قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ: رەفورمالار مەن ستاندارتتار

ءيا، بىزدە قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا رەفورمالار جۇرگىزىلدى. سونشالىقتى جەدەل دە جەمىستى بولماسا دا، قۇپتارلىق جاقتارى دا بولماي قويعان جوق. الايدا ءبارى قيسىندى جەرىنە جەتە المادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا باستالعان جاڭاشا ەنگىزۋلەر كەيىن بەتالدى اعىسقا جىبەرىلدى. ماسەلەنى ورتا ءبىلىم بەرۋگە قاتىستى الىپ قاراعاندا، احۋال ستارتتىق نۇكتەدەن جىلجىعانىمەن، مۇراتتى مارەگە جەتپەي، سالاقتاپ قالعانداي كۇيگە ءتۇستى.

دالىرەك ايتقاندا، بۇلار تەك قۇرىلىمدىق رەفورمالار بولىپ شىقتى. ءبىلىم كونتەنتى بۇرىنعىشا قالىپ قويدى. ويتكەنى ءبىلىم بەرۋدىڭ قۇرامى مەن مازمۇنىن ايقىندايتىن عىلىمي سارابدال تۇجىرىمداما بولعان جوق، ول قازىر دە جوق.

ءبىر جاعىنان، يگەرىلمەيتىن اكادەميالىق بىلىمدەرمەن بالالاردىڭ باسىن قاتىراتىن، ەكىنشى جاعىنان – ولاردى قوعامنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق شىنايىلىعىنان اجىراتىپ تاستايتىن، ەسكى زنانيەتسەنريستىك جۇيەنىڭ سالدارىنان قۇندىلىقتار توڭكەرىلىپ ءتۇستى، ۇلتتىق مادەنيەت تىعىرىققا تىرەلدى، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ ماقاۋلانۋى جالعاسىن تابۋدا.

زنانيەتسەنتريزم تۋرالى ءسوز بولعاندا، اتتاپ وتپەۋگە بولمايتىن ءبىر ۇستانىمدى نارسە بار. ول – ءبىلىم بەرۋدى رەفورمالاۋدىڭ باستى كومپونەنتى – بازيستىك وقۋ جوسپارىن قۇرۋ.

قازاقستاندىق بiلiم ستاندارتتارى مازمۇنى جاعىنان عانا ەمەس، مەملەكەتتiك قۇجاتتى دايىنداۋ پروتسەدۋراسى مەن ادiستەرi جاعىنان دا رەسەيلiكتەردiكiنە ۇقساس بولدى. قازاقستاندىق پەداگوگتار ۇنەمى رەسەيلىك ارىپتەستەرىنىڭ قۇجاتتارىن (كەيبىر ارنايى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ) كوشىرىپ الۋمەن اينالىسىپ كەلەدى.

رەفورمالار مەن ستاندارتتار جونىندە ربا اكادەميگى ا.نوۆيكوۆ بىلاي دەگەن ەدى: ء«داستۇرلى بىلىمدىك تۇرعى (زنانيەتسەنتريزم – اۆتور) تۋرالى اڭگىمەلەردى قورىتىندىلاي كەلە، وكىنىشپەن بىلاي دەۋگە بولادى: بارلىق مەكتەپ «رەفورمالارى» مەن «جارتىلاي رەفورمالار»، رەفورماعا تالپىنىستار سوڭعى قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە بىردەي قۇرىلىپ كەلەدى. الدىمەن «رەفورمانىڭ» جالپىلاما، كۇڭگىرت جانە ناقتىلانباعان ماقساتى قويىلادى، سونان كەيىن وقۋ جوسپارىنىڭ «توقاشىن» ءبولۋ، دەمەك، ء«پان ماماندارىنىڭ» قايتكەن كۇندە وقىتۋعا بولىنگەن ساعاتتاردى مەيلىنشە كوبىرەك قامتىپ قالۋ ارەكەتى باستالادى. «توقاش ءبولىسۋ» اياقتالعان سوڭ، وقۋ كۋرسى بۇرىنعىداي، ۇستانىمدى ەشقانداي وزگەرىسى جوق، ەسكى مازمۇنمەن تولتىرىلادى. سوڭعى ونجىلدىقتاردا جۇرگىزىلگەن مەكتەپ رەفورمالارىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى وسىلارمەن تۇسىندىرىلەدى» [ا.نوۆيكوۆ. سودەرجانيە وبششەگو وبرازوۆانيا: وت شكولى زناني ك شكولە كۋلتۋرى // نارودنوە وبرازوۆانيە، 2005,    № 1. 41-بەت].

