كسرو اتتى يمپەريا ىدىراپ، تاۋەلسىزدىك الىپ، مىسالى، ءبىز - قالامىن تىرلىك قۇرالى ەتكەندەر - جەتپىس جىلعى كەڭەستىك تسەنزۋرادان قۇتىلىپ، ارقا-باسىمىز كەڭىپ، جولىمىز اشىلىپ  ەدى، بىراق «اتتەڭنەن»  الى دە ارىلا الماي كەلەمىز:  تىلدەن تيەك كەتىپ، «ەرىكتى اۋىزعا بورىكتى باس سيىپ»  جاتىر. باسقاسى باسقا-اۋ، ارۋاقتاردى ساڭلاۋى تار سانانىڭ  بازارىنا الىپ شىعىپ: «ۇيدە ءبىر قىزىم بار، بۇدان دا سوراقىعا» ۇشىراتىپ ءجۇرمىز. اۋىزدى ابىلاي حانعا سالىپ: «ول الاسا بويلى، قاۋقارسىز ەكەن، بۇقار جىراۋدىڭ ارقاسىندا حان بولىپتى...» دەپ ءبىراز شىرەنىپ الىپ، سودان كەيىن ابايعا سۇيكەنىپ: «اباي ونشاما مىقتى اقىن ەمەس... ولەڭ ۇيقاستارىندا  جىمداستىق شامالى... ول قازىر ءبىزدىڭ ارامىزدا بولسا، بىزشە كىتابىن شىعارا الماي جۇرەر ەدى...» دەپ قوقيلانىپ قويىپ، اۋىزعا ىلىنگەن اقىن اتاۋلىنى ابايمەن شەندەستىرىپ، اباي مەن ول اقىننىڭ اراسىن ەل جايلاماعان يەن دالا ەتىپ كورسەتەتىن «عۇلامالار»،  جامبىلدى: «لەنين مەن ءستاليندى ماقتاپ ءوتتى، ونىڭ ولەڭدەرىن ادەبي حاتشىلارى وڭدەپ، ءتىپتى جازىپ بەرىپ وتىرعان» دەيتىن «ساۋەگەيلەر» بار. ول ول ما، التى الاشقا اقىندىعىمەن، باتىرلىعىمەن ءمالىم بولعان سەگىز سەرىنى: «ومىردە بولماعان، اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيىپكەرى، قۇر اڭىز»، دەپ ەجىكتەپ، ولەرمەندەنە وزەۋرەپ جۇرگەندەر دە جەتكىلىكتى.

كسرو اتتى يمپەريا ىدىراپ، تاۋەلسىزدىك الىپ، مىسالى، ءبىز - قالامىن تىرلىك قۇرالى ەتكەندەر - جەتپىس جىلعى كەڭەستىك تسەنزۋرادان قۇتىلىپ، ارقا-باسىمىز كەڭىپ، جولىمىز اشىلىپ  ەدى، بىراق «اتتەڭنەن»  الى دە ارىلا الماي كەلەمىز:  تىلدەن تيەك كەتىپ، «ەرىكتى اۋىزعا بورىكتى باس سيىپ»  جاتىر. باسقاسى باسقا-اۋ، ارۋاقتاردى ساڭلاۋى تار سانانىڭ  بازارىنا الىپ شىعىپ: «ۇيدە ءبىر قىزىم بار، بۇدان دا سوراقىعا» ۇشىراتىپ ءجۇرمىز. اۋىزدى ابىلاي حانعا سالىپ: «ول الاسا بويلى، قاۋقارسىز ەكەن، بۇقار جىراۋدىڭ ارقاسىندا حان بولىپتى...» دەپ ءبىراز شىرەنىپ الىپ، سودان كەيىن ابايعا سۇيكەنىپ: «اباي ونشاما مىقتى اقىن ەمەس... ولەڭ ۇيقاستارىندا  جىمداستىق شامالى... ول قازىر ءبىزدىڭ ارامىزدا بولسا، بىزشە كىتابىن شىعارا الماي جۇرەر ەدى...» دەپ قوقيلانىپ قويىپ، اۋىزعا ىلىنگەن اقىن اتاۋلىنى ابايمەن شەندەستىرىپ، اباي مەن ول اقىننىڭ اراسىن ەل جايلاماعان يەن دالا ەتىپ كورسەتەتىن «عۇلامالار»،  جامبىلدى: «لەنين مەن ءستاليندى ماقتاپ ءوتتى، ونىڭ ولەڭدەرىن ادەبي حاتشىلارى وڭدەپ، ءتىپتى جازىپ بەرىپ وتىرعان» دەيتىن «ساۋەگەيلەر» بار. ول ول ما، التى الاشقا اقىندىعىمەن، باتىرلىعىمەن ءمالىم بولعان سەگىز سەرىنى: «ومىردە بولماعان، اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيىپكەرى، قۇر اڭىز»، دەپ ەجىكتەپ، ولەرمەندەنە وزەۋرەپ جۇرگەندەر دە جەتكىلىكتى.

ال مۇحتار اۋەزوۆتى 1951-1953-جىلدارى «جۋان سويىل قۇنانبايدىڭ بالاسى ابايدى ناسيحاتتاپ جۇرگەن «بۋرجۋازياشىل، فەودالشىل، كەرتارتپا» دەپ قۋعىنداعان كەراۋىزداردىڭ ءىزى ءالى وشكەن جوق. 1973-جىلى سىرتتاعى «جازعىشتاردىڭ» ءبىرى - ماسكەۋلىك اللا مارچەنكو «ۆوپروسى ليتەراتۋرى» جورنالىندا شىققان ماقالاسىماعىمەن «اباي جولىن» تاركىلەي جازداعاندا قىڭق ەتپەگەن قازەكەم كەيىن  مۇحاڭنىڭ ارۋاعىنا ءوزى اۋىز سالدى. 2004-جىلى «ءۇش قيان» دەگەن گازەتتە ماڭعىستاۋلىق ءبىر «تاۋەلسىز جورنالشى»: «بۇرىنعى-سوڭعى قازاقتىڭ ولەڭىندە - اباي! جازۋشىلىعىندا - ءابىش! بىرىنشىلىك وسى ەكەۋىندە عانا!» دەپ كوسىلدى. ءابىشى - كەكىلباەۆ. مۇحاڭدى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاعان نەمەنىڭ ابايدى  ەسىنە العانىنا شۇكىرشىلىك دەڭىز. ونىڭ ەسەسىنە حاسان ورالتايدىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىنان: «...ول جازۋشى ۇيىنە مەنىمەن بىرگە بارعان ەركىن حاسەنوۆ دەگەن الماتىلىق ازاماتتىڭ جانە بوگەنبايدىڭ الدىندا ءبىر ءسوز ورايىنا بايلانىستى: «مەن - قازاقتىڭ ابايدان كەيىنگى ەكىنشى ورىنداعى ۇلى تۇلعاسىمىن!» دەدى» دەگەندى وقىعاندا ەرىكسىز اڭىردىم. كەيىن حاسانمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، كىتابىنداعى «ول جازۋشىسى» كىم ەكەنىن سۇراعانىمدا: «مۇحتار ماعاۋين ەدى» دەدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارۋاعىن ءىلىپ-شالۋدا مىرزاتاي جولداسبەكوۆپەن تەڭدەسە الۋ دا قيىن. «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرگەن پرەزيدەنتتىڭ قولىن ءسۇيىپ كوزگە تۇسكەن ءابىش كەكىلباەۆتى ماراپاتتاۋ كەشىندە  مىرزاتاي: «...ءابىش! سەن تولقيتىنداي وقيعا بولدى، باۋىرىم! بۇل اتاققا اۋەزوۆ جەتە العان  جوق!  ءوزىڭ  بىلەسىڭ، وزگە  دانالار  دا جەتە العان جوق، سەن جەتتىڭ!..» دەپ

(«ءابىش جەتكەن بيىكتىك...»، «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى، 9-جەلتوقسان، 2009 ج.), اتوم-يادرولىق جارىلىستاردان ءمۇجىلىپ بىتكەن دەگەلەڭ تاۋىنىڭ تاسىن تاعى ءبىر ساۋدىراتا جازدادى. ءتۇۋھ! «تاريحي لەبىز» عوي، «تاريحي لەبىز»!  مۇحاڭ «جەتە الماعان»،  «وزگە دە دانالار جەتە الماي»  كەتكەن  اتاققا جەتۋ ءابىشتىڭ «عاجاپ ەرەكشەلىگى» ەكەنىن مىرزەكەڭ قالاي ءدوپ باسقان دەسەڭشى!

1930-نشى جىلدارى دا قۋعىن كورگەن مۇحاڭنىڭ قىرىق جىلدان اسا تۇمشالانىپ جاتقان «قيلى زامان» رومانىنىڭ قايتادان جارىق كورۋى تۋرالى ءادي ءشارىپوۆ  1974-جىلى تبيليسيگە ساپارىمىز كەزىندە مەنىڭ ساۋالىما جاۋاپ ەتە بىلاي دەدى:

-1961-جىلدىڭ وسىنداي كوكتەم كەزى بولاتىن. ءسوۆميننىڭ اۋرۋحاناسى.  كارديولوگيا بولىمىندە جاتىرمىن.  ءبىر كۇنى، ساعات ءونبىر-اۋ دەيمىن، پالاتاعا مۇحاڭ، اۋەزوۆ مۇحتار اعامىز،  كىرىپ  كەلدى. ويدا جوقتا. سالەم بەرىپ، تۇرۋعا ىڭعايلانا باستاپ ەدىم: «ءپالى، ءادي، قوزعالما، ساعان ازىرشە تۇرۋعا بولمايدى»، - دەدى. «مۇحا، ءوزىڭىز قالايسىز؟» - دەدىم. وپەراتسيا جاساتپاعىن ەستىگەنمىن. مۇحاڭ ورىندىقتى كەرەۋەتىمە تاقاي قويىپ وتىردى دا: «ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن دە جاتىپ شىقتىم عوي. ساناتوريگە رەابيليتاتسياعا بارمادىم، وسىندا جاساعان ەم-دوم دا جەتەر. ماسكەۋگە جول جۇرمەكپىن. پروفەسسور سايىم بالمۇحانوۆ سوندا ەمدەلۋىمدى ماقۇل كوردى، - دەپ ءسال كىدىردى دە: - ءپالى، ءادي، مەن ساعان ەكى امانات ايتقالى كەلدىم. ءبىرىنشىسى: ءوزىڭ وقۋعا تۇسۋىنە قول ۇشىڭدى بەرگەن مۇرات ءالى جاس، كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر. ەكىنشىسى: «قيلى زاماندى» قايتادان باستىرىپ شىعارۋدى موينىڭا ال، سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەدى»، - دەدى، قالايدا شاپشاڭداۋ سويلەپ. ماڭعازدانا بايىپتى سويلەيتىن اعامىزدىڭ ونىسى جانە «ساعان ەكى امانات ايتقالى كەلدىم» دەگەنى ماعان ۇنامادى، ىشتەي قاتتى تىكسىنىپ قالدىم، بىراق سىر بەرمەۋگە تىرمىسىپ: «مۇحا، ساپارىڭىز وڭ بولىپ، امان-ەسەن ورالاسىز، كىتاپتى دا شىعارامىز، مۇرات تا وقۋىن ءبىتىرىپ كەلەدى، ءسويتىپ، وزىڭىزبەن اقىلداسا وتىرىپ، ءۇش تويدى ءبىر-اق جاسايمىز!» - دەدىم. «ءپالى، ءادي، اۋزىڭا - ماي! ايتسە دە، سەن بۇل اماناتتارىمدى ۇمىتپا. ءوزىڭ ابدەن ايىعىپ شىق، امانشىلىقپەن قاۋىشۋعا جازسىن!» - دەپ ەڭكەيىپ بەتىمنەن ءسۇيدى دە، اي ماڭدايى جارقىراي تۇرەگەلىپ، اقىرىن بۇرىلىپ كەتە باردى. قايران جۇرەگى ءبىر سۇمدىقتى سەزدى مە ەكەن... سول ماسكەۋ ساپارىنان ورالمادى... وپەراتسيا ۇستەلىنەن باقيعا اتتانىپ كەتتى عوي...

ادەكەڭنىڭ اشىق ءۇنى قۇمىعىڭقىرادى. قاۋمالاي قالعان قالىڭ ويدان تەزىرەك سەرگىتۋدى ويلاپ:

-اۋرۋحانادان شىعا «قيلى زاماندى» قولعا الدىڭىز عوي؟ -دەدىم. ول ماعان  جالت قاراپ الىپ، باسىن ءسال شايقاپ:

