وتكەن حح عاسىردىڭ باسىندا  ولار (بولشەۆيكتەر), ەۋروپا مەن ازيا قۇرىلىعىنداعى بارلىق ۇلتتىق مەملەكەتتەردە سوتسياليزم ورناتتى. باسىن، ءبىرىنشى بولىپ بۇرىنعى ون بەس ۇلتتىق مەملەكەتتى ءبىر ۇلتسىز وداققا زورلاپ كىرگىزۋدەن باستاپ، ولار وزدەرىنە كورشى ەلدەردە ءدال وزدەرىنىكىندەي ەتىپ سوتسياليستىك قوعام قۇردى. ورىس ەلىنىڭ بارلىق بايلىعى وسىعان شاشىلدى. ال، وزدەرى ىشەتىن اس، كيەتىن كيىم، باسىنا باسپانا تابا الماي اشتان قىرىلىپ جاتتى.

ولار سودان كەيىن اۋىزدى جۇمىسشى تابى جوقتىڭ قاسى ازيا ەلدەرىنە سالدى. الايدا، ولاردىڭ اۋىزشا ۋاعىزدارى قازاق ەلىنە جۇرمەدى. وسى الاساپىران كەزەڭدە الاش ارىستارى قاراپ وتىرمادى. ولار 1918 جىلى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج. جانە ح.دوسمۇحامەدوۆتەر، ا.ءبىرىمجانوۆ، م.تىنىشباەۆ، م.شوقاي جانە ت.ب. باستاعان ازاماتتار الاشوردا وكىمەتىن ورناتتى. ولار ەندى بولشەۆيزمگە (ۇلتسىزدىققا، دىنسىزدىككە) قارسى ەلدەرمەن وداق قۇرىپ، اشىق ايقاسقا شىقتى. الاش وردانىڭ اقتارمەن بۇل باعىتتاعى العاشقى بايلانىسى، 1918 جىلى 8-اقپاندا بولشەۆيكتەر تۇتقىنداعان ءسىبىر وبلىستىق دۋماسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن بولدى. الاش وردا جەتەكشىلەرى اتامان دۋتوۆپەن، سامارداعى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرى كوميتەتىمەن (كومۋچ), ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن دە بايلانىس جاسادى. باستالىپ كەتكەن ازامات سوعىسى الاش وردانىڭ ۇستانار باعىتىن ايقىنداۋدى قاجەت ەتتى. ءسويتىپ، قازاق اۆتونومياسى ولكەدە الەۋمەتتىك-ساياسي نەگىزى جوق كەڭەس ۇكىمەتىنە (ۇلتسىز، ءدىنسىز، تەك قانا كەدەيلەر مەن قىلمىسكەرلەردەن تۇراتىن بولشەۆيزمگە) قارسى اشىق كۇرەسكە شىعىپ، اقتارعا قوسىلدى. 

ولار ۇلتشىلدار (اقتار، اقيقات، اعا جانە ءدىن) مەن ينتەرناتسيوناليزم (كومينتەرن، كوسموپوليتيزم، بولشەۆيزم، قىزىلدار (كەدەيلەر) جانە دىنسىزدىك) اراسىنداعى قانقۇيلى سوعىس شىرقاۋ شىڭىنا جەتتى. ەلىمىزدىڭ سان ميلليونداعان ازاماتتارى وسى جولدا اتا سالتىن (اتا زاڭدى، اتا ءدىندى) قورعايمىن دەپ وپات بولدى. بولشەۆيزم (دىنسىزدىك پەن ۇلتسىزدىق)  جەڭىسكە جەتتى، ءبىر جىل ءۇش ايدان كەيىن الاش وردا وكىمەتى قۇلادى. الاش قايراتكەرلەرىنە بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1919 جىلعى 4 ساۋىردەگى جانە 1920 جىلعى 15 ساۋىردەگى شەشىمىمەن امنيستيا جاريالانسا دا، كەڭەس ۇكىمەتى كۇشىنە مىنگەننەن كەيىن، ولاردىڭ ۇلتسىزدىققا (بولشەۆيزمگە، دىنسىزدىككە) قارسى كۇرەسىن كەشىرمەدى، كەشىرە دە المايتىن ەدى. ولار الاشتىقتاردى ۇلتشىل-فاشيستەر دەپ ايىپتادى. ءتۇرلى ادىسپەن بۇركەمەلەنگەن قۋدالاۋ ارقىلى، الاش زيالىلارىن جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتتى. بۇل زوبالاڭنان امان قالعان ساۋساقپەن سانارلىق زيالى قازاق ازاماتتارى، ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميەتى نازارىنان تىس قالمادى. ال اتىلعانداردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى دا سوڭعىلارىنىڭ كەبىن كيدى. 

سەبەبى، ولاردىڭ (نەگىزگى قورعاۋشى كۇشى تۇرمەدەن بوساعان قىلمىسكەرلەر بولعان، ياعني زاڭدى ەل بيلىگىنە قارسى شىققان بولشەۆيزمنىڭ) الدىندا جالعىز جول تۇردى. ول، بۇكىل ەلدى (قازاق حالقىن) قايتا باس كوتەرمەيتىندەي ەتىپ قىرىپ تاستاۋ بولاتىن. سول ۇشىندە قازاق ەلىنە 1925 جىلى ەل ىشىندە «قۋجاق» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان گولوششەكيندى «كىشى قازان توڭكەرىسىن» ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى باسشى ەتىپ جىبەردى. گولوششەكين مۇندا كەلىسىمەن ماڭايىنا وزىنە قولايلى، ايتقانىنان شىقپايتىن، نەعۇرلىم شالا ساۋاتتى ادامداردى توپتاپ جينادى. ول العان تاپسىرماسىن سولاردىڭ كومەگىمەن تولىقتاي ورىندادى. اللاسىن اۋزىنان تاستاماي، اتاسىنىڭ ءوزى تۇگىلى، ارۋاعىنا دەيىن سىيلاپ وتىرعان ارلى حالىقتىڭ (ارىستاردىڭ) ۇشتەن ەكى بولىگىن قىرىپ جىبەردى. دالىرەك ايتقاندا، سول 1930 جىلدارداعى گولوششەكيننىڭ جاساعان گەنوتسيتىندە حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى اشتان قىرىلىپ، ءبىر بولىگى امان قالۋ ءۇشىن ەرىكسىز شەتەل (تۇركمەن، قاراقالپاق، اۋعان، يران ت.ت.)  استى… سول جىلدارى قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ءدىنىن العا سۇيرەيتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى تۇگەلگە جۋىق قىرعىن تاپتى. ەل بيلىگى ءدال ورىس ەلىنىڭ وزىندەگىدەي، قۇدايدان قورىقپايتىن، يمانسىز، ساۋاتسىز، اۋىر قىلمىستارى ءۇشىن تۇرمەگە قامالىپ، توڭكەرىس كەزىندە بوساتىلعان اتىشۋلى قىلمىسكەرلەر مەن سولار قۇرعان قىلمىستىق توپتاردىڭ قولىنا كوشتى. ءبىلىمسىز (ساۋاتسىز، شەجىرە مەن تاريحتان بەيحابار) جۇمىسشى تابى مەن شارۋالاردىڭ ولارعا قارسى تۇراتىنداي قاۋحارى بولمادى.

سول قىرعىننان امان قالعان كوش ەلگە ءالى ورالۋدا… بىراق، سوڭعى كەزدە سول كوشتىڭ الدىنا قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى بيلىگىمەن ءار ءتۇرلى نەگىزسىز، قيