيە دوڭگەلەنىپ جۇرە بەردى. كوكتەگى سانسىز جۇلدىز شىر اينالىپ، جىمىڭ قاعىپ مازاق قىلدى. ۇيىقتاعاندا ەزۋىنەن اققان سۋعا جابىسا قاتقان توپىراق سوگىتىلە ساۋىلداپ، قويىنىنا قۇيىلدى.

قارا بالا قاراعاننان شىعىپ، باسى اۋعان جاققا ءجۇرىپ بارا جاتتى. التىدان جەتىگە اياق باسقان بالاقايدى ۇرەي جەپ قويعان ەدى. جۇرەگى قوزعالىپ، جۇيكەسى تاس بوپ قاتىپ قالعان.

- اتا! اپ-ا-ا! - دەدى قارا بالا...

 

* * *

 

1847 – قوي جىلى...

ءتۇس اۋا قاراۋىتقان ساي جاقتان سۋ جالداعان توپتىڭ شۋىلى جەتتى قۇلاققا. وڭقا اتشىسىنا ءۇنسىز يەك قاقتى. سىلبىرەگەن جاۋىن اراسىنان، ساي جاق بەتتەن ونشاقتى سالت اتتىنىڭ سۇلباسى شالىندى. كەنەت وڭ جاقتان دا، سول جاق تۇستان دا، قاراشا ۇيلەردىڭ تۋ سىرتىنان – ابىلايشا قوس جاقتان دا مۇنار اراسىنان ءۇنسىز پايدا بولعان سالت اتتىلاردىڭ ەداۋىر تاقاپ كەپ قالعانى اڭعارىلدى. جاتاقتار جاۋ قاشىرار ۇراندى ۇمىتقان. ءۇنسىز عانا سۋ كەشىپ كەپ، ساداق وعى جەتەر تۇسقا تاقاپ، سۇس كورسەتكەنسىپ تۇر. قورالاي قورشاعاندا جۇزگە جەتەر-جەتپەس ساپى. ءسىرا، ۇران تاستاپ، شابۋىلعا باس قويار ءساتتى كۇتىپ تۇر.

وڭقا كۇلدىرەپ كەتكەن ەرىنىن جالاپ، جۇتىندى. "اتاڭا نالەتتەر. قورقاۋ قاسقىر سەكىلدى ەكەن – ءۇن-ءتۇنسىز ءموليىپ كەپ تۇر".

- جادىك، مىنالاردىڭ سىقپىتىن قارا.

- وڭعاش، سابىر ەت. نەعىلار دەيسىڭ. سەن ءوز جايىڭدى كۇيتتە.

- جوق. مىنالارمەن ەل بوپ، ەتەك جينايمىز دەپ جۇرگەن ءبىز – اقىماق! نايزامەن سۋ سىزىپ، كەپ تۇرعان تۇرلەرىن قارا.

- وزدەرىنىڭ جەبەلەرى جەتە مە ەكەن بىزگە؟ تىم الىس تۇرىپ الىپتى.

مۇنار اراسىنداعى توپ ءبىراز ءۇنسىز تۇرىستى. جادىكتەر سابىر ايلاپ قاراپ وتىرىستى. سالدەن سوڭ جاتاقتاردىڭ ساداق كەرگەنى بايقالدى. ءسىرا، جاقىنداۋعا باتپاعان.

- مىنالاردا ساداق تارتاتىن كۇش قالعان با، ەي؟!

- مىلتىقتارى جوق ەكەن...

وڭقا مەن جادىكتىڭ تىككەن ءۇيىنىڭ قارسىسىندا توپ توبىلعى سۋعا باتىپ تۇر ەدى. جاتاقتاردىڭ اتقان جەبەسى سول توبىلعىنىڭ تۇسىنا تالىپ جەتىپ، سىپ-سىپ ەتىپ سۋعا شانشىلىپ جاتتى. بۇلار قارسى جەبە ۇشتاماعان سوڭ، جاتاقتار ەركىنسىگەن ءتارىزدى. ساپپەن ىرعالىپ، ءسال تاقالدى. ماساقتى جەبە الىستان سۋىلداپ كەپ، قاراشا ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىن جارا-مارا قادالدى. وڭقا سول يىعىنا قالقانىن توسەدى. اتشىسى سارجاسىن شىرەي تارتىپ، العاشقى وعىن زىمىراتىپ تا ۇلگەرىپتى. تىم بيىك كولبەتكەن ەكەن. وعى قورشاعانداردىڭ باسىنان اسىپ، ايدالاعا لاعىپ كەتتى. جادىك داۋىسىن كوتەرە بۇيرىق تاستادى.

- جاق تارتىڭدار!

سول-اق ەكەن ابىلايشادان اتىپ-اتىپ شىققان ونشاقتى ساداقشى قاراشا ءۇيدىڭ تۇسىنا تالتايىپ تۇرا قالىپ، سىقىرلاتىپ ادىرنا شىرەدى. ءبارى ءبىر ساتتە كوككە كولبەي ۇشىرعان جەبەلەرى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جاتاقتاردىڭ قاق ماڭدايداعى لەگىن جاۋساتىپ جىبەردى. ساداقشىلار جان-جاققا بەس-التى دۇركىن وق جاۋدىرعان سوڭ، جادىك وڭ قولىن كوتەرىپ، توقتاتىڭدار دەپ يشارا جاسادى. نوكەرلەردىڭ قىر باسىندا كۇركەلەنگەن تۇراعىن ءتورت قۇبىلادان قورشاپ، قىلىشىن قانداماققا نيەتتەنگەن جاتاقتار جەبەگە شانشىلىپ، اتى ۇركىپ، ساپى ىدىراپ، سانسىراپ قالدى. ون جىل بويى حان جاساعىمەن تالاي قانتوگىسكە كىرگەن نوكەر جان شىداتۋشى ما ەدى. جاتاقتار تاعى ءبىر ساعات الىستان ايبار كورسەتكەنسىپ تۇردى دا سۋدى شالپىلداتىپ، مۇنارعا ءسىڭىپ كەتتى.

- مىنالارمەن ۇرىسىپ بەرەكە تاپپايدى ەكەنبىز، - دەدى وڭقانىڭ اتشىسى داۋرىعىپ. وعان بىرنەشە نوكەر قوسىلا كەتتى.

- كۇركەسىنەن شىقپاي ۇرەتىن تەكسىز توبەتتەر ەمەس پە!

- قايىرا اينالىپ سوعارى انىق.

- قاتارى قانشا ەكەن؟

- ءجۇز قارالى بار-اۋ دەيمىن.

- قاتىندارىنا جارالارىن جىلى سۋمەن شايعىزىپ وتىرعان شىعار، وڭكەي ناۋەتەك.

- ءجا!

جادىك قاراشا ءۇيدىڭ تۇسىنا توپتاسقان نوكەردى تاراتىپ جىبەردى. ءوزى اينالانى شولىپ، جەرگە قادالىپ، ماساعى سۋدان قىلتيىپ شىعىپ تۇرعان بىرنەشە جەبەنى سۋىرىپ اكەلدى. كوبەبۇزارى بار، قوزىجاۋىرىنى بار، قىرلى جەبەسى بار – قاراقۇستىڭ قاۋىرسىنىن قاداعان بىرنەشە جەبە ءار قولدان شىققانى كورىنىپ تۇر. "وندان اتامىز قۇلاش جەبەمەن قۇلدىرماماي اتقانداي قۇلاتىپتى جاۋىن. قازىرگى قازاقتىڭ جەبەسى قويان اتۋعا عانا كەلەتىن قۋىس قۋراي سەكىلدى..." جادىك ءبىر ۋىس جەبەنى ىرگەگە تاستاي سالدى.

تاڭعا جاقىن وڭقا ساندىراقتاي باستادى.