-جوق، - دەدى. - مەن ول تۇستا سوۆمين پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولسام دا، مۇحاڭنىڭ اماناتىن ورىنداۋ اسىل اعا ارۋاعى الدىنداعى پارىزىم ەدى-اۋ دەسەم دە، كىتاپتى قايتادان باستىرا قويۋ قولىمنان كەلمەدى.  ءبىزدىڭ قازاقتار «قىزىق» قوي، جوعارىداعى جولداستارمەن سويلەسىپ ەدىم،  ولار: «ول كىتاپ پارتيانىڭ ساياساتىنا قارسى دەپ جابىلىپ تاستالعان. بايقا، قاتە قادام  جاساما» دەدى.  سودان كەيىن وزىمىزگە جولدى ماسكەۋ ارقىلى سالماي بولماس دەپ ءتۇيىپ، روماندى ورىس تىلىندە شىعارۋدى ويلادىم. ءوزىمىز جۇندەي تۇتە باستاعان: مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتباەۆتى، عابيت مۇسىرەپوۆتى، احمەت جۇبانوۆتى قورعاپ قالعان ماسكەۋ ەمەس پە ەدى؟! سول جاقتان كۇش الۋىم كەرەك دەپ ءبىلدىم. «قيلى زامان» 1928-جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسىلىپ شىعىپ، «فەودال-ۇلتشىل جازعان كىتاپ، سوۆەتتىك ءومىردىڭ ءوڭىن اينالدىرعان، جوقتان بار جاسالعان» دەپ باسسالىپ ايىپتاۋعا ۇشىراپ، تارالۋىنا تيىم سالىنعان بولاتىن. ال ەندى شىندىعىندا شوشىناتىن ەشتەڭەسى جوق. بەلگىلى قارقارا كوتەرىلىسى نەگىز ەتىلگەن، ياعني تاريحي وقيعاعا سۇيەنىپ جازعان عوي. سول ءۇشىن كۇستانالاپ...  ءبارىن ىستەپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ قازاقتارىمىز، نە ايتارسىڭ... سول كەزەڭدە «بايدىڭ بالاسى، قاجىنىڭ تۇقىمى» دەگەن پالە-جالامەن ءوزىم دە قۋعىن كوردىم، پەدينستيتۋتتان، كومسومولدان شىعارىلىپ، باسىما قاتەر تونگەن سوڭ تۇركمەنستانعا قاشىپ كەتىپ، امان قالدىم. مەندە «قيلى زاماننىڭ» ءبىر داناسى بار ەدى، سونى قالايدا ەڭ قىمبات مۇلكىمدەي تىعىپ، جۇرتتان جاسىرىپ جۇرەتىنمىن. ءبىر كەزدەرى شەشەم تىگىپ بەرگەن كەنەپ بوقشابايىمنىڭ تۇبىنە تىعىپ سالىپ، الا كەتتىم. قويشى، سودان 1966 جىلى سوۆميننەن جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارلىعىنا جىبەرىلىپ، ەركىنىرەك قيمىلداۋىما جول اشىلدى. كىتاپتى ماشىڭكەدەن وتكىزدىرىپ، ورىس تىلىنە جولما-جول اۋدارتىپ، سسسر جازۋشىلار وداعىنا بارعان ءبىر ساپارىمدا، 1969 جىلى، ماسكەۋگە الا ءجۇردىم دە، كەزىندە مۇحاڭنىڭ دوسى بولعان الەكسەي ناۋموۆيچ پانتيەلەۆكە اپارىپ كورسەتىپ، شىندىقتى ايتىپ، ادەبي اۋدارما جاساۋىن ءوتىندىم. مۇحاڭنىڭ ارۋاعىن ريزا بولسىن دەدىم. ول سوزگە كەلگەن جوق، ءتىپتى قۋانا قابىل الدى. كەزىندە مۇحاڭمەن جاقسى تانىس-ءبىلىس بولعان ماسكەۋلىك قالامگەرلەردىڭ ءبىرى ەدى. اۋدارمانى باس-اياعى ءتورت ايدا ءبىتىرىپ، الماتىعا، ماعان تەلەفون سوقتى. ال مەن ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ماسكەۋگە، سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىنا بارماقشى ەدىم، ءساتى ءتۇسىپ، ءتىپتى جاقسى بولدى. باردىم. الەكسەي پانتيەلەۆتىڭ قۋانىشىندا شەك جوق: - عاجاپ شىعارما! قايران مۇحتار! قايران مۇحتار!.. - دەپ جۇرەگى ەلجىرەيدى كەلىپ. اۋدارماسىنىڭ قالاماقىسىن ەسەپتەپ، ارتىعىمەن الا بارعانمىن، سونى ول «المايمىن!» دەپ الەگىمدى شىعاردى. «مۇحتاردىڭ ارۋاعىنا قىزمەت ەتتىم، ونىمدى پۇلدامايمىن!» دەيدى. مەن: «كىمنىڭ بولسىن، قانشا بولسىن ەڭبەگىن وتەمەۋ مۇسىلمان قاعيداسىندا كۇنا دەلىنەدى، وندايدى ارۋاق  كەشىرمەيدى»، - دەپ ارەڭ الدىردىم. قويشى، سونىمەن، اۋدارمانى «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى الەكساندر تۆاردوۆسكيگە الىپ بارىپ، كەزىندە اۆتور مەن كىتاپ تاپ بولعان شىرعالاڭدى وعان دا ايتىپ بەرىپ، جاقسى تانىستىعىمىزدى پايدالانا سالماق سالىپ:  -  ساشا، داۆاي، جورنالىڭا تەزىرەك شىعار! - دەدىم. وبالى كانى، ول دا مۇحاڭمەن دوس-جولداس بولعان عوي، بىردەن: - مۇنىڭ جاقسى بولدى، دۇرىس ىستەگەنسىڭ! تەز شىعارامىن، بىراق، ورىس وقىرمانى ءۇشىن العىسوز كەرەك قوي، العىسوزسىز بولمايدى، كانە، ويلانايىق، كىمگە جازدىرامىز؟ - دەدى. ەكەۋىمىز اقىلداستىق، انانى اتادىق، مىنانى اتادىق. ءبىزدىڭ جاقتان تەز جازىپ بەرە قويار كىسى تابىلماسىن ءىشىم سەزەدى. ء195ى - 1953-جىلدارى مۇحاڭنىڭ سوڭىنا تۇسكەن، ءتىل تيگىزگەندەردىڭ تالايى ءالى ءتىرى ءجۇر. ولار، بۇل وڭ ءىسىمىزدى ەستي قالسا، قالشىلداپ قارسى ارەكەتتى تاعى باستاۋدان تايىنباس. قايسىسىنىڭ ىشىندە يت ءولىپ، قايسىسىنىڭ ىشىندە مىسىق ءولىپ جاتقانىن قايدان بىلەسىڭ؟!. قۇرىسىن، پالەدەن اۋلاق!.. سول ءجايتتى ويلاپ وتىرعانىمدا ەسىمە شىڭعىس تۇسە قالدى، شىڭعىس ايتماتوۆ! سوعان جازدىرايىن! مۇحاڭنان باتا العان باۋىرىمىز شىڭعىس تۇرعاندا بوگدەنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرگەنىم بولماس، مۇنىمدى مۇحاڭنىڭ ارۋاعى دا ءجون كورەر دەپ ءتۇيدىم دە، دەرەۋ: - ساشا، مۇحتار ومارحانۇلى ادەبيەتتەگى العاشقى قادامىنا ەرەكشە  قۋانا باتاسىن بەرگەن شىڭعىس ايتماتوۆ بار ەمەس پە؟! العىسوزدى سول شىڭعىسقا جازدىرايىق! ودان باسقانى ىزدەپ قايتەمىز؟! ول وسىندا ءجۇر دەپ ەستىدىم، تاۋىپ الايىن دا ايتايىن،  كەلىسەدى! - دەدىم. تۆاردوۆسكي دەرەۋ قۇپتاپ: - ءيا، شىڭعىس تورەقۇلۇلى وسىندا، كەلگەنىنە ءبىر اپتا بولدى-اۋ، مەن ەرتەڭ... جوق، بۇگىن ىزدەتتىرىپ، ءوزىم سويلەسەيىن، تاپسىرايىن! - دەدى. الايدا ونىڭ دا باسى داۋ-دامايعا ىلىگىپ، ساياساتشىلداردان تەپەرىش كورىپ جۇرگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولعان ەدى، اڭگىمەمىزدەن كەيىن كوپ ۇزاماي قىزمەتىنەن بوساتىلدى. جورنالىنا وتە باتىل، شىنشىل شىعارمالاردى جاريالاعانى ءۇشىن. ايتسە دە، ءوزى جاساقتاعان جورنال كوللەكتيۆى ونىڭ باعىتىن ساقتادى، «قيلى زاماندى»، ءۇشىنشى جىل دەگەندە، 1972-جىلى، الەكساندر تريفونوۆيچ جازدىرىپ العان شىڭعىستىڭ العىسوزىمەن، ءبارىبىر شىعاردى. مىنەكي، عابباس جولداس، وسىنداي حيكايات بولعان، - دەدى ادەكەڭ.

