قازاقستان پرەزيدەنتى ۇلىبريتانياعا رەسمي ءىس-ساپارمەن بارعانى تۋرالى قازاقستاندىق جانە بريتاندىق باق جارىسا جازۋدا. استاناعا كەرري كەلگەننەن كەيىن پرەزيدەنت نازارباەۆ ءوزىنىڭ كومانداسىن ەرتىپ، بريتانيا پرەمەرى كەمەرونمەن كەزدەسۋگە اتتانىپ كەتكەندەگى نەگىزگى ماقساتى قانداي بولدى؟ قازاقستان مەن بريتانيا اراسىنداعى بايلانىستىڭ قانشالىقتى بايلانىپ قالعانىن ەكونوميكالىق ترەند تىلىندە جەتكىزە الماسپىن. بىراق، ءبىر بىلەتىنىم – اقوردادا وتىرعان لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ بارلىعىنا جۋىعى ءوز بالالارىن تۇماندى البيون ەلىندە وقىتاتىنى ايان. ەندەشە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى بيلىك باسقارعان ەلىمىز ۇب-دان سونشالىقتى قاشىق كەتتى دەپ ايتا المايتىنىمىز راس.

سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە، قىتاي توراعاسى سي تسزينپين باستاپ، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين، جاپونيا پرەمەرى سيندزو ابە، اقش باس حاتشىسى دجون كەرريدىڭ ءوزى كەلۋىنە قاراعاندا قازاقستان ورتالىق ازياداعى گەوساياسي ايقاستىڭ نەگىزگى ويىنشىسى ەكەنى تۇسىنىكتى.

سونىمەن پرەزيدەنتتىڭ كەمەرونمەن كەزدەسۋى  گەوساياسي كارتادا نەنى وزگەرتتىى؟ بۇل جولى قانداي كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى؟ تاعى قانشا ينۆەستيتسياعا تارتتىق؟

كەمەرون مەن نازارباەۆ كەزدەسۋى لوندونداعى ايگىلى داۋنينگ ستريت، №10 ۇيدە ءوتتى. بۇل پرەمەر-مينيستر داۆيد كەمەرون تۇراتىن رەزيدەنتسيا. 200 جىلدان بەرى ءتۇرلى ساياسي تۇلعالاردى، پرەزيدەنتتەر مەن قۇرمەتتى قوناقتاردى قابىلدايدىڭ ايگىلى قارا ەسىككە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا كىرىپ شىقتى. جابىق ەسىك تۇرىندە وتكەن كەزدەسۋ قازاقستان ءۇشىن ونىڭ جاھاندىق ساياساتتاعى ءرولىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايقىنداپ بەرگەن بولسا كەرەك-ءتى. الەم قازىر قازاقستاندى باقىلاۋدا. سيرياداعى جانجالدار مەن ۋكرايناداعى جانە تاياۋ شىعىستاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى قازاقستاننىڭ پوزيتسياسى الەم مەملەكەتتەرىن الاڭداتىپ وتىعانى راس. ولار قازاقستاننىڭ رەسەي ىعىنا جىعىلىپ كەتپەۋىنە الاڭدايتىنى ءسوزسىز. ءتىپتى، سوڭعى ەكى ايدا قازاقستان التەرناتيۆتى پوزيتسيا ۇستانۋى ءۇشىن  كەز كەلگەن كەپىل ءتۇرىن دە ۇسىنۋعا دايار ەكەنىن اڭعاردىق.

سونىمەن، كەمەروننىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن كەلگەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكى جاقتى كەزدەسۋلەردىڭ ءساتتى وتكەنىن بيفينگ بارىسىندا مالىمدەدى.

1. وسى جولى 12 ميلليارد دوللاردىڭ ينۆەستيتسياسىنا قول قويىلعان.
2. ايتا كەتەيىك، قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 500-دەن استام كومپانيا بريتان كاپيتالى ارقىلى جۇمىس جۇرگىزۋدە. قوسىمشا 5 ميلليارد دوللاردىڭ كەلىسىمى بريتان بيزنەسمەندەرىمەن كەزدەسۋ كەزىندە قاراستىرىلعان. ولار اگرارلىق سالا، كولىك قۇرىلىسى، مەديتسينا، فارماتسەۆتيكا جانە ت.ب. سالالارعا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر.
3. بارياتانيالىق اۋە كومپانياسىمەن كەلىسىمگە قول قويىلعان. ەندى قازاقستان مەن ۇلىبريتانيا اراسىندا كۇن سايىن قاتىنايتىن اۋە رەيسى اشىلادى.
4. سونىمەن قاتار، بىرىككەن ۇلىبريتانيا مەن سولتۇستىك يرلانديا استاناداعى ەكسپو كورمەسىنە قاتىساتىنىن مالىمدەدى.
5. سونداي-اق، پرەزيدەنت نازارباەۆ داۆيد كەمەرونعا I-ءشى دارەجەلى «دوستىق» وردەنىن تاقتى.