- اتتان! اتتان! - دەدى تاماعى قىرىلداپ.

- وڭعاش؟!

- جاكە، باۋىرىم. جىلقىنى اكەتتى. قايىر...

- جىلقى كەتكەلى قاشان، وڭعاش. جي ەسىڭدى!

- قارا ايعىردى قورقاۋ قاماپتى. مىلتىق اتشى، توز-توز بولسىن... نەگە اتپايسىڭ؟ الدە، بىلتەڭ سۋ ما؟

- قايداعى قارا ايعىردى ايتاسىڭ؟! اش كوزىڭدى. سۋ قاماعان قوتىر قىرات، سوقىر سايدا جاتىر ەمەسپىز بە!..

وڭقا ىڭقىلداپ بارىپ، بۋلىعا جوتەلىپ، ءۇنسىز قالدى.

- قارا ايعىر ۇيىرىنەن ايىرىلعالى نە زامان...

كەشقۇرىم شىعىس بەتتەن جەتەگىندە قوس اتى بار جالعىز نوكەر كورىندى. ءۇش اتپەن جورتقان جالعىز قازاق ەل قونعان ماڭدى اينالىپ، الىسقا بەت تۇزەگەن سىڭايلى. كوز جەتەردەگى بەلگە شوقىتىپ شىعا كەلىپ، بۇلاردىڭ تۇراعىن كورىپ، قالت توقتاعان. جورىقتا تىگەر ابىلايشا قوس پەن قاراشا ۇيدەن شانشىلا شىعىپ تۇرعان قوس نايزانى بايقاپ، وسىلاي قاراي سالدىرتتى. تاقالا كەپ، ءجۇرىسىن باياۋلاتقان. بۇلاردىڭ قاراۋىلى وق جەتەر تۇستان توقتاتتى:

- ۋا، كىم بولاسىڭ؟ دوسپىسىڭ، دۇشپانبىسىڭ؟!

- وۋ، قازاق ەمەسپىز بە؟ نەگە سونادايدان ساداق كەزەنىپ تۇرسىڭ؟

- قازاقپىز. بىراق، قازاق ەكەم دەپ كەلىپ، كاززاپ بوپ شىققاندى دا كورگەنبىز!

- حان جورىعىنان كەلەمىن تيتىقتاپ. سەندەر دە حان نوكەرىسىڭدەر عوي. نايزاعا بايلاعان قىلدارىڭنان تانىپ تۇرمىن.

ەكەۋدىڭ ءجون سۇراسۋىن ەستىپ وتىرعان جادىك جاساۋىلعا ايعايلادى:

- تاقالسىن بەرى. مايداننان قاشقان قورقاق بولسا، اجالى بىزدەن!

جاساۋىل ساداعىن جينادى. جالعىز نوكەر دە قاراشا ۇيگە كەپ اتىن ءبىر-اق تىرەدى. تەرلىگى، اتىنىڭ ومىراۋى ساۋىس-ساۋىس قان. جاسى وتىزدارداعى قارا قازاق. سوزگە كەلمەي ءبىر شارا قارا سۋدى باسىنا كوتەردى. ءجۇزى سىنىق. ءبىراز ۋاقىت بەل شەشىپ، ۇيىقتاماعان سىڭايلى. قيدا قىلىشى قانعا قاقالىپ، قىنىنا قاتىپ قالىپتى. تىزە بۇگىپ وتىردى.

- ۋاي، كىم بولاسىڭ؟

- ورتا ءجۇزدىڭ قازاعىمىن. سارىسۋ بويىنانمىن. سوعىس بىتكەن سوڭ، ەلىمە جەتىپ الايىن دەپ، ۇلەسىمە تيگەن ولجاممەن – ءۇش اتىممەن ورالىپ كەلەم...

- سوعىس بىتكەنى نەسى؟! نە ساندىراقتاپ تۇرسىڭ؟!

جادىك ورنىنا شالت قوزعالىپ تۇرا كەپ، ساربازدىڭ جاعاسىنان شاپ بەردى.

- وۋ، اعايىن. سابىر. سابىر ەت.

- كانە، يمانىڭدى ۇيىرە بەر! سەن ۇرىس دالاسىن تاستاي قاشقان سۋجۇرەك بولدىڭ عوي. الدە، قاسىڭداعى قارۋلاسىڭدى قاپيادا قان قۇستىرىپ، اتىن ولجا عىپ جونەپ بارا جاتقان سۇرقيامىسىڭ؟ سوڭعى ءسوزىڭدى ايتىپ قال.

- باتىرەكە، جاۋدان قاشار جامانىڭ مەن ەمەن. كەنەنىڭ قولى مايتوبە تۇبىندە قىرعىنعا ۇشىراعاندا مىنا سۋدىڭ ورتاسىندا ءوزىڭ نەگە بۇقپانتايلاپ وتىرسىڭ؟ ايقاس باستالماستان تايىپ تۇرعان سىپاتايدىڭ نوكەرى ەمەسپىسىڭ ءوزىڭ؟!

- قايداعى سىپاتايدى ايتىپ تۇرسىڭ؟ ءبىز ساقاۋ قىرعىزدار تاۋعا بەكىنەر تۇستا ەل ىشىنە جاۋشىلاپ ات قويىپ، قول جيناۋعا شىققانبىز. ون شاقتى كۇن بولدى وزەن ارناسىنان اسىپ، قىزىل سۋ ءجۇرىپ كەتىپ، مالتىعىپ وتىرمىز. اعايىن قول جيناپ بەرمەك تۇگىلى، قول ۇشىن سوزار ءتۇرى جوق.

جادىك بەيتانىس نوكەردىڭ جاعاسىن بوساتىپ، تىزەرلەپ قاسىنا وتىردى.

- ال، ايتشى كورگەنىڭدى. سوعىس ءبىتتى دەيمىسىڭ، حان نوكەرى قىرعىن تاپتى دەيمىسىڭ؟

- ءيا... قىرعىزدار كەكىلىكسەڭگىردىڭ قياسىنا جاسىرىنىپ، تاۋدىڭ اسۋىنا سۋ توگىپ، كوكتايعاق قىلدى. ەتەكتەن اتقان زەڭبىرەگىمىزدىڭ وعى تاۋ باسىنا جەتپەدى. ءبىزدىڭ قول كەڭ جازىقتا قويان-قولتىق شايقاسقا، قاشا ۇرىس ساپ، جاۋدىڭ بەرەكەسىن الۋعا ماشىقتى ەدى عوي. ەر ناۋان قىرعىزدىڭ بەس باتىرىمەن جەكپە-جەك ايقاسىپ، ءبارىن نايزاسىنىڭ ۇشىنا ءىلىپ اكەتتى. سوعان قاراماستان، تار قۋىسقا تىعىلىپ، بەكەر وپات بولدىق. ساتقىن دا شىقتى ارامىزدان... ناۋرىزباي دا، حان دا قىرعىزدىڭ قولىنا ءتۇستى. تۋىمىز جىعىلدى، وتىز-قىرىق سۇلتان اتتىڭ جالىن قۇشتى، قانشاما باتىر وققا ۇشتى. ساقاۋ قىرعىزدان قىرعىن تاپتىق...

- اپىر-اي. قايران، ەرلەرىم-اي!

- باۋىرىم-اي!..

- ەسىل ەرلەرىم-اي!..

جادىكتەر جالعىز جاۋىنگەرمەن قايىرا ەسەندەسىپ قۇشاقتاسىپ، داۋىس ايتىپ كورىستى...

 

* * *

 

- وۋ، سورلى قىرعىزىم. قازاق بولماسا، اق پاتشا سەنى الدەقاشان بۇتىندەي جۇتىپ قويار ەدى عوي. تار قولتىق تاۋ اراسىنا ۇيلىعىسىپ اپ، ۇلارداي شۋلايسىڭ، تۇگە. قوقان ساعان نە بەرەدى؟! بىرىگىپ ەل بولايىق، باس قۇراپ، قىرداعى ورىسقا، سىرداعى قوقانعا تويتارىس بەرەلىك...

- ونى ۇعا قويار قىرعىزىڭ كانە؟! ورمان، جانتاي، جانعاراش ماناپتار اق پاتشاعا قول بەرىپ، انت-سۋ ىشۋگە ءازىرمىز دەپتى عوي.

- سولتى رۋىنىڭ جامانقارا باتىرىن ولتىرگەن ساۋرىق ءۇشىن كەك الىپ، مالىن ايداپ، ءوزىن وققا بايلاپ كەتتى ەمەس پە.

- قوقان دا، ورىس تا قازاق پەن قىرعىز اراسىنا وت جاعىپ، ازعىرىندى تىلىنە ەرتىپ، شارۋامىزعا شايتاندى ارالاستىرىپ قويعانىن قاراشى.

- ەندى شەگىنەر جەر جوق. شۋ مەن قوزىباسىدا اتالارىمىز قازاقتىڭ تۋىن تىگىپ، ەل بولعان! ءبىز دە وسى شۋدىڭ جاعاسىندا اقتىق ايقاسقا سايلانىپ تۇرمىز. نە ەل بولارمىز، نە جەر بولارمىز! اتتان، قازاعىم!

- ۋا، ارۋاق!

- ابىلاي!

- اعىباي!

قىلىشتان شاشىراعان قان سىركىرەگەن جاڭبىرداي جاۋىپتى. ناۋرىزباي مەن بۇعىباي باستاعان توپ تاۋعا شىعىپ، قىرعىزدىڭ قامالىنا بارار جولدى ارشىدى. حان نوكەرى قىرىق ارقاندى جالعاپ، زەڭبىرەكتى تاۋ جوتاسىنا شىعارىپ اتقاندا قىرعىزدىڭ قورعانى قيرادى. بىراق اقتىق ايقاس بولار ءتۇنى رۇستەم تورە مەن سىپاتاي باستاتقان ون سان جاساق ۇرىس دالاسىن تاستاپ تايىپ تۇرعان ەدى. نەبارى ءتورت مىڭ نوكەرمەن قالىڭ قىرعىز قامالاعان حان نوكەرى مايتوبە الابىندا قان-قاساپ قىرعىنعا كيلىكتى. ونشاقتى كۇنگە سوزىلعان قىرعىننان قازاقتىڭ قاتارى سەلدىرەپ-اق قالدى.

- اسپانداعى جۇلدىزدان جەردەگى قىرعىز كوپ ەكەن! اعا، ەڭ مىقتى دەگەن ءبىراز باتىرمەن، جۇيرىككە ءمىنىپ، قورشاۋدى جارىپ وتەيىك. سول تۇستان وڭگە جۇرت تا كەۋدەسىندە جانى بولسا وتەر، - دەدى ناۋرىزباي.

- ولاي ىستەسەم، سوڭىمنان ەرگەن از عانا نوكەردى ساتقان بوپ شىعام! سوڭعى دەمىم شىققانشا، ساربازىممەن بىرگە ايقاسىپ ولەيىن! - دەدى كەنە حان.

ەجەلدەن تاۋدا تۋىپ، تاستا وسكەن قالىڭ قىرعىز قازاقتىڭ از عانا جاساعىن سانامالاپ تۇرىپ، وققا بايلادى. ويقاستاعان باتىرىن نايزاعا تۇيرەدى، تۋىن جىعىپ، تاس اتىپ نوكەردى ات-ماتىمەن مىلجالاپ، كومىپ تاستادى. قازاقتىڭ ارمانىن ارقالاعان ارداگەر ەرلەرى شەيىت بولدى، حانى پەندە بوپ تۇتقىنعا الىندى. قىرعىزعا استىرتىن كومەكتەسكەن ورىس پەن قوقاندىقتار اعايىندى قوس جۇراتتى وڭاشا قالدىرىپ، سىرتىنان شوق-شوق دەسىپ، قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى دەپ، ماراپاتىن ازىرلەپ، مۇرتىنان كۇلىپ تاراستى...

قالىڭ قىرعىز قۇزعىنشا قارقىلداپ تۇردى. دابىل ءۇنى قۇلاق تۇندىرادى. گۇج-گۇج ەتكەن، جەڭىسكە ماساتتانىپ قارق-قارق كۇلگەن، قىلىشتىڭ قىرىمەن قالقانىن ۇرىپ، شۋدى كوبەيتكەن ماس توبىر كەۋ-كەۋلەسىپ، ورتاداعى اشىق الاڭقايعا شىعارىلعان حانعا قاراپ انتالاستى.

- ۋا، قازاقتىڭ حانى كەنەسارى! اقتىق ءسوزىڭدى ايتىپ، اللاڭا سىيىنار كەزىڭ كەلدى...

حان كەنە – ەركىن ەلىن سىيدىرار جەر تاپپاعان، جازيرا جەرىن ورىستىڭ وتارى بولۋدان سوڭعى دەمىنە دەيىن قورعاعان ەسىل ەر ۇزاق تولعاپ، جىر توگىپتى. قامالاعان قىرعىز، قاۋمالاعان قاسكوي دۇشپان سىلتىدەي تىنىپ تىڭداپتى. ول ەلىمەن-جەرىمەن باقۇلداستى. جۇرەگىنىڭ باسىنا ات باسىنداي شەر بوپ بايلانعان ارمانىن زار عىپ توگىپتى. قازاقتىڭ تاس توبەسىنەن كەتپەي قويعان قارا بۇلت سوگىلەردەي ەدى اھ ۇرعان ارمانىنان. الاتاۋدىڭ مۇزى ەرىپ، جاس بوپ توگىلەر مە ەدى ادامنىڭ اڭسارىن ۇقسا! قارا اسپاننىڭ تۇنىعى تىتىرەر مە ەدى، قارا جەردىڭ توڭى قارس ايىرىلىپ ءتىلىنىپ كەتەر مە ەدى!..

- الىمساقتان ارعىماق اتتىڭ جالىندا جاھاندى شارلاعان قازاق دەگەن ەل ەدىك!

جاپاندى شارلاعانى – جاھاندى جاۋلاعانداي عاجاپ كەمەل ەل ەدىك!

قازاق-قىرعىز قوسىلىپ، دۇشپاندى جەڭسەك دەپ ەدىم.

قىرداعى سارى ورىستى، ويداعى قوقان بەكتەرىن كورىنە كومسەك دەپ ەدىم!

مۇسىلمانعا جۋىق ەم، كاۋىرگە سۋىق ەم.

الاشتىڭ ارمانىن ارقالاپ تۋىپ ەم!

تۋىمنىڭ استىنا الاشىم سىيمادى.

قارا جەر قازاققا تارلىق ەتتى، باسىمدى كور تارتقان ەكەن! - دەدى ول كارلەنىپ.

- ۋا، قىرعىزىم!

وڭىڭنان تۋدى جۇلدىزىڭ.

قازاقتىڭ تۋىن جىققان سوڭ، ورىسقا قۇل بولار ۇل-قىزىڭ!

ابىلاي اتام سان شاۋىپ، ەل قىلامىن دەپ ەدى،

ەل بولماعان ەسسىزدى جەر قىلامىن دەپ ەدى!

ەلدىكتەن كەتكەن ەكەنسىڭ.

الاتاۋدىڭ بيىگىن، سارىارقانىڭ تۇنىعىن بىرگە كەشەر كۇن تۋماس.

ايقاسقا بەلدى كىم بۋماس، اتانىڭ كەگىن كىم قۋماس!

بىراق، قازاق-قىرعىزدى مايداندا قوسار ۇل تۋماس ەندى!

كۇنىڭ سونگەن ەكەن ەلىم، سەنىڭ كۇنىڭمەن بىرگە ات جالىندا عۇمىر كەشكەن قىرعىزدىڭ دا كۇنى وشەر ءالى-اق! - دەدى حان كەنە اھ ۇرىپ.

-  نوقتالى باسقا – ءبىر ءولىم.

قازاقتى جەڭدىم دەپ شۋلارسىڭ، تۇگە،

سۇيەگىن شاشىپ، يت-قۇسقا جەم قىلدىم دەپ ىرلارسىڭ، تۇگە!

قازاقتىڭ باسىنداعى كۇن وزىڭە تۋعاندا جۇرەگىڭنىڭ باسىن اششى جاسپەن ۋلارسىڭ، تۇگە!

قايران دا، قايران التى الاش، ەندىگى كۇنىڭ جانتالاس!

ورمان مەن جانتاس، جانقاراش ماناپتارىڭ ماس بولار.

سەندەرگى ەندى كەرەگى – مىنا تۇرعان اساۋ باس بولار.

سول باسىمدى شاپقان سوڭ، اق پاتشاعا تارتقان سوڭ، ءوزىڭنىڭ دە اڭعالاعىڭا كور توپىراعىمەن بىرگە قاندى جاس تولار!

ءوز قىلىشىممەن كەسىڭدەر باسىمدى، ايبالتاڭ وتپەس! - دەدى ول قاھارلانىپ.

-  قازاقتىڭ جاۋى سەن ەمەس، ءوز قازاعى ەكەن.

ەلىمنىڭ ەندىگى كۇنى – ەڭسە تىكتەتپەس ازاپ ەكەن!

قان مايداندا تاستاي قاشقان سەرتتەسىم انتىن جۇتقانى-اي!

اق پاتشانىڭ مىلتىعىنان قورقىپ، بورىدەي بورلىكتىرەر داڭقىن قۇرتقانى-اي!

ارانى تويماس جالماۋىز جاعىمپازدار حالقىن جۇتقانى-اي!

بۇ دا ءبىر وكىنىش ەكەن ورتەگەن! - دەپ قايعىلاندى ول.

- ۋا-اي، ورىندالماي ارمانىم،

تىستەۋدە كەتتى بارماعىم!

الاشىم ءۇشىن ارقالاپ، ۇران عىپ ەم اتالارىمنىڭ ارۋاعىن!

ەلىڭ ەندى ەڭسەسىن كوتەرەر مە ەكەن؟

ەلىم دەپ قانىن توككەن ەرلەرىمنىڭ قۇنى وتەلەر مە ەكەن!

ءاي، قايدام!

و، ناۋانجان، ارداعىم!

اعىبايدىڭ ءتىلىن الماي، باسىڭدى تورعا سالعانىڭ قاتا بولدى-اۋ.

سەن باردا ماناپتار ءتۇن ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ، ۇرەيمەن دۇرلىگىسىپ جاتار ەدى-اۋ!

قايتەيىن! - دەدى ول جالىن اتىپ.

- ەي، اعىباي، باتىرىم!

ەكى دۇنيەلىك جاقىنىم.

ايبارلى اتىڭ ۇرانعا اينالعان سەندەي ەر بىتپەس ەندى قازاقتىڭ ماڭدايىنا.

قاھارلانىپ شاپقاندا قارا جەر سوگىلىپ، تاۋ مەن كول جارماسار ەدى شالعايىڭا.

ەندى سەن ەگەسىڭ ايماعىڭا! ەلىمدى ساعان تاپسىردىم!

ۋا، نىسانباي جىراۋىم، ءسوزىمدى ساعان تاپسىردىم.

سارىارقانىڭ بەلىنە،

سارى قازاق ەلىمە قوش-ەسەن بول دەگەيسىڭ.

قوعالى، قومدى كولىمە،

ارعىماعىم كوسىلە شاپقان تورىمە قوش-ەسەن بول دەگەيسىڭ.

اجالدى باستى كور الار،

رۋحىم قايىرا ورالار.

عاسىردان عاسىر الماسىپ، قازاقتىڭ قايعىلى كۇنى دە جوعالار.

قوش، قوش! - دەدى ول باقۇلداسىپ.

- جەكپە-جەكتە ولمەدىم الماس قىلىشىم مايىرىلىپ.

باسىڭدى قوسسام دەپ ەدىم – باسىمنان تۇرمىن ايىرىلىپ!

قاناتىمدى قايتەيىن قالعان قايرىلىپ،

الاشىمدى قايتەيىن، قان جۇتقان قايعىرىپ!

ەلىمدى قايتەيىن بوزداعان،

ەي، سۇرقياسى كوپ سۇم جالعان، كىمدەردىڭ باسىنان وزباعان!

شابامىن دەسەڭ، مىنە، باس! - دەدى ول قاسقايىپ.

قاھارلى داۋىسىنا قايعىنىڭ قان قاتتى قاپاسى قوسىلىپ، ۇزاق جىرلادى ول. الاشتىڭ باسىن قوسام دەپ، باسىن تاۋعا-تاسقا ۇرعان ەسىل ەر، قاستەرلى حانى ەدى قازاقتىڭ. قازاقتىڭ سان عاسىرلار قايراپ دۇشپانعا سالعان التىن بالداقتى الماس قىلىشىنىڭ تات جەمەگەن ءجۇزى ەدى. تاسقا شاۋىپ سىندىردى زامانى، ءوز باسىن شاپقىزىپ، ءوز قانىنا سۋاردى زامانى.

ال قارا اسپان، القاراكوك قارا اسپان سەلت ەتپەدى، قارا بۇلت تا ءمولت ەتپەدى. جازىلىپ جاتقان جەر جيىرىلمادى، مۇزداپ جاتقان تاۋ تىتىركەنبەدى.

اۋەلى حاننىڭ ساۋىت-سايمانىن سىپىرىپ الىپ، جەيدەسىن دال-دۇل جىرتىپ، كەۋدەسىن جالاڭاشتاپ، كوك ەتىن قىلىشپەن ەسە سوگىپ جىبەرىپ، ىشەك-قارىنىن اياعىنا تاپتاتىپتى. جۇرەگىن قولقاسىمەن قوسا جۇلىپ الىپ، قارا قانىن اعىزا سىعىپ ماساتتانىپتى دۇشپانى. ماساتاننىپ تۇرىپ، حاننىڭ قوس جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە بىتكەن قالىڭ تۇگىن كورىپ، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، زارە-قۇتى قاشىپتى. كەيىن دۋلىعا سىيماس، بۇعاۋ تۇسپەگەن اساۋ باسىن جاڭعىرىققا سالىپ شاۋىپ الىپ، اق پاتشاعا جونەلتىپتى...

 

* * *

 

جاتاقتار بەس كۇن بويى كەزەگىمەن قورشاپ، نوكەردى الا المادى. سۋ كەشىپ، وزدەرى دە تيتىقتادى. ارادا تاعى بىرەر كۇن وتكەن سوڭ قىزىل سۋ دا اياعىن تارتىپ، قىرقا-قىرات جوتالانىپ كورىنىپ قالدى. توپىراق توبارسىپ، بۋالدىر بۋ تاڭنان ىدىراي باستاعان. شولاق سايدىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، ولگەن مالعا تولىپ قالعان ەكەن. ارام ولگەن مالدىڭ ولەكسەسى كۇن قىزۋىمەن بورسىپ، الاپتى ساسىتتى. سىزدى اۋا، ساسىق لەپ ءولىم ءيىسىن مۇڭكىتىپ، دالادا اتى جامان شەشەك دەرتى شايتاننىڭ دەمىندەي تارالىپ-اق تۇر ەدى. اۋەلى بىرنەشە كۇن كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، مازاسى كەتكەن كارتامىش جاساۋىل كوز جۇمدى. بۇلار بيىكتەۋ قىراتتان كەڭدەۋ عىپ كور ارشىپ، جاساۋىلدىڭ باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ، ءجۇزىن جاسىردى.

- اركىم ءوز لاشىعىنان شىقپاسىن! جۇت جەتى اعايىندى. شەشەكپەن سەگىز. ورتاق قازاننان تاماق تارتۋ توقتاتىلسىن!

جادىك ەلگە كەلگەن شەشەكتىڭ بىرنەشە لاڭىن باستان وتكەرگەن. وتە ساق ەدى. وڭقانىڭ بەتى بەرى قاراماسىن سەزسە دە، قاراشا ۇيدە سىڭارىمەن بىرگە قام ويلاپ، ساداق جونىپ سايلانا بەرگەن. بىرەر تاۋلىكتە ونشاقتى سارباز شەشەكتىڭ شەڭگەلىنەن شىعا المادى. جاتاقتار دا بۇلاردىڭ تيتىقتاعان ءحالىن اڭداپ، قاراسىن مولايتىپ، قاۋمالاي قورشاپ، وسى قىردان تىرىدەي كوشىرمەۋگە انت ۇستاسقان ءتارىزدى...

قازاق شەشەكپەن اتام زاماننان الىسىپ-اق كەلەدى. اۋىل-ورمانىمەن وپات قىپ كەتكەن اپاتتى دەرتتىڭ دەم-تىنىسى سەزىلگەننەن ۇرەيگە بوي الدىراتىن بەياپارلىعى دا ەجەلدەن. شەشەك شىققان ءۇيدى جاپانعا جالعىز تاستاپ، ءتۇن ورتاسىندا جۇرتقا قالدىرىپ قاشا كوشىپ، ماڭىنا ءتىرى جان جولاتپاي، اۋرۋلى جان ابدەن ارىپ-اعىپ ولگەنشە تاياق تاستام تۇسىنا بارماعان. شەشەك تيگەن ادامنىڭ باسىنان كۇن وتپەسىن دەپ لاشىق تىگىپ بەرىپ، قاراشا ءۇيىنىڭ ۇزىگى مەن تۇڭلىگىن عانا قالدىرىپ، كەرەگەسىن جالاڭاشتاپ، ءوزىن باقانعا تاڭىپ كەتەتىن بولعان. اۋرۋ شىققان اۋىلدى جاساۋىلمەن قورشاپ، تىرپ ەتكىزبەي ورتەپ تە جىبەرگەن تالاي مارتە. سول قۇرىعىنان قۇر جىبەرمەس انىق اجال وڭقا-جادىك ساربازدارىن جىن-پەرى ۋىسىنا ءتۇسىرىپ تۇر ەدى.

- و، قۇدايىم! جاۋدىڭ نايزاسىنىڭ ۇشىندا جان تاپسىرار سەرتىم بار ەدى! كاۋىردىڭ قىلىشىنا سەرت بايلاپ، باسىمدى سوعان تىگەر ەم! يتتەي بوپ ءىرىپ-ءشىرىپ، كەرەگەدەن موليتەر ءولىم بە ەدى سۇراعانىم؟!

وڭقا قاراشا ءۇيدى توڭكەرىپ تاستاۋعا شاق قالىپ، اھ ۇرا الاسۇردى.

- كەت، جادىك! جولاما ماڭىما! ءوزىڭ نە دەگەن جانى ءسىرى پالەسىڭ؟! اۋىرىپ قالاسىڭ! تاقالما ماعان...

- وڭقا، سەن ەكەۋىمىز و باستان ءبىر تاعدىرعا بايلانعانبىز. سەرتىمىز قانجاردىڭ جۇزىندە!

جادىك باۋىرىنىڭ باسىنداعى مۇشكىل ءحالدى كورە تۇرىپ، اۋەلدە ورتاق تىككەن لاشىقتان شىقپادى دالاعا. جاتىرلاس جان باۋىرى، قارۋلاس قاندىكويلەك سەرىگىنىڭ اۋىزىنا سۋ تامىزىپ، كۇلدىرەپ كەتكەن تەرىسىنە توڭ ماي جاعىپ، قۇرىم كيىزدەن قابات-قابات كەۋدەشە ءپىشىپ بەرگەن بولدى. قاراعاي ساپتى نايزالارى جاپپانىڭ جابىعىنان شىعىپ، بايلاعان قىلى جەلمەن تارالىپ سۇس بەرىپ تۇر ەدى. ورنىنان سۋىرىپ الىپ، ەكى نايزانى دا شولتيتىپ شاۋىپ تاستادى. "ەندى مۇنىمەن دۇشپاندى ات كوتىنە سىرعىتىپ جارىتپاسپىز." شولاق نايزالاردى قاتار توسەپ، ۇشتارىن ءبىر-بىرىنە قارسى باعىتتا سابىنان وزدىرا بايلاپ الدى. جادىك ەكى جاعىندا دا وتكىر ۇشى بار شولاق نايزانى ورتاداعى جەروشاق ۇستىنە تاستاپ، وڭقاعا نايزانىڭ ارعى جاق ۇشىن ۇستاۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

- وڭعاش، سەن مەنى وزىڭە تاقالتقىڭ كەلمەسە، مىنا قوس نايزانىڭ ارعى ۇشىنا شىق. ءبىر-بىرىمىزگە تەرىس قاراپ وتىرايىق. نايزانى جونىڭا تىرەپ ال.

ءوزى ءوز ايتقانىن ىستەپ، دەنەسىن وراپ تاستاعان قۇرىم كيىزگە نايزا ۇشىن قاداپ، سىرت بەرىپ وتىردى. قىرىق-ەلۋ جەبەلى جاعىن وڭ قولىنا وڭتايلاپ، تۇسىنا قويىپ العان. وڭقا دا جادىكتىڭ ىستەگەنىن ءۇنسىز قايتالادى.

- ۋاي، قايسىڭ ءتىرىسىڭ؟ ءۇن قاتىڭدار.

- قانشامىز قالدىق؟

- جانى ءسىرى جەتەۋىمىز قالىپپىز...

- وندا بۇگىن جاتاقتىڭ جانكەشتىلەرى شابادى دەسەڭشى.

- كورىپ الدىق قۇقايىن. ورىستىڭ زەڭبىرەگىنە قارسى شاپقاندا، جاتاقتىڭ جامان وعىنان جاسقانباسپىز!

حان كەنەنىڭ الامانىنا ات قوسقان، جانىن وققا تىككەن جەتى شەرى، شەر جۇرەكتى جەتى وعلان تۇس-تۇستان انتالاعان ءوز اعايىنى – ءوز قازاعىنا قارسى ساداعىن سايلاپ، جەبەسىن كەزەپ، قىلىشىن قايراپ، قان جۇتىپ، قاسارىسىپ وتىردى. كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلە شىعىس بەتتەگى جاتاعان قىراتتىڭ جوتاسىنان قارا تۋ تىككەن جيىرماشاقتى سالت اتتى بوي كورسەتتى. بۇلاردىڭ دوعارىلعان كوشى ايعا جۋىق ۋاقىت تۇراق ەتكەن قىرقانى نۇسقاپ، ءبىراز سويلەسىپ تۇردى دا، ءتورت-بەس سالت اتتى وراعىتا شاۋىپ، تۇس-تۇستاعى جاقتاستارىنا حابار اكەتكەن سىڭايلى.

- قامدان، قارۋلاس!

جادىك تاڭەرتەڭگىلىك كەرەگەسى جالاڭاشتانىپ، ۇزىگى عانا كۇنقاعار بوپ قالعان ۇيلەردى اينالىپ، ارالاپ شىققان. ءۇش-ءتورت كۇن بويى ماڭايدان جاتاقتار جاۋدىرعان جەبەنى جيناتىپ، جەتەۋىنە بۋما-بۋما وقتى ءبولىپ بەردى.

- قوس-قوس ساداقتى اڭىراتا تارتساق، قاي تاراپتان اندىزداي شاپسا دا توقتاتۋعا دارمەنىمىز بار عوي. جانىمىز پيدا. جاۋدان، ءورت پەن سۋدان امان قالىپ، ءوز تۋىسىمىزبەن ولىسكەنشە ۇرىسامىز دەپ ويلاپپىز با؟ بەكەم بولىڭدار، باۋىرلار! بۇل دا ءبىر سىناعى شىعار تاعدىردىڭ. وسىدان امان قالساق ەلگە جەتىپ، الا تۋىمىزدى ارقانىڭ القابىندا جەلبىرەتەرمىز. ءيا، ارۋاق! ءيا، اللا!

- ارۋاق! ارۋاق!

- ابىلاي!

جەتى جاۋىنگەر – اتا جاۋىمەن اقتىق ايقاسقا ەمەس، اتالاسىمەن بەيوپا  ماعىناسىز مايدانعا دايىندالىپ جاتتى.

ءساۋىردىڭ ءسارۋار ساۋلەسى سىزدى كەۋدەگە جىلۋ قۇيعان كوكتەم. پەندە بالاسىنىڭ فانيلىك قىرقىسىنان قامسىز تابيعات جارىقتىق تامىلجىپ تۇرعان ماۋسىم-تۇعىن. جاراتىلىستىڭ قۇدىرەتىنە شەك بار ما، جۇمباعىنا جاۋاپ بار ما؟!

- جادىك، - دەدى وڭقا زورلانا كۇلىمسىرەپ، - ءبىز ەلدەن كەتكەلى ون جىل وتە شىعىپتى عوي.

- ءيا، جەلىدەگى قۇلىن اقاۋىز ات بولعان شىعار. ەلدەگى قارىنداس قاۋىم ەندىگى ءبىزدى تانىمايتىن دا شىعار.

- باتۋ بابامىز باتىستى تىزە بۇكتىرەم دەپ قانشاما جىل جورتۋىلدا ءجۇرىپ، حان اتامىز قايتقاندا ەلگە ورالىپتى. سوندا ەسىگىندەگى قۇل تانىماي قالىپتى ەكەن...

- ۋا، وڭعاش! كۇنى قيسايعان كارىنىڭ ءسوزىن اۋزىڭا قاي قۇداي سالىپ وتىر؟! الدە، سەن دە سىر بەرەيىن دەگەنىڭ بە؟

- جو-جوق... بىراق مىنا دەرت مەنىڭ تۇبىمە جەتەتىن سەكىلدى. سۇيەگىمدى كەمىرىپ بارادى. سەنەسىڭ بە – وكپەم ءورت سۇيگەندەي كۇيىپ تۇرسا دا، قالتىراپ توڭىپ جاتام...

- قوي، بەرىلمە. سەن ەكەۋىمىز ءالى تالدىنىڭ سۋىن تاسپەن بوگەيمىز!

- ە، ە، سوعان جەتكىزسىن دە. مەن بىراق كۇماندىمىن...

كەنەت تۋ سىرتىنداعى جاساۋىل اڭگىمەنى بۇزىپ، ايعاي سالدى:

- قالقان تىزىڭدەر! جاتاقتار ساداق كەرە باستادى.

سول-اق ەكەن قىر باسىندا ۇيلىعىسقان جەتى جىگىت قىرىلىپ قالعان قارۋلاستارىنىڭ قالقاندارىن كەرەگەگە شاندىپ، وزدەرى سونىڭ ىعىندا ساداق-سارجالارىن سايلاي باستادى. جاتاقتار بۇگىنگى قامدانىسىن اقتىق ۇرىس دەپ، بەل بۋعان ءتارىزدى. ماڭايداعى قىر-قىرات ەتەكتەرىنەن باسپالاپ كەلىپ، ۇران شىقسا، ۇمتىلۋعا ءازىر تۇر.

- مەن ءشاھيد بوپ كەتسەم، ەلگە سالەم ايتارسىڭ. قۇسبەك اعامنان، ەلدەن عاپۋ سۇرا. كەشسىن!

- نە ايتىپ وتىرسىڭ، وڭقا؟ بىرگە بارامىز ەلگە...

جاتاقتار بۇلار كۇتكەندەي ۇران تاستاپ، دابىل قاقپادى. تەك مەجەلى تۇسقا تاقالا كەپ، ساداق تارتتى. سۋىلداي ۇشىپ جەتكەن العاشقى جەبە قاراشا ءۇيدىڭ قارسىسىنا – توپان توپىراققا قارس قادالىپ، سىتىر ەتىپ سىنىپ ءتۇستى. سودان جەبە بوراپ بەرسىن. جاتاقتار جەبەنىڭ باسىن جەرمايعا ماتىرىپ، بىلتە شۇبەرەك بايلاپ، تۇتاتىپ اتۋدا. قارا تۇتىنمەن ءىز تاستاپ ۇشقان قالىڭ جەبە قاراشا ۇيلەردىڭ ۋىعىن جاپقان ۇزىككە، شىم كيىزگە قادالىپ بىقسىپ جانا باستادى. ءاپ-ساتتە-اق نوكەرلەر بەكىنگەن قىر باسى قارا تۇتىنگە وراندى.

- ۋا، ساسپاڭدار!

- وتتان وزدەرى قورقىپ تۇرعان شىعار، يتتەر!

بىقسي جانعان كيىز ءۇستى-ۇستىنە توپەلەگەن وتتى جەبەدەن تۇنشىعا تۇتانىپ، لاۋلاي باستادى. سول ءسات ەتەكتەگى بۇقپانتاي اسكەر ۇران كوتەرىپ، قىرعا شابا جونەلگەن. الاس-كۇلەس جالىن، لوقسىعان قارا ءتۇتىن اراسىنان جادىك ايعايلاپ، ساربازىن سابىرعا شاقىرىپ قويادى.

- ءسال تاقالسىن. سول ساتتە كوزدەپ اتىپ، جۋساتىپ سالامىز. كانە، كىرىستىك!

ءوزى سايلانعان سارجانى شىرەي تارتىپ، قىرعا شاۋىپ شىعىپ كەلە جاتقان قاسقا اتتىنى كوزدەپ كەپ تارتىپ جىبەردى.

- ۋا، ۇزىن وقتى وندان اتام ارۋاعى، جەبەي كور!..

 

* * *

 

قۇسبەكتىڭ باقسىسى جالىننىڭ تىلىنە قاراپ، قارا تاسقا اينالعالى جەتىقاراقشى تەمىرقازىقتان سالبىراپ ءىلىندى. جىم-جىرت. تورە دە وتتىڭ ويىنىنا قاراپ، ويعا قامالعان.

- قىردا ورىس ويرانىن سالدى، سىردا قوقان قوقاڭ-قوقاڭ ەتىپ، قۇتىردى. بەيبىت اۋىلىڭدى ءورت جالماپ، سۋ قامادى. جاتاعىڭ جاتتىڭ اتىن ەرتتەدى.  باتىرىڭدى قان تارتتى، بي-تورەڭىزدى ورىستىڭ شەن-شەكپەنى اربادى. اعايىن جۇتپەن قاتار كەلگەن شەشەكتەن شىبىنداي قىرىلدى. جايلاۋىڭدى قاراشەكپەن تۇرەنىمەن قوپارىپ، قىستاۋىڭدى دەرت جايلادى. قازاقتىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. نە ايت دەيسىڭ ماعان، ۋا، تورەم؟!

- نە ايتاسىڭ، شىنىمەن؟! سەن ايتپاساڭ دا، ەلدىڭ ەرتەڭى بەلگىلى بولدى. قازاق ءۇشىن قارا تۇنەك زامان ورناعالى تۇر-اۋ. مەنى "حان" دەپ اتايدى مىنا ەل. ناعىز حانىنىڭ باسىن قىرعىزدار شاۋىپ الىپ، اق پاتشاعا تارتتى. ەجەلدەن ۇلىس ءۇشىن تۋ كوتەرگەن اقسۇيەك تۇقىمى ەدىك. ەندى اق پاتشاعا قۇل بولامىز. ءۇش ءجۇزدى جالعىز حان بيلەۋشى ەدى، ەندى وردادا توعىز سۇلتان بيلەيتىن بولدىق. ۇلىسىم كوشەر ءورىس تە تارىلدى. كوش دوعارىلدى، وسى توقىراعانىمىز توقىراعان، وتىرىقشى بوپ ومالاتىن ءتۇرىمىز بار...

- توقماق پەن بىشكەك تۇسىندا، كەكىلىكسەڭگىر تاۋىنىڭ قولاتىندا كەنەسارى قولى قىرعىن تاپتى. قازاقتىڭ عانا ەمەس، ارعىماق اتتىڭ تۇياعىمەن الەمدى شارلاعان ءباھادۇر سالت اتتى جۇراعاتتىڭ كۇنى ەڭكەيىپ تۇر. ەندى الەمدى تاستان تۇرمە تۇرعىزعان جەرتەسەر جاتاقتار بيلەيدى...

- ءيا، پاتشادان العان شەنىمىز قازاقتىڭ قايعىسىنا وتەۋ بولا الماس. قايتا قايعىسىنا قايعى جاماماساق ەتتى. قايدا بارىپ كۇن كورەدى الاش بالاسى؟!

- كەنە حاننىڭ باسىن العانى، سۇيەگىن سايعا شاشقانى – قازاقتى قورلاعانى عانا ەمەس. جوق قىلام دەگەنى عوي زامانانىڭ. ەندى، سول حاننىڭ عازيز باسىن ارۋلاپ جەرلەمەي بۇل جۇراتتىڭ باسىنان قارا بۇلت اۋا قويماس! اق تۋلى اۋلەتىڭ ەرتەڭ-اق قىزىل تۋعا اۋىسار، اكە بالاسىمەن ايقاسار، ايەل ەرىمەن جاۋلاسار. ساناڭ سانسىراپ، دالاڭ قانسىراپ، شاڭىراعىڭنىڭ كۇلدىرەۋىشى ءشىرىپ، تۇڭلىگىڭنەن ءتۇتىن ۇشپاس كۇندەر تۋادى. ارقانىڭ اتىرابىن اقسوڭكە سۇيەك باسادى. ادام سۇيەگى... و، ءتاڭىرىم، كەشە گور قازاعىڭدى!

- استاپىراللا! نە ايتىپ كەتتىڭ، اۋليەم! سەن ۇندەمەشى ەندى...

قۇسبەك تورە بۇدان كەيىن باقسىسىمەن وڭاشا سىرلاسۋىن مۇلدە دوعاردى. تەك ەكى ىنىسىمەن عانا سىرلاسىپ، ەستە قالماس ەسكى داۋىرلەردەگى داڭقتى اتالارى تۋرالى اڭىزدى عانا الدانىش ەتەتىن بولدى...

 

* * *

 

اڭىراعان ادىرنادان القىنا ۇشقان اجال وعى ەكپىندەپ كەلە جاتقان اتتىنىڭ سول جاق قابىرعاسىن قاقىراتا سوگىپ، وتە شىقتى. كوبەبۇزار قۋ جەبە جالاڭاش تانىنە قۇلىن جارعاق قىسقا تون كيگەن جاتاقتىڭ وكپەسىن تەسىپ وتە شىعىپ، ونىڭ تۋ سىرتىندا ايعايعا اتتان قوسىپ كەلە جاتقان بوزبالانىڭ ءتوسىن جارا كىرش ەتىپ قادالىپ، ات ۇستىنەن جۇلىپ اكەتتى. جانى ءسىرى جەتى سىپاي دا جان-جاققا جەبە جاۋدىرتتى. جادىك پەن وڭقا ءبىر-ءبىرىنىڭ جوتاسىنا تىرەگەن نايزاعا سۇيەنە، شىرەنە ساداق كەرگەن.

- قاندى باسىڭ، بەرى تارت! - دەدى وڭقا ىسىلداپ. كوزدەگەن جەبەسىنىڭ ۇشىنا قارسى ماڭدايدان قاراگەرىن كوسىلتە سالدىرتىپ كەلە جاتقان جاتاقتى الىپ، قۇلاشتاي تارتىپ قاپ، جەبە زۋلاتتى. وڭقا دا، جادىك تە سارجاعا سايلاعان سۇر جەبەمەن ءبىر اتقاندا ەكى جاتاقتى سۇلاتىپ ءتۇسىرىپ تۇر ەدى. ساۋىتبۇزار سارى ءجۇن وق ات ۇستىندە لەكىتىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ الدىڭعىسىن كوكتەي تەسىپ ءوتىپ، سوڭىنداعىسىن ات ۇستىنەن ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ تۇردى. جاتاقتاردى ۇرەي بۋدى. ۇرانى قۇمىعا شىققان شابۋىلشى جاق قۇرىق تاستامعا كەلگەنشە وتىزشاقتى ات شىڭعىرا كىسىنەپ، يەسىز ويقاستاپ شىعا بەردى توپتان.

دەگەنمەن، كوپتىڭ اتى – كوپ. تۇس-تۇستان اندىزداي شاۋىپ، القىن-جۇلقىن جەتكەن جاتاقتار نوكەرلەرگە تىم تاقاپ، ارباعا كيلىگىپ، قوستارىن جىعىپ، سويىل توپەلەي باستاعان. جادىك قايقى قىلىشتى قوس قولىنا قاتار ۇستاپ، قۇيىن-پەرەن ءۇيىرىلىپ، وڭىنان كەلگەنىن ءبىر، سولىنان كەلگەنىن ەكى جايپاپ، ونشاقتىسىن سۇلاتتى. قىلىشىن تاستاي سالىپ، ىلكىدە ءوزى قوساقتاپ بۋعان قوس سۇڭگىلى نايزانى توبەسىندە شىر اينالدىرىپ، ءوزى قوسا ىرعي سەكىرىپ، اينالاسىن بىقپىرت تيگەندەي قىردى. نايزانىڭ قوس سۇڭگىسىمەن تيگەن جەرىن قان قىلىپ، الدى-ارتىن تەگىس جايپادى. جەتى سىپاي لاشىقتان اتىپ-اتىپ شىعىپ، نايزا-قىلىشپەن ەكپىندەي كەلگەن ەسسىز جاۋدى كەزەگىمەن تۇيرەستى. بىرەر ات قارا تۇتىننەن ۇركىپ، لاپىلداعان وتتان جالىنا شوق ءتۇسىپ، ۇستىندەگى يەسىمەن قوسا ورتەنىپ، تۇزگە لاعا شاپقان. شاپقان اتتىڭ ارىنىمەن وتقا قوسا كىرىپ، نوكەردى تاپتاي ءوتىپ، ۇيىرىلە قايىرا كەپ، ازىرەيىلشە ءتونىپ، جاۋساتقان سويىلگەرلەر دە جەتەرلىك. اينالاسى بيە ساۋىم ۋاقىتتا قارا تۇتىننەن تۋ بايلاعان توبە باسىنداعى ايقاس ساپ تىيىلدى. جارادار بولىپ، قانسىراپ ىڭىرسىعان بىرەر قازاق جاتتى ويران-توپانى شىققان توبەدە. يەسى اتتان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، ۇزەڭگىسى باۋىرىن ساباعان، سودان ۇركە تاسىرلاتا شاپقان قىرىقشاقتى ات ماڭ دالاعا كەتە باردى.

سول جاق قولى بىلەزىگىنەن شابىلعان جادىك ءسىرى قايىسپەن شىنتاق تۇسىن تارس بۋىپ تاستاپ، بىقسىعان قۇرىم كيىزدى شىجىلداتا جاراسىنا باستى. وڭقا ەكەۋى عانا ءتىرى قالعان ەكەن. جەتى سىپاي توبە باسىندا، ەتەگىندە جايراپ جاتقان جاتاقتارمەن ارالاسا توپىراق توپانىنا مىلجالانا شوككەن. اۋا قان ساسىدى. اۋەدە قۇزعىن شۋلاپ، قارقىلداستى.

كەۋدەسىنە تۋىرلىق كيىزدەن قاباتتاي سىرعان بەشپەت كيگەن، قوس سۇڭگىلى شولاق  نايزانىڭ ەكى ۇشىن جوتالارىنا تىرەي، تەرىس قاراپ وتىرعان تورەنىڭ قوس باتىرى، كەنەنىڭ قوس ساربازى قوڭىرسىعان قارا توبەدە، قارعا-قۇزعىن قارقىلداي تويلاعان اجالدى الاپتا اڭىراپ اھ ۇرىپ وتىرىپ، اقىرعى تۇندەرىن قارسى الدى.

- تاتار تالقانىمىز تاۋسىلعان ەكەن، جادىك، - دەدى وڭقا قىرىلداپ.

- قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى دەگەن. يت-قۇسقا جەم بولماسپىز. بىراق ەلگە دە جەتە الماسپىز...

- قان مايداننىڭ وتىندە جەكپە-جەكتە ولسەك ارمان جوق ەدى. ءىرىپ-ءشىرىپ اعىپ ولمەكپىز بە، شىنىمەن؟!

- مىنا نايزالاردى نە ءۇشىن بۋدى دەيسىڭ، وڭقا؟! ەكەۋىمىز بىرگە تۋعانبىز، بىرگە ات جالىن تارتىپ مىندىك. جاۋعا دا بىرگە اتتاندىق. ورىسپەن ون جىل قىرقىستىق. شەگىنگەن جەرىمىز بولدى ما! اجالىمىز دا بىرگە كەلسىن دەپ، سايلادىم سۇڭگىلەردى!

- سەن مەنى قالدىر، جادىك. ەتەككە ءتۇسىپ، قۇراۋلاپ شاقىرساڭ ەستى جانۋار كەلەر داۋىسىڭا. ەل شەتىنە جەتىپ ال.

- مەن سەنى تاستاماسقا انت ۇستاعام، وڭعاش. سول سەرتىم – سەرت! بەرى قاراشى ماعان، - دەدى جادىك.

شولاق نايزانىڭ ارعى ۇشىن جوتاسىنا تىرەي سۇيەنگەن وڭقا قوزعالاقتاپ، اينالىپ جادىككە قاراپ وتىردى. جادىك نايزانىڭ جەز ساقيناسىن جالعىز قولىمەن ۇستاپ، كەۋدەسىنە تىرەپ وعان قاراپ مالداس قۇرىپ وتىر ەكەن.

- تۇر ورنىڭنان، باۋىرىم. حان نوكەرى جاتاققا تىرىدەي پەندە بوپ، قولعا ءتۇسىپ، ولجا-ساۋعا سۇراماسپىز. سەن كورمەگەن، مەن كورمەگەن نە قىزىق بار بۇل جالعاندا. اتامىز ءۋاليدىڭ ارۋاعىن مازالاپ، اتىنا داق تۇسىرگەن جەرىمىز جوق. سوڭىڭدا ءىزىڭدى وشىرمەس ۇرپاق قالمادى دەمەسەڭ، قازاق اتىرابىندا اتىمىزدى ۇران عىپ ايتار ورەن شىعار ءبىر زاماندا! ارعى اتامىز ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن شىڭعىستىڭ سەرتىنە ادال شەرىگى سىندى، قازاق سىپايىنىڭ ساپىندا قان كەشتىك. حان كەنەنىڭ ارمانى ءۇشىن الاش تۋى استىندا ات ويناتقان ەر بولدىق. بۇدان ارتىق نە عۇمىر كەرەك ەكەۋىمىزگە! قاراشا ءۇيدىڭ كەرەگەسىنەن تەلمىرىپ، اشتان ولەر جايىم جوق!

وڭقا، ون كۇننەن استام شەشەكپەن الىسىپ، كەۋدەسىن ءورت دۋلاتقان ەسىل ەر، ەسىنەن اۋىق-اۋىق تانىپ كەتسە دە، ءور جىگەرى مەن تەگىنە تارتقان الاپات كۇش يەسى، الىپ باتىر وڭقا ءوز نايزاسىنىڭ قوس قارىس سۇڭگىسىن شىم كيىزگە نىعارلاي باتىرىپ، ورنىنان تەڭسەلە تۇرا كەپ، قاندىكويلەك سەرىگى، جان باۋىرى جادىككە كۇلىمسىرەي قاراپ ءۇنسىز تۇردى. اجالعا دا تىك قارار ەسىل ەرلەر قوس سۇڭگىلى نايزاعا سۇيەنىپ، قىر باسىنان ەڭىسكە ءتۇسىپ، مۇنار قۇشقان دالاعا ءسىڭىپ بارا جاتتى...

 

* * *

 

...ءتۇزدىڭ سارى قۇسى كولبەي ۇشتى قارا بالانىڭ باسىنان. ىزبا بەلبەۋىن شەشىپ، ونىسىمەن شاپانىن وراپ ارقاسىنا اسىپ العان بالاقاي اڭىرىپ قارادى ءتۇز قۇسىنا. ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى قالىپتا تۇلەي تۇزدە بىرەر تاۋلىك سانسىراپ، قاڭعىپ كەتكەن قارا بالا ۇرەيدى دە، ءۇمىتتى دە سەزەر حالدە ەمەس-تۇعىن. سايعا تۇسە بەرە شىلىك اراسىنان قۇيرىعى قايقيىپ، ەزۋىنەن اق كوبىك شۇبىرعان قاسقىر شىعا كەلدى.

- كاھ-كاھ، كۇشىگىم، - دەدى قارا بالا.

ءجۇنى ءتۇسىپ، قابىرعاسى ىرسيعان قاسقىر قۇتىرىپ كەتكەن ەكەن. بالانى اينالا توپىراق بوراتىپ ويناپ، جەر تىرنالاپ ءسال الىستى دا، ءوزىنىڭ وڭ جاق ءبۇيىرىپ ارس ەتىپ قاۋىپ الىپ، ايدالاعا لاعىپ كەتە باردى.

- كاھ-كاھ، كۇشىگىم، - دەدى قارا بالا.

 

* * *

 

...قازاقتىڭ ەسى اۋىپ، اداسىپ، كيەسى قۇتىرعان قاسقىرشا شابىنىپ جورتقان زامان ەكەن.

جۇرەگىنە تۇك بايلاعان باتىرى دەرتتەن شوگىپ، جاياۋ جاپان كەزدى.

حانى باسسىز، ءتانى كومۋسىز قالدى.

تورەسى ەسسىز كۇن كەشتى.

تورتكۇل دۇنيەنى ءتۇتىپ جەگەن الاپات ءداۋىر كەلدى ۇلى دالاعا.

 

* * *

 

1847 – قوي جىلى.

ەل قىردان ويعا قۇلاعان كوتەرەم كوكتەم ەدى...

Abai.kz