وزىنشە ويلاپ، ارەكەت ەتۋدى ۇيرەنبەگەندىگىن تاعى دالەلدەگەن قازاق پەداگوگتارى 2002 جىلعى قابىلدانعان ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارىن دا سامارادان «قازاق ارىپتەستەرىنە كومەككە ارنايى كەلگەن» پروفەسسور      ە. كوگان باسقارعان رەسەيلىك پەداگوگتاردىڭ قولىنا ۇستاتا سالعان بولاتىن. شىعارماشىلىق ەرىكتىڭ ورنىنا ادەتتەر مەن تاپتاۋرىندار مەڭدەگەن ولار تاعى رەسەيلىكتەردىڭ ەسكى جولىنىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ كەتە باردى. پاندەردى وقىتۋعا بولىنگەن ساعاتتاردى جوبانى دايىنداۋ ۇدەرىسىن باسقارعاندار «پىشاعى بار سۇيگەنىن جەيدى» ۇستانىمىمەن وزدەرىنە يكەمدەپ ءبولىپ الدى. ولاردىڭ دەنى جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا تسيكلىنىڭ وكىلدەرى بولعاندىقتان، ستاندارت اۆتوماتتى تۇردە زنانيەتسەنتريستىك سيپاتتا بولدى دا شىقتى.

***

ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسى

قالاي باسقارىلادى:

پەداگوگيكا قاعيدالارىمەن بە، الدە ساياسي ايلالارمەن بە؟

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە سالاۋاتتى ويلاۋ شەڭبەرىنە سىيمايتىن بىرقاتار وعاش قۇبىلىستار بولدى. ولار رۋحاني دامۋ زاڭدىلىقتارىمەن تانىس ادامنىڭ جاعاسىن ۇستاتاتىن، ەشبىر سالاۋاتتى ساياساتشى، وي كەشە بىلەتىن فيلوسوف، بالاعا جانى اشيتىن پەداگوگ بارا المايتىن بىرقاتار انتيپەداگوگيكالىق ارەكەتتەر رەتىندە سيپات الدى. ولاردىڭ ءبارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىستەر ەنگىزۋمەن بايلانىستى كورىنىس بەردى.

سالانىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىستەر ەنگىزۋ ء«بىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابى بويىنشا مەكتەپ اشۋ، جابۋ، وعان ديرەكتور تاعايىنداۋ، بوساتۋ، كادر قابىلداۋ ىستەرىنىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى قۇزىرەتىنەن الىنىپ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قاراۋىنا بەرىلۋىنەن كورىنىس تاپتى. بۇل پراكتيكا بۇدان بىلاي ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسى پەداگوگيكانىڭ قاعيدالارىمەن ەمەس، ساياسي امالدارمەن باسقارىلاتىنىن، مەكتەپتىڭ اتقارۋعا ءتيىستى فۋنكتسياسى ماڭىز الارلىقتاي وزگەرەتىنىن كورسەتىپ بەردى.

وسىدان كەيىن مەكتەپ اسپاپ ءرولىن اتقاراتىن رەجىمنىڭ («ينسترۋمەنتالنايا ۆلاست» تەرمينىن باتىس پوستمودەرنيستەرى ءجيى قولدانادى. ول بيلىكتى يەمدەنىپ العانداردىڭ ونى اسپاپ – ينسترۋمەنت رەتىندە پايدالانۋى دەگەندى بىلدىرەدى) ءبىر بۋىنى بولىپ شىقتى. مەكتەپ ءبىلىم جانە تاربيە بەرۋشىلىك قىزمەتىنەن ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلىپ، باعدارلامادان تىس ارەكەتتەرمەن اينالىسۋعا كوبىرەك تارتىلا باستادى. مۇعالىمدەر بيلىك تاراپىنان وتكىزىلىپ جاتقان ساياسي سيپاتتاعى شارالارعا كوبىرەك جاۋاپتى بولاتىن بولدى. مەكتەپ وقۋشىلارىن اتا-انالاردى «دۇرىس» داۋىس بەرۋگە، دەمەك، جەرگىلىكتى بيلىك ۇسىنعان تىزىمدەگى كانديداتتاردى قولداپ شىعۋعا كوندىرۋگە جۇمسادى. تاۋەلسىز ۇيىمدار ساياسي شارا وتكىزۋگە تاپسىرىس بەرگەن الاڭعا ولاردان بۇرىن كەلىپ الىپ، ءتۇرلى جارىس نەمەسە وزگە ءبىر «مادەني» شارالار وتكىزگەن بولىپ، ول ۇيىم مۇشەلەرىن الاڭعا جىبەرمەۋ مىندەتىن اتقاردى. مۇعالىمدەر اسكەر قاتارىنا شاقىرىلۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا، تۇرعىندار ساناعىن وتكىزۋگە قاتىستى. بۇعان قوسا، مۇعالىمدەردى گازەتتەر مەن جۋرنالدارعا سىرتىنان جازدىرۋ، جەرگىلىكتى يلەۋدەن وتكەن ارتيستەردىڭ كونتسەرتتەرىنە قاتىسۋدى مىندەتتەۋ ورىن الدى. وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر ءتۇرلى شارالارعا قاتىسۋشى كوپشىلىكتىڭ ءرولىن وينادى، ستاديونداردى، الاڭداردى، زالداردى تولتىردى. وسىلاي ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى بيلىكتىڭ ساياسي ويىن ەلەمەنتىنە اينالىپ شىعا كەلدى. جاڭا «جۇمىس بەرۋشىنىڭ» نۇسقاپ وتىرعان مىندەتتەرىن ورىنداماۋعا مۇعالىمدەردىڭ قاۋقارى بولمادى.

ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن باسقارۋعا ارنايى ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىس ەنگىزىپ الماي، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك مەكتەپتىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىنە ارالاسا الماس ەدى، ونى باعدارلامادان تىس ماقساتتى شارالارعا جۇمساي الماس ەدى. ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىستەردەن كەيىن مەكتەپ ءىس جۇزىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جۇيەسىندەگى يەرارحيالارعا باعىنبايتىن بولدى. اۋداندىق، قالالىق، وبلىستىق ءبىلىم دەپارتامەنتتەرىنە بەرىلەتىن ەسەپ فورمالى سيپات الدى. جەرگىلىكتى بيلىك يەلەرى وزدەرى تاعايىنداعان ديرەكتور ارقىلى مەكتەپتى ۋىسىندا ۇستاپ وتىردى.

مەكتەپ وقىتۋدىڭ ساندىق كورسەتكىشتەرىن عانا قامتاماسىز ەتەتىن مەكەمەگە اينالدى. ەندى مەكتەپ اكىمشىلىگىنىڭ ءوزى ەمتيحانعا جىبەرگەن وقۋشىلاردىڭ ۇبت تاپسىرۋ ناتيجەلەرى ءبىلىم مەكەمەسى جۇمىسىنىڭ ساپاسىن باعالاۋدىڭ جاڭا كريتەريىنە اينالدى.

***

مەكتەپتىڭ ءبىلىم جانە تاربيە بەرۋ فۋنكتسياسىنىڭ وزگەرۋى سالانىڭ قىزمەتىنە ۇلكەن زالالىن تيگىزدى. الدىمەن ونداعى كادرلاردىڭ ۇساقتاۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. ءوز ءىسىن تىڭعىلىقتى اتقارا الاتىن، وسى كاسىپكە جۇرەك قالاۋىمەن كەلگەن، بالاعا ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋگە كاسىپقوي قىزىعۋشىلىعى بار مۇعالىمدەر مەكتەپكە كەرەكسىز بولىپ قالدى. ولاردىڭ جاستارعا ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋگە ىزگى نيەتتى ۇمتىلىسىنا سۇرانىس بولماي قالدى.

سولاي بولا تۇرا، كاسىپقوي مۇعالىمدەر مەكتەپتى ءوزىنىڭ يممانەنتتى فۋنكتسياسىنان اجىراتىپ تاستاۋدىڭ ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ساپاسىنا كەرى اسەرى بولاتىنىن، ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىنىڭ فورمالىلىققا ويىسىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، نارازىلىق ءبىلدىرۋدى جالعاستىرا بەردى. ولار جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنەن مەكتەپتىڭ اتقارۋعا ءتيىستى ءتول مىندەتىنە – ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ىسىنە كەدەرگى جاساماۋدى، باعدارلامادان تىس شارالارعا قاتىستىرۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ىشىندە ولاردىڭ داۋىسى الىستان بولسا دا ەستىلىپ جاتاتىن.

تالاپشىل كادرلار بىرتىندەپ مەكتەپتى تاستاپ كەتىپ جاتتى. ولاردىڭ ورنىن وزگە ءتۇسىمدى جۇمىس تاپپاعان سوڭ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەرىكسىز كەلگەن ادامدار باستى. ولار بالا وقىتىپ، تاربيەلەۋگە اۋەستىگى مەن قىزىعۋشىلىعى بولماسا دا، جوعارىدان كەلگەن نۇسقاۋدى تالقىلاماي، ءسوزسىز ورىنداپ وتىردى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدەردە كادر قۇرامى تولىعىمەن سۇرەڭسىز پەداگوگيكالىق پلانكتونمەن اۋىستىرىلعان سوڭ، تالاپشىل مۇعالىمدەردىڭ ءۇنى ءوشتى. قازىر مۇعالىمدىك قىزمەتتى جۇرەك قالاۋىمەن، اۋەستىگىمەن تاڭداپ العان، بارىن سالىپ بالا وقىتقىسى كەلەتىن، كاسىپقوي مۇعالىمدەر مەكتەپتەردە جوقتىڭ قاسىندا.

قاناعات جۇكەشەۆ

kzhukesh@mail.ru

ء(«تىل فيلوسوفياسى» اتتى كىتاپتان)

Comments. Abai.kz

مۇعالىمدەر – قازىرگى بيلىكتىڭ قۇلدارى. ول قۇلدار مەكتەپتە تۋرا وزدەرى سياقتى بيلىككە ادال قىزمەت ەتەتىن، «شۇكىرشىل»، «تاۋبەشىل» قۇلداردى دايىنداپ شىعارادى.

مۇعالىمدەردى سىيلاماي، وسىلاي قۇل قىلىپ قويعان بيلىكتەگى كوزقامان-ماڭگۇرتتەر مەكتەپتە وقىعاندا ەكىلىكتەن كوزدەرى اشىلماعان كەششە-توپاستار بولسا كەرەك ؟! اقىل-ەسى دۇرىس ادام مۇعالىمدەردى بۇلاي قورلاماسا كەرەك ەدى!

مۇعالiم، دارiگەرلەر، «مەنتتەر»، مەمقىزمەتشىلەر – ولار وكىمەتتiڭ مالدارى عوي: كايدا ايدايدى – سوندا بارادى! نەمiستەردiڭ مۇعالiمiنە سولاي ايتشى، كوزiنە كوك شىبىن ۇيمەلەتسiن!

كونتسەرتكە بيلەت الاتىن دا – مۇعالىم;

قوقىس جيناپ، جاعاتىن دا – مۇعالىم;

جينالىسقا باراتىن دا – مۇعالىم;

ەڭ از تابىس تاباتىن دا – مۇعالىم;

سايلاۋ دەسە شاباتىن دا – مۇعالىم;

قارىزعا كوپ باتاتىن دا – مۇعالىم;

ۇستازىڭدى قادىرلەي ءبىل، قازاعىم!

وبالدارى جوق، و باستا مويىنعا مىنگىزىپ نەلەرى بار، ءبىر مىنگەن ەكەن، ەندى ەسەكشە سالپىتىپ ەكى قۇلاقتان تەۋىپ، ءولدىم دەسە دە تۇسپەس.

مەكتەپتىڭ ديرەكتورلارى وقۋ بولىمدەرىنىڭ قارعىباۋلى يتتەرى سياقتى. قاراماعىنداعى مۇعالىم-قويلاردى وۆچاركا سياقتى ايداپ، ءيىرىپ وتىرادى. مەكتەپتى اكەلەرى مۇرا عىپ تاستاپ كەتكەندەي شىرەنەدى... ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ەڭ ءبىر ءىرىپ تۇرعان، كوزگە كورىنبەيتىن راك سياقتى اۋرۋى – وسى.

قۇرمەتتى ۇستازدار! ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز قۇتقارماساڭىز، سىزدەردى ەشكىم قۇتقارا المايدى! قولبالا-قۇلدان كىم وڭايلىقپەن اجىراسىن؟ ءوزىڭىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن، ءسىز ءوز ماماندىعىڭىزدىڭ ناعىز شەبەرى بولىپ قانا قويماي، قر زاڭدارى مەن ءوز مەكەمەڭىزدەگى ەڭبەك ءتارتىبىن مۇلتىكسىز ساقتاۋلارىڭىز قاجەت! ياعني، باسشىلارىڭىز ءسىزدى بوپسالاۋعا مىسقالداي دا مۇمكىندىك قالدىرماۋعا تيىستىسىزدەر. ولاي بولماعان جاعدايدا، قۇل بولعانىڭىز – بولعان!

بۇل پىكىرلەر ءبىزدىڭ قوعامداعى اششى شىندىق. بىلاي قاراعاندا، مۇعالىمدەر تۇگەلدەي دەرلىك جوعارى ءبىلىمدى، كوزى اشىق، ابزال جاندار. ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا جاۋاپتى ءبىلىمدى شاكىرتتەر دايارلايتىن نەگىزگى تۇلعالار. ەندەشە نەگە ءوز قۇقىقتارىن اياق استى ەتكىزەدى؟ ساياسي تاپسىرىستى ورىندايتىن ۇستاز قاي ۋاقىتتا بالا وقىتادى؟ قاي جەردە ءجۇرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسادى؟ مىنە، وسىدان كەيىن مەكتەپتەردە قانداي ءبىلىم ساپاسى بولۋى مۇمكىن؟ قىسقاسىن ايتقاندا، ەرىكسىز تۇردە ۇستازدار ءبىلىمى تومەن، ار-نامىستى بىلمەيتىن، ءوزىن-ءوزى سىيلاي المايتىن شاكىرتتەردى تاربيەلەۋدە. بۇل ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ايىقپاس دەرتىنە اينالعالى قاشان؟!

 «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №37 (308) وت 29 وكتيابريا 2015 گ.