جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=4589 

 قازاق ەلىندەگى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندا اسا ەلەنبەيتىن ۇساق قاقتىعىستارمەن شەكتەلىپ كەلگەن قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناسى، اقىرى، 1680 جىلى كۇرت بۇزىلدى.

وسى جىلى قازاق تاعىنا جاڭگىر حاننىڭ ۇلى تاۋكە وتىرعانى ءمالىم. اكەسى ەل بيلەگەن شاقتا ەلشىلىك قىزمەتتەر اتقارعان، العاشقى اسكەري ەرلىكتەرىمەن كورىنگەن تاۋكە سۇلتان بولات حاننىڭ قۇزىرىندا دا ەل يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ءار سالادا كوزگە تۇسكەن، جۇرت ىقىلاسىنا بولەنگەن. ول ناعىز كەمەلىنە كەلگەن، اقىل-ويى تولىسقان، ومىرلىك تاجىريبەسى مول، ەرەكشە قاسيەتتەرگە يە سۇلتان بولاتىن. اقىلدىلىعى مەن شەشەندىگى، كەمەڭگەرلىگى مەن دانىشپاندىعى ونى بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرى اراسىندا  ايرىقشا بەدەلدى ەتەتىن. سالقام جاڭگىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولۋى، ءارى مەملەكەتتىك ىستەرگە جاستايىنان ارالاسىپ كەلە جاتقاندىعى ونىڭ قازاق تاعىن يەلەنۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە كۇدىك قالدىرمايتىن. بولات حان دۇنيە سالعاننان كەيىن ەل اعالارى ونى بىردەن اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوككە كوتەردى. سونىمەن، تاۋكە حان بيلىككە كەلدى. تيبەتتەگى بۋدداشى ءدىنباسىنىڭ شەشىمىمەن «شاپاعاتقا بولەنگەن تاعدىر يەسى» گالدان بوشوگتۋ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» قازاق ەلىنە سوعىس اشار قارساڭدا كەلدى. جوڭعار ءامىرشىسى بۇل جولى قالىڭ اسكەرىمەن ەلگە تۇتقيىلدان باس سالماعان. الدىمەن  قازاق ەلىنىڭ جاڭا حانىنا قويار شارتىن ەلشىسى ارقىلى جەتكىزگەن...