-ەگەر شىڭعىستى تابا الماعان بولساڭىزدار، العىسوزدى مۇحاڭنىڭ ماسكەۋلىك ادەبيەتشى-سىنشى دوستارىنىڭ بىرىنە جازدىرۋلارىڭىز مۇمكىن بە ەدى؟ - دەگەنىمە ادەكەڭ:

-ارينە، سويتەتىن ەدىك، توساتىن ۋاقىت جوق بولدى عوي، تەزدەتۋىمىز كەرەك بولدى ەمەس پە؟ - دەگەن.

ماسكەۋدىڭ «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسى 1973-جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بەستومدىعىن شىعاردى، رومان  «ليحايا گودينا» دەگەن اتپەن سوعان ەنگىزىلدى. سول تۇستا «جۇلدىز» جورنالىندا ءادي ءشارىپوۆتىڭ العىسوزىمەن جاريالاندى. قازاق تىلىندەگىسىنىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورۋى 1975-جىلى عانا ىسكە استى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارۋاعىمەن الىسقىشتار ول كەزەڭدە دە از كەساپاتتانعان جوق.

رومان حاقىنداعى تاريحي دەرەك ادەكەڭنىڭ «كورگەنىم، كوڭىلگە تۇيگەنىم» دەپ اتالعان كىتابىندا بار («قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، 1998-ج.). ادەكەڭنىڭ مەرەيتويلارى كۇندەرىندە گازەتتەردە شىققان  ماقالالار مەن ەستەلىكتەردە ايتىلدى دا.  بىراق، نەگە، قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، سول وقيعانىڭ ءوڭى اينالدىرىلا بەرەدى.

ش. ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆتىڭ "قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى (عاسىر باسىنداعى سىرلاسۋ)" كىتابىندا ("راۋان" باسپاسى، 1997-ج.) مۇحتار  شىڭعىسقا بىلاي دەپتى:

"...ال اۋەزوۆتىڭ ءبىر كەزدە يدەولوگيالىق جاعىنان قايشى، كەرتارتپا شىعارما دەپ باعالانىپ، ساياساتتىڭ وتكىر قايشىسىنا ءتۇسىپ كەتكەن "قيلى زامان" رومانىن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ تۇسىندا اراعا ۇلكەن بەدەلىڭىزدى سالىپ، وداقتىق "نوۆىي مير" جۋرنالىنا جاريالاتتىرىپ، حالىقپەن قايتا قاۋىشتىردىڭىز. وسى ەرەن ەڭبەگىڭىز ءۇشىن دە قازاق ەلىنىڭ بۇرىنعىدان دا وزگەشە سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندىڭىز".

مۇحتار  ماسەلەنىڭ انىعىن بىلمەدى دەسەك، شىڭعىستىڭ ءوزى بىردەن-ءبىر كۋا بولعان شىندىقتى ايتپاۋى داڭق پەن داقپىرتقا باۋىر باسقان پەندەشىلىگى ەدى دەي الامىن. وسى ورايدا ايتا كەتەر ءبىر ءجايت: قۇلاعىنا جاعىمدى ءسوز شىندىقتان الىس بولسا دا، ونى ۇندەمەي قابىلداي سالۋ دا ادەتكە اينالدى. مىسالى: ءابىشتىڭ دە، شىڭعىستىڭ دا سول ساتتە: «مۇحاڭنىڭ ارۋاعىن مازالامايىقشى!» دەۋلەرىنە بولاتىن ەدى. سونداي-اق، بۇگىندە «ۇلى» دەگەن ءسوز تۋعان كۇنىن تويلاۋدى دۇركىرەتىپ وتكىزگەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ بارىنە ايتىلاتىن بولدى. ول اقىن-جازۋشىلار دا مىزباقپايدى، ءسىرا، ءوزىن شىنىندا: «ۇلى اقىنمىن!»، «ۇلى جازۋشىمىن!»  دەپ  بىلەتىن بولسا كەرەك. ۇيات-اق!

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە باسىلعان «ۇلى ۇستازدىڭ كەمەڭگەر شاكىرتى» دەگەن ماقالاسىندا (23. 12. 2008-ج.) بيسەنعالي زينول-عابدەن مىرزا دا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «سوناۋ جىلدارى تيىم سالىنعان «قيلى زامانىن» جارىققا شىعارعان، ورىسشاعا دا اۋدارتقان شىڭعىس ايتماتوۆ» دەپ تۇجىرىپتى. وسىنداي پىكىردى استانانىڭ ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر وقىتۋشىسى دا (ايەل كىسى، اتى-ءجونىن ەسىمە تۇسىرە المادىم) قايتالاپتى.

بىزدە بۇگىندە نە كوپ، جەكەمەنشىك، اناۋ-مىناۋ گازەت كوپ. كىمنىڭ نە جازسا دا، - ەركى. سولاردىڭ ءبىرى - «الاشوردا» دەگەن اپتالىقتا بىردە «ۇلتىن سۇيگەن ۇلكەن جۇرەك» دەپ داعاراداي تاقىرىپ قويىلعان شاعىن ماتەريال شىقتى. اۆتورى دارىن سەكەر، ءسىرا، جاس جورنالشى بولار، ءبىر تۇستا: «1973-جىلى مۇقاعالي ماقاتاەۆتى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىپ جىبەرگەن كەزدە ءزامزا 2-كۋرستىڭ ستۋدەنتى بولاتىن. وقۋدان شىعارتىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرا، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ الدىنا بارىپ: «جازۋشىلار وداعىنىڭ 400 مۇشەسى بولسا دا، 400 مۇقاعالي جوق. مۇقاعاليدى وداقتان شىعارعاندا، وداق كىم ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى؟ تاريح الدىندا، بولاشاق ۇرپاق الدىندا قىلمىس جاساپ وتىرسىزدار!»، دەيدى تايسالماي»، دەپتى. ءويدويت شىركىن! جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنەن شىعارىلماعان مۇقاعاليدى الدە ءزامزا قوڭىروۆانىڭ قيالى، الدە دارىننىڭ سەنگىشتىگى «شىعارىپ»، ايىزدارى ءبىر قانىپتى.

قوڭىروۆانىڭ «تەبىتۋى» 1973-جىلى بولدى-مىس، ال مۇقاعاليدىڭ «وداقتان قۋىلۋى» تۋرالى وسەكتىڭ شىققانى - 1974-جىلى. سوندا انەكەڭ: «ەي، شىراعىم، بولماعان وقيعانى بولدى دەپ، قاي بەتىڭمەن كەلىپ وتىرسىڭ؟» دەمەي، «كىناسىن» ءبىر جىل بۇرىن «مويىنداپ» وتىرا بەرگەن عوي، ءا؟!

وزدەرى جەتە بىلمەيتىن ءجايتتى وزدەرى باسى-قاسىندا بولعانداي ەتىپ جازعىشتارعا ەرىكسىز تاڭدانادى ەكەنسىڭ.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنىڭ بيىلعى 5-مامىرداعى سانىندا «كتو جە ناستوياششي پارتيزان «دياديا ۆاسيا»؟  دەگەن ورتاق  تاقىرىپپەن ەكى ماقالا  جاريالاندى («نا فرونتە يا بىل ۆاسيا»، اۆتورى - جاسۇلان جولدىباەۆ جانە «ۆالي بولشە پوحوج نا ۆاسيۋ»، اۆتورى  - شولپان ىسقاقوۆا)

ونىڭ كىرىسپەسىندە بىلاي دەلىنگەن:

«نەداۆنو ۆ رەداكتسيۋ ناشەي گازەتى «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» وت وبىچنوگو گراجدانينا سەريكا ۋرازباەۆا پريشلو پيسمو. ۆ نەم وپيسىۆاەتسيا سۋدبا ەگو دەدا ۆالي (ۋالي) بولدجانوۆيچا ۋرازباەۆا، زا گولوۆۋ كوتوروگو فاشيستى داۆالي بولشوە ۆوزناگراجدەنيە ي كوتوروگو پارتيزانى پروزۆالي  «ديادەي ۆاسەي». پوزجە اۆتور پيسما پرينەس ۆ رەداكتسيۋ ي دوكۋمەنتى يز گوسارحيۆوۆ الماتى ي موسكۆى، پودتۆەرجدايۋششيە پرەدوستاۆلەننۋيۋ يم يفورماتسيۋ.

ودناكو ۆسەم نام يزۆەستەن  پيساتەل  كاسىم  كايسەنوۆ، كوتورىي  ۆ سۆوەي كنيگە «ۆ تىلۋ ۆراگا» نازىۆاەت سەبيا «ديادەي ۆاسيا».

مى نە وتنوسيم ني ودين يز ەتيح فاكتوۆ ك يستينە ۆ پوسلەدنەي ينستانتسي، ا تولكو پرەدلاگاەم چيتاتەليۋ ساميم وزناكوميتسيا س نيمي».

اتالعان ەكى ماقالادا قاسىم قايسەنوۆ پەن ءۋالي ورازباەۆ تۋرالى ايتىلعان.  ورتاق تاقىرىپ ايقايلاپ مالىمدەپ تۇرعانداي، قاسىم قايسەنوۆتىڭ «ناستوياششي «دياديا ۆاسيا» بولعانى كۇدىكتى. «سەريك ۋرازباەۆ ۋتۆەرجداەت، چتو نيكوگدا نە چيتال ي نە ۆيدەل كنيگۋ كاسىما كايسەنوۆا «ۆ تىلۋ ۆراگا». نو ون ۋۆەرەن، چتو نازۆات چەلوۆەكا ۆاسەي موجنو، ەسلي ەگو يميا سوزۆۋچنو. تاك، ۋالي بولدجانوۆيچا سپوكوينو موجنو نازۆات ۆاسيليەم، يلي پروستو ديادەي ۆاسەي. ا كاسىما كايسەنوۆا نازۆالي بى كاك-نيبۋد پو-درۋگومۋ. ناپريمەر، ديادەي كولەي»، دەپتى اۆتور.

قاسىم قايسەنوۆتى جاقسى بىلگەن كىسى رەتىندە ايتارىم: 1967-جىلى كيەۆكە قاسكەڭمەن بىرگە بارىپ، كوزى ءتىرى پارتيزان دوستارىنىڭ بارىمەن دەرلىك تانىستىم. ولاردىڭ بالاشا شات-شادىمان كەزدەسىپ، قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ تابىسقاندارى، جورىق جولدارىنداعى وقيعالاردى اڭگىمەلەگەندە بىردە كۇلىپ، بىردە جىلاپ وتىرعاندارى - عاجاپ ءبىر دراما. قاسكەنڭىڭ دوستارى ايتارلارىن: «پومنيش، ۆاسيا؟!» دەپ باستايدى...

مەنىڭ ماقساتىم اتاقتى اعامىز تۋرالى الدە حيكايا، الدە  رومان جازۋ ەدى، بىراق جولجازبامەن شەكتەلدىم. اقىن جولداسىم سابىرحان اسانوۆ ەكەۋىمىز سالەم بەرىپ شىقپاققا قاسكەڭنىڭ ۇيىنە بارىپ، ەسەن-ساۋشىلىق سۇراسقان سوڭ مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە: «پومنيش، ۆاسيا؟!» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان جولجازبامدى كورسەتىپ: «اعا، كيەۆكە سىزبەن بىرگە بارعاندا وي-جوسپارىم كوپ ەدى... ەندى بۇدان باسقا ەشتەڭە جازا الاتىن ەمەسپىن. پارتيزان سوقپاقتارىندا سىزدەرمەن بىرگە جۇرگەن جوقپىن، ءتىپتى كيەۆتە سىزدەرمەن بىرگە كۇلە دە المادىم، سىزدەرمەن بىرگە جىلاي دا المادىم...»، دەدىم. قاسكەڭنىڭ وڭىنەن رەنىش تابى بايقالمادى. ول جايدارى قالپىندا قاراپ باسىن يزەپ، قولىن ۇسىندى دا: «شىنىڭدى ايتقانىڭا راحمەت! مەن تۋرالى جازىلىپ جاتقان دۇنيە كوپ، سول دا جەتەر. ال مىنا تاقىرىبىڭ ماعان ۇنادى، ءىشى دە ۇنايتىن شىعار، راحمەت!»، دەپ جىميا قولىمدى  قاتتى قىستى.

قاسىم قايسەنوۆتىڭ ۆاسيا بولعانىنا تاڭدانۋ، ءۋالي ورازباەۆ ەكەۋىنىڭ قايسىسى ەرلىگى، اتى جاعىنان «ناستوياششي ۆاسيا» ەكەندەرىن شەندەستىرۋ، گازەت وقىرماندارىنا  «شىندىققا كوز جەتكىزۋ» ۇلەسىن قالدىرۋ ەكىنشى ماقالانى جازعان ش. ىسقاقوۆاعا نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن؟ ورازباەۆتاردىڭ وتباسى جايىنداعى جاپ-جاقسى ماعلۇماتىنا ق. قايسەنوۆتى تىقپالاپ، ونىڭ  ۋكراينا  مەن قازاقستان جۇرتشىلىعىنا تۇگەل دەرلىك ءمالىم «ۆاسيا» ەكەنىنە ءشۇبالى بولعانى مۇلدە تۇسىنىكسىز. ونىڭ ۇستىنە قاسكەڭ ۋكراينا جەرىندە، ال ۋاكەڭ بەلارۋسسيا  جەرىندە پارتيزان بولدى، ياعني، ەكى ازاماتتىڭ ارۋاقتارىن ەندى بىرىنە ءبىرىن قارسى قويعانى ءتىپتى ورەسكەل.

قاھارمان ق. قايسەنوۆ ۋكرايندىقتارعا ءوزىن «مەن - ۆاسيامىن» دەپ تانىستىرماعان، ولاي اتاپ جىبەرگەن كىسى - ونىڭ  پارتيزان دوسى ا. كرياچەك. اڭقىلداپ سويلەيتىن اق كوڭىل، قۋشىكەش كىسى ەدى. قاسىم اتتى قازاقتى نەگە «ۆاسيا» دەگەن سەبەبىن بىلمەيمىن، سۇراماپپىن.

ورىستاردا باسقا ۇلت ادامدارىنا وزدەرىنشە ات قويا سالۋ وپ-وڭاي. مىسالى، «بالابەكتى» «بوريا»، «تۇلكىبايدى» «توليا» دەي سالادى. الايدا كەرەعار اتاپ جىبەرەتىندەرى دە بولادى. وعان قاسكەڭ ءبىر مىسال دەسەك، ەكىنشى مىسالىمنىڭ تاريحى ەرەكشە قىزىق.

بىزدە ميحايل يۆانوۆيچ ەسەناليەۆ دەگەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولعانىن قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى جاقسى بىلەدى. ال ونىڭ ناقتى اتى-ءجونى - حاكىم تىلەگەنۇلى.

ورال وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن تىلەگەن جەتى جاسىندا اكە-شەشەدەن جەتىم قالعان دا، قارايلاسار ەشكىم بولماي، تاعدىر قاڭعالاقتاتقاندا شارا بولا ما، رەسەيدىڭ ساراتوۆ وبلىسىنداعى پيتەر دەرەۆنياسىنان ءبىر-اق شىققان. سوندا قولبالا بولىپ جۇرگەن. «تىلەگەن» اتى بىلاي قالىپ، «يۆان، ۆانيا» اتالىپ كەتكەن. بوزبالا مەجەسىنە جەتكەنىندە كولحوز باستىعىنىڭ اتقوسشىسى بولعان. قازاق ەمەس پە، جىلقى مالىن باعىپ-قاعۋعا بەيىمدىلىگى، ەپتىلىگى، قۇمارلىعى بايقالعان عوي. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە دەرەۆنياعا وزىنشە تياناق ىزدەگەن جەتىم قىز - ءۇمىتاي بويجەتكەن  كەلە قالىپتى. ويدا جوقتا تاعدىر قوسقان دەگەن سول عوي، ەكەۋى تانىسىپ، اقىرىندا، «ەكى جارتى-ءبىر ءبۇتىن» بولىپ، باس قۇراپتى.

جاس وتاۋ پەرزەنتتى بولعان. ۇل بالا. اكەسى «حاكىم» دەپ ات قويعان. توي وتكەن سوڭ تىلەكەڭ نارەستەسىنە تۋى تۋرالى كۋالىك الۋعا بارادى. ونداعى ورىس كەلىنشەك: «ۆانيا اعاي، بۇل بالاڭنىڭ اتىن «ميحايل» دەپ قويايىق. «ميحايل يۆانوۆيچ» بولسىن. ميحايل يۆانوۆيچ كالينين جولداستى بىلەسىز عوي، ونى بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بىلەدى! ءسىزدىڭ ۇلىڭىز دا سوۆەت وداعىنىڭ سول باسشىسىنداي ۇلكەن ۇلىق بولسىن!» - دەپتى. كوڭىل قۋانىشى كەمەرىنەن اسىپ جۇرگەن تىلەكەڭ ۇلىنىڭ ايگىلى كالينين جولداسپەن اتتاس بولعانىن دۇرىس كورىپ: «نۋ داۆاي، پيشي!» دەسە كەرەك. ءسويتىپ،  حاكىم  «ميحايل يۆانوۆيچ يسيناليەۆ» بولىپ كەتە بارعان.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: گازەت-جورنالدارىمىزدىڭ ءادرىسى جازۋلى ماڭدا «اۆتوردىڭ كوزقاراسى رەداكتسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى» دەگەن ەسكەرتپە بار. دۇرىس شىعار، بىراق سونىمەن قول سىلتەي سالىپ، كەيبىر اۆتوردىڭ ارۋاققا ءتىل تيگىزۋىنە جول بەرۋگە بولا ما؟ «ءتىل تيگىزۋ» دەگەندە مارقۇم ادامعا قاتىستى شىندىق ەشقاشان ايتىلماسىن دەۋدەن اۋلاقپىن، - ايتىلسىن، تەك شىندىقتىڭ ءوزىن جوققا شىعارۋ، ارۋاققا قيانات جاساۋ بولماسىن دەيمىن.