ەلباسىنىڭ برياتانياعا ساپارى بارىسىندا ەستە قالعان ماڭىزدى ءسوزىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ن.نازارباەۆ، قازاقستان پرەزيدەنتى:

– قازاقستان ەۋروپاعا رەسەيدەن دە جاقىنداي ءتۇستى. ءبىزدىڭ دوسىمىز رەسەي بۇعان وكپەلەمەسىن. ءبىز لوندوندا ولاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە كەلگەن جوقپىز. مەن ايتىپ-ايتىپ بولدىم. سانكتسيا ەشكىمگە وپا اكەلمەيدى. ەكونوميكانىڭ، ساياساتتىڭ باسقا جولدارىن قاراۋ كەرەك، بۇگىن. سانكتسيا رەسەيگە دە، ەۋروپاعا دا، بىزگە دە جاقسىلىق بەرمەيدى

ەلباسىنىڭ ۇب-عا ساپارىن ءبىز وسىلاي توپشىلادىق. ال بۇل تۋرالى قازاقستاندىق ساياساتكەرلەر  مەن قوعام بەلسەندىلەرى نە دەيدى؟

راسۋل جۇمالى، ساياساتكەر:

– ەلباسىنىڭ ۇلىبريتانياعا رەسمي ءىس-ساپارى تۋرالى كەڭىرەك ايتۋعا بولادى. ۇلىبريتانيا ءوز كەزەگىندە ۇلكەن جەتىلىككە، ۇلكەن جيىرمالىققا كىرەتىن الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، ۇلىبريتانيا بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە 5 مەملەكەتتىڭ ءبىرى.  ول دا ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا دەرجاۆالىق ساياسات جۇرگىزۋگە مۇددەلى ەكەنى راس. سوندىقتان دا بريتانيا قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا ءىرى ينۆەستيتسيالار اۋدارىپ وتىر. بۇل دا سوناۋ 90-جىلداردىڭ باسىنان كەلە جاتقان كورىنىس. ەڭ بىرىنشىدەن ۇلىبريتانيا ءۇشىن وسى ايماقتاعى گەوساياسي جاعدايدى وزگەرىسسىز ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى. ياعني مەملەكەتتەردىڭ جويىلىپ كەتپەۋى، قىتاي مەن رەسەي سىندى الپاۋىتتاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ كەتپەۋ ت.ب.  ايتا كەتەتىنى، قازاقستان مەن ۇلىبريتانيا اراسىندا قارىم-قاتىناس بۇرىننان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. وسىنىڭ الدىندا ەكى جىل بۇرىن پرەمەر-ءمينيسترى كەمەرون مىرزا قازاقستانعا كەلىپ بىرنەشە كەلىسىمدەرگە قول قويىلعان. سول كەزدەگى كەزدەسۋلەردەگى نەگىزگى ماسەلە ەكى جاقتى ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە ارنالعانىن بىلەمىز. ياعني، بريتان كومپانيالارىنىڭ كولەمىن – قازاقستاندا ارتتىرۋ. تەك ەكى جاقتى كەزدەسۋلەردە عانا ەمەس، ءىرى-ءىرى حالىقارالىق جيىنداردا ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەزدەسىپ، كەڭەسىپ تۇرادى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل ساپارى الدىن-الا جوسپارلانعان. ال لوندونداعى كەلىسسوزدەرگە الەمدە ورىن الىپ جاتقان سوڭعى ساياسي وقيعالار ارقاۋ بولاتىنى ءسوزسىز. ال وسى جولعى كەزدەسۋدە ايماعىمىزداعى، كورشى مەملەكەتتەردە ورىن الىپ جاتقان گەوساياسي جاعدايلاردى تالقىلانۋى ءتيىس. مىسالى، رەسەيدىڭ اسكەري قىسىمى، رەسەي مەن باتىس اراسىنداعى تەكە-تىرەس، سيرياداعى جانجالدار،  ۋكرايناداعى احۋالدار مەن اۋعانىستانداعى جاعدايلاردىڭ شيەلەنىسۋى. وسىعان قاتىستى الەم مەملەكەتتەرىنىڭ كوز تىگىپ وتىرعانى –   قازاقستاننىڭ وسى جەردەگى ءرولى قانداي بولماق؟ قازاقستان قاي جاقتى قولداپ شىعۋى ىقتيمال؟ ارينە، قازاقستاندى جانە ايماقتاعى باسقا مەملەكەتتەردى وزىنە تارتۋعا نيەتتەنىپ وتىرعانى راس. سوندىقتان، سوڭعى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە قازاقستانعا ءىرى-ءىرى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كوپتەپ كەلۋى، ءپۋتيننىڭ، ابەنىڭ، كەرريدىڭ ساپارلارىنىڭ استارىندا قازاقستاننىڭ ءرولىن ايقىنداۋ، مەيلىنشە وزىنە تارتۋ بولىپ وتىرعانى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى اپتادا رەسەيدىڭ ورتالىق ازياعا، تمد مەملەكەتتەرىنە قىسىمى كۇشەيىپ بارا جاتقانى الاڭداتادى.  قازاقستاننىڭ ۋكراينا مەن سيرياداعى جانجالدارعا قاتىستى رەسەيدى قولداپ شىعادى دەگەن الاڭ باسىم بولعاندىقتان، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قازاقستانعا كەلۋى – سونىڭ الدىن الۋ شاراسى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ەرمۇرات باپي، جۋرناليست:

1. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ۇب-عا بۇل ساپارى كەرريگە دەيىن جوسپارلانعان. مەملەكەتتىك رەسمي ساپارلاردىڭ ديپلوماتيالىق ءتارتىبى سولاي بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل ساپارعا "كەرريدەن كەيىن" دەگەن مازمۇن بەرۋگە بولمايدى. ال جالپى ساپاردىڭ استارىندا نە جاتىر دەسەك، ەلدەگى ادام ايتقىسىز ەكونوميكالىق داعدارىستان كەيىن، پرەزيدەنت نازارباەۆ تۇگىلى، اقمولانىڭ اتجالمانى دا سىرتقا شىققىسى كەلەدى، جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن سونى بايلانىستار ىزدەيدى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە قازاقستانعا كەلەتىن ينۆەستيتسيانىڭ كولەمى كۇرت قىسقارىپ كەتتى. ال بيىلعى جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ، قازاقستان ەكونوميكاسى ينۆەستورلارعا تىپتەن قىزىقسىز بولىپ قالدى. وسى جاعدايدا بيلىكتىڭ "تال قارمايتىن" ءجونى بار. جانە بۇل ساپاردىڭ مۇمكىن ناتيجەسىن قۇپتارلىققا بالاۋ كەرەك. بىراق، باتپاققا كەڭىردەگىنە دەيىن باتقان قازاقستانعا شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كەلە مە، جوق پا – ونى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس.

2. البەتتە! رەسەي مەن قىتايدىڭ وا ەلدەرىنە اسەرى وسكەن سايىن، اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى وا-نىڭ كىندىك قازىعى سانالاتىن قازاقستانعا اڭسارى ەرىكسىزدەن اۋادى. بۇل – ولاردىڭ قازاقستانعا دەگەن "سۇيىسپەنشىلىگىنەن" تۋعان اڭسار ەمەس، ونىڭ استارىندا قازاقستاندى اسىرەسە رەسەي ىقپالىنان ساقتاپ قالۋ ماقساتى جاتىر. سەبەبى، ەگەر قازاقستان ءبىرجولاتا رەسەيدىڭ ىقپالىندا كەتەر بولسا، ءبىزدىڭ ەلدەگى باتىستىق بيزنەستىڭ كۇنى قاراڭ بولا باستايدى. قازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدەگى ۋران ءوندىرىسى تولىقتاي كرەملدىڭ ساياساتىنا بايلانىپ قالۋى – باتىس ءۇشىن قولايلى جاعداي بولىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان باتىستىق ەلدەر قازاقستانعا ەكونوميكالىق تۇرعىدا ىقپال ەتۋ ارقىلى ونى رەسەيدىڭ تۇزاعىنان قۇتقارۋعا جاندارمەن ىنتالى. سەبەبى گەوساياسي ويىننىڭ ءتارتىبى وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا تولىقتاي ءماجبۇر ەتەدى.

3. كەمەرون مەن نازارباەۆتىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ ء"جىبى" سونشالىقتى بەرىك بايلانعان دەپ ايتا المايمىن. بريتان پرەمەرى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتپەن تەك قانا مەملەكەتارالىق ىسكەرلىك بايلانىس ۇستانۋ پوزيتسياسىنان ارىعا بارا المايدى.

جىلبەك سەمبەكۇلى، جۋرناليست:

– وسى جولعى داعدارىستىڭ وڭاي بولمايتىنىن ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ بىرنەشە مارتە ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ بريتانياعا ساپارىنىڭ ەڭ باستى ماقساتى – سول ەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋ. ينتەرنەت ارقىلى ءبىلىپ وتىرعانىمىزداي ەلباسىنىڭ وسى ساپارى اياسىندا ەكى ەل اراسىنداعى بىرنەشە كەلىسىم-شارتقا قول قويىلدى. ول كەلىسىم-شارتتىڭ قۇنى 5 ميلليارد دوللارداي بولاتىنى دا ايتىلدى. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن باستالاتىن داعدارىس دەگەن "داۋىلدىڭ" الدىمەن سول "كارى قۇرلىقتى" شارپىپ، سودان كەيىن بىزگە كەلەتىنى بەلگىلى. مەنىڭشە، داعدارىستى ەڭسەرۋدەگى ۇلىبريتانيا تاجىريبەسىن دە مەڭگەرگەن ءجون. بريتانيا – ىسكەرلىك جانە قارجىلاي ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىن بارىنشا دامىتقان ەلدەردىڭ ءبىرى. ول ەلدەن ۇيرەنەرىمىز كوپ.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

اbai.kz