ال شارتى مۇلدەم توسىن ەستىلگەن ەدى. جوڭعارلاردىڭ جايىلىم ءۇشىن جورتۋىلداپ جۇرەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولعانمەن، بۇل جولى گالدان قونتايشىنىڭ ەلشىسى اۋزىمەن تاۋكە حانعا قويىلعان تالاپتا ول مۇلدەم اۋىزعا الىنباعان. ەلشى اۋەلى قازاق حانىنان جوڭعار ءامىرشىسىنىڭ لاۋازىمىن ءويتىپ تومەندەتپەۋىن جانە تاڭدانباۋىن سۇرادى، سوسىن جوڭعاريانىڭ بيلەۋشىسى  قونتايشى مارتەبەسىنەن ءوسىرىلىپ حان اتانعان، قاتارداعى كوپ حاننىڭ ءبىرى ەمەس – ءتاڭىر شاپاعاتىنا بولەنگەن  حان – بوشوكتۋ حان – اتاعىن تيبەت مەملەكەتىنىڭ استاناسى قاسيەتتى لحاسا (تيبەتشەدەن اۋدارعاندا – «قۇدايلار ورىنى») شاھارىندا وتىرعان دالاي-لامادان العان ءامىرشى ەكەنىن ايتتى. مىنە وسى گالدان بوشوكتۋ (قالدان بوشوقتۇ), الەم بويىنشا اسا زور وقىمىستى زيا-پانديتانىڭ شاكىرتى جانە ونىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى   بوشوكتۋ حان قازاق ەلىنىڭ ەندى عانا سايلانعان بيلەۋشىسى تاۋكە حانعا ارنايى سالەم جولداپ وتىر. ماسەلە مىنادا. زيا-پانديتا ۇستازدىڭ اتسالىسۋىمەن وسىدان قىرىق جىل بۇرىن قابىلدانعان «يكي تساادجين بيچيك – ۇلى زاڭدار كودەكسى»  بارلىق ويرات حاندىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى ەتىپ بۋددا يلانىمىن بەكىتكەن. اتالمىش «دالالىق زاڭدار جيناعىندا»  وسىناۋ قاعيداتتى تۇجىرىمداۋعا باس-كوز بولعان زيا-پانديتا 1462 جىلى دۇنيە سالعان. سۇيەگى ءتيىستى راسىممەن ورتەلگەننەن كەيىن، ارنايى بوياۋعا ارالاستىرىلعان كۇلىمەن گالدان جانە وزگە دە موناحتار قاسيەتتى تانترا ماتىندەرىن جازعان. سولاردى ۇستازدىڭ ارنايى سوعىلعان ءمۇسىنى ىشىنە سالىپ، گالدان جوڭعارياعا الىپ كەلگەن. سودان بەرى بارشا جۇرت وعان ۇلى ۇستاز ءىسىن بىردەن-ءبىر جالعاستىرۋشى رەتىندە قاراعان. مىنە سول اتاقتى زيا-پانديتانىڭ شاكىرتى، كۇللى ويرات يەلىكتەرىنىڭ ءامىرشىسى گالدان بوشوكتۋ حان بىلتىرلارى تساادجين بيچيكتى تولىقتىردى. بۋددا ءدىنىن بۇدان بىلاي تەك ويراتتار عانا ەمەس، ءتورت ويرات كونفەدەراتسياسىنا كىرەتىن بارلىق وزگە حاندىقتاردا دا ۇستاناتىن بولادى.  گالدان-بوشوكتۋ حان كۇنى كەشە موعولستاندى تىزە بۇكتىردى. بۇگىندە بۇرىنعى موعولستان جوق، ول جوڭعاريانىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى، ونداعى بيلەۋشىلەر بۋدداعا باقۇل. تاۋكە حان دا سول جولمەن ءجۇرسىن. بۋدداعا سىيىنسىن. سوندا بارشاسى ويراتتىڭ ايداھار بەينەلەنگەن قارا تۋى استىندا كەزىندە ۇلى شىڭعىس حان تۇزگەن اۋماقتى بايىرعى مارتەبەسىندە قايتا جاڭعىرتىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسا داۋىرلەيتىن بولادى...

حان ورداسىندا جوڭعار ەلشىسىن قابىلداۋ راسىمىنە قاتىسىپ وتىرعان بارشا ەل اعالارى شەكتەرىن تارتتى. دەمدەرىن ىشتەرىنە الىپ، تاۋكە حانعا قارادى. سوندا ول قازاق تاعى بيىگىنەن ءبارىنىڭ كوكەيىنەن شىعاتىن ءسوز ايتتى. ويرات قالداننىڭ تالابى ۇلى شىڭعىس حاننىڭ جولىن بۇرمالاعانىن كورسەتەدى دەدى. ەلشىسى وعان مىنانى جەتكىزسىن – وزىنەن بۇرىنعى ءىزاشارلارى سەكىلدى، قازاق حاندىعىنىڭ جاڭا ءامىرشىسى تاۋكە حان، جاھاندى دىرىلدەتكەن شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ال ونىڭ ۇلى باباسى  شىڭعىس قاھان الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العانمەنەن، ونداعى ەل-جۇرتتاردىڭ جان-دۇنيەسىنە زورلىق جاساماعان. ول ءوزى سىيىناتىن كوك تاڭىرىنە تابىنۋدى ەشكىمگە  تىقپالاماعان. سونداي ءتارتىپتى جيھانگەر ۇلدارى مەن نەمەرەلەرىنە دە وسيەت ەتكەن. ويراتتار شىڭعىس اسكەرىنىڭ اسا ەرجۇرەك، جاۋىنگەر قاناتى بولعانمەن، ۇلى قاھاننىڭ كۇشىنىڭ سىرىن ۇقپاعان ەكەن. ەلشى قوجايىنىنا ايتا بارسىن، ونىڭ قويىپ وتىرعانى – ەشقاشان ورىندالمايتىن جانە سول تالاپكەردىڭ ءوزىن ورعا جىعاتىن ءجونسىز شارت. قازاققا مۇسىلماندىقتى مۇحاممەد پايعامباردىڭ العاشقى جاۋشىلارى جەتكىزگەن. بۇدان پالەن عاسىر ىلگەرىدە ونى قاراحان اۋلەتى، ودان كەيىن التىن وردا بيلەۋشىلەرى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلداعان. مۇسىلمان يلانىمىنىڭ ۇلى ۋاعىزشىسى قوجا احمەتتىڭ وسىناۋ باس وردادان قول سوزىم جەردە تۇرعان كەسەنەسىن حالىقتىڭ قاستەرلەپ ساقتايتىنى سونداي، بۇگىندە وندا قازاقتىڭ كۇللى حاندارى مەن يگى جاقسىلارى تىنشىعان. جوڭعار حانى قيسىنسىز تالابىن قايتىپ السىن، ونداي ورىنسىز شارتتار ەمەس، دوستىق قارىم-قاتىناستار ەلدەرىمىزدى داۋلەت پەن باقىتقا كەنەلتەدى...

جوڭعاردىڭ شاپاعاتتى  حانىنىڭ شارتىن قابىل الماۋى قازاق حانى تاراپىنان جىبەرىلگەن ۇلكەن قاتەلىك دەپ سانايدى ەلشى. دەگەنمەن  ونىڭ ءالى دە ويلانۋىن، شارتتى قابىلداماۋدىڭ ارتى جامان بولارىن باجايلاۋىن قالايدى. تاعى ءبىر پارىقتاسىن، بوشوقتۇ حان وعان وتە بەيبىت جولدى ۇسىنىپ وتىر. ەگەر بۇل كەرى قاعۋ تاۋكە حاننىڭ بەكەم بايلامى بولسا – وندا امال جوق، سولاي ايتىپ بارادى. ەندى قازاق حانى وزىنە ءوزى وكپەلەسىن... الايدا بۇل شارت قازاق ءۇشىن مۇلدەم جات، سوندىقتان دا ءۇزىلدى-كەسىلدى قابىل الىنبايدى – مۇنداي كەسىمدى ءسوز ەستىسىمەن ەلشى اتتانىپ كەتتى. ال تاۋكە حان قابىلداۋعا قاتىسقان سۇلتاندار، باتىرلار مەن بيلەردى جوڭعارلاردىڭ جاڭا اگرەسسياسىنا قارسى تۇرۋعا ايالداماي ازىرلەنۋگە شاقىردى. ەل ىشىنەن ساربازدار شاقىرىلدى، اسكەر جاساقتالىپ، قورعانىسقا دايىندىق باستالدى. 

ەلشىسى ورالعان سوڭ كوپ ۇزاتپاي، گالدان بوشوكتۋ جوڭعاردىڭ قازاققا قارسى اسا اۋقىمدى سوعىس قيمىلدارىن جاڭعىرتتى.  ارنايى دايىندىقپەن جورىققا شىققان بەس قارۋى ساي جوڭعارلارعا قازاق جاساقتارى توسقاۋىل بولا المادى. باسقىنشى شۋ وزەنىنەن ءوتتى، جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك ولكەگە باسىپ كىردى.  تاريحتا «سايرام سوعىسى» دەپ اتالعان 1680–1684 جىلدارعى شايقاستار باستالدى. قازاق اسكەرىنىڭ جان اياماي كورسەتكەن قاتتى قارسىلىعىنا قاراماي ىلگەرىلەپ، سايرامسۋ مەن اقسۋ وزەندەرى ارالىعىنداعى قورعانى بيىك، ءىرى دە اسەم شاھاردى – يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ۋاعىزدارىن الىس 8-ءشى عاسىردا-اق ەلتي تىڭداعان، كەرۋەن جولدارى تورابىندا جاتقان ساۋدا جانە قولونەرشىلەر ورتالىعى سايرام قالاسىن باسىپ الدى. باسقا دا قالالارعا كىردى. باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن حالىقتى جۋاسىتۋ ءۇشىن 1684 جىلى جازالاۋشى جاساق جىبەرىپ، سايرامدى مۇلدەم قاۋساتتى، تالان-تاراجعا ءتۇسىردى، بىرقاتار تۇرعىندارىن جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستانعا ايداپ اكەتتى. 1686 جىلى تيان-شان قىرعىزدارىن باعىندىرىپ، فەرعانا القابىنا ءوتتى. ءاردايىم قاتتى قارسىلىققا ۇشىراعانمەن، جەڭىسكە جەتىپ وتىردى. (شايقاستاردىڭ بىرىندە تاۋكە حاننىڭ ۇلىن قولعا ءتۇسىرىپ، جوڭعارياعا الىپ كەتتى. ارتىنشا ونى لحاساعا جونەلتتى. ىڭعايى، قالدان بوشوقتۇ تاۋكەگە جولداعان العاشقى شارتىن ونىڭ بالاسىنىڭ ساناسىنا بۋددا ءىلىمىن دارىتۋ ارقىلى ورىنداتقىسى كەلگەن بولۋى كەرەك). 1688 جىلى شىعىس موڭعوليانى، حالحالاردى باعىندىرۋعا اتتاندى، قازاق جەرىندەگى باسىپ العان قالالارىنان گارنيزوندارىن الا كەتتى. الايدا شىعىستا جەڭىسكە جەتە المادى.

حالحالار ويراتتاردان گورى مانچجۋرلارمەن وداقتاسقاندى ارتىق كورگەن، ءسويتىپ، تسين يمپەرياسىنان كومەك سۇراعان. حالحالاردى الىپ قىتايداعى سانى از مانچجۋرلاردىڭ ۇستەمدىگىن ورنىقتىرا تۇسۋگە پايدالانعىسى كەلگەن بوعدىحان تسين ارمياسىن شىعىس موڭعولياعا كىرگىزدى. سودان، گالدان بوشوكتۋ 1890 جىلى ءىس جۇزىندە تسين-قىتاي  اسكەرىمەن سوعىستى. جەڭدى. جەڭىلگەن قىتاي يمپەراتورى ويراتتاردى تسين اۋلەتىنىڭ اسا قاتەرلى جاۋى ساناپ، جاڭا شايقاسقا ازىرلەندى. وسى كەزدە گالدان بوشوكتۋدىڭ نەمەرە ءىنىسى جوڭعاريانىڭ ورتالىق بولىگىن وزىنە قاراتىپ، اعاسىنىڭ جولىن كەسىپ تاستاعان. حاندىعىندا ءىنىسىنىڭ بۇلىك شىعارعانىن ەستىگەن بوشوقتۇ حان تەز تەرىستىككە قاراي شەگىندى. الايدا ونى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرى بار مانچجۋر ارمياسى قۋىپ جەتىپ، بەيجيڭگە تاقاۋ اۋداندا ۇلكەن ۇرىس سالدى. ءتورت كۇن شايقاستا ەكى جاق تا جەڭىسە المادى. سوسىن، وزىنەن بەس ەسە كوپ اسكەرمەن تابان تىرەسە سوعىسىپ، اسكەري ونەرگە ابدەن ماشىقتانعانىن تانىتقان ويراتتار ءبىر تۇندە شەپتەرىنەن كوتەرىلدى دە، سولتۇستىككە قاراي  كەتتى. ولاردىڭ جاۋجۇرەكتىگىن مويىنداعان  قىتاي اسكەرى سوڭىنان قۋمادى. كەلەسى 1691 جىلى حالحالار تسين يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنا ءوتتى.  وسى بىرىككەن قوس وت ورتاسىندا گالدان بوشوكتۋ ولارعا قارسى تاعى التى جىل سوعىستى. اقىرى، ەڭ سوڭعى زاماناۋي قارۋ-جاراقپەن – ارتيللەريامەن قارۋلانعان تسين-قىتاي  اسكەرىنەن 1696 جىلى جەڭىلدى. بارار جەر، باسار تاۋى قالماعاندىقتان (الدىندا – حالحا–مانچجۋر–قىتاي، ارتىندا، ورتالىقتا – ءىس جۇزىندە بيلىكتە بۇلىكشىل نەمەرە ءىنىسى وتىرعان), 1697 جىلعى ناۋرىزدا ۋ ءىشىپ ءولدى...  

«سايرام سوعىسى» كەزىندە تەرىستىك-باتىستان ايۋكە حان قالماقتارىمەن شابۋىلداعان بولاتىن. قازاق ساربازدارى وعان ويداعىداي تويتارىس بەردى. جاعداي ءبىرشاما تىنشىعان شاقتا جوڭعارلاردىڭ اسكەري قيمىلدارى حالحا باعىتىنا اۋدى. سول كەزەڭدى تاۋكە حان ۇتىمدى پايدالاندى. ەلدىڭ بىرلىگىن، قورعانىس قابىلەتىن ارتتىراتىن شارالار جاسادى. قازاقتاردىڭ «التى-الاش» اتاۋىمەن بەلگىلى التى بولىكتەن تۇراتىن فەدەراتسياسىن (التى الاش وداعىن) دۇنيەگە اكەلىپ، ەل بىرلىگىنىڭ، سىرت دۇشپانعا جۇمىلا قارسى تۇرۋدىڭ سول شاقتاعى وڭتايلى ءتۇرىن جۇزەگە اسىردى. فەدەراتسياعا باسىندا تولە بي تۇرعان ۇلى ءجۇز، قازىبەك بي باسقاراتىن ورتا ءجۇز، ايتەكە بي بيلەيتىن كىشى ءجۇز، قوقىم بي قولاستىنداعى قىرعىزدار، ساسىق بي باسقاراتىن قاراقالپاقتار مەن  جەكە ءبىر توپ رەتىندەگى قيات، قاتاعان، ءۇز جانە باسقالار كىردى. التى الاش وداعى ءىس جۇزىندە جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋدى ماقسات ەتكەن قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ اسكەري-ساياسي وداعى ەدى. وسى وداقتىڭ وكىلدەرى – حالىقتىڭ بەلگىلى بيلەرى مەن باس ادامدارى تاۋكە حان ورداسى ماڭىنداعى كۇلتوبەدە باس قوسىپ،  ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن جەتىلدىرۋدى قولعا الدى. سوناۋ شىڭعىس حاننىڭ «ياساسىنان» باستاۋ الىپ، قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىمەن»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولىمەن» جالعاسقان زاڭنامالاردى جەتىلدىردى. ەل اۋزىندا «كۇلتوبەدە كۇندە جيىن» دەگەن تىركەسپەن ايشىقتالعان زاڭگەرلەر قۇرىلتايى وڭ ناتيجەسىن بەرىپ، ولار جاساعان «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى حاندىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرمىس-تىرشىلىگىن جانە قۇقىقتىق ساناسىن دامىتتى.  حالىق تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشتى. تاۋكە حان ءاز تاۋكە اتاندى.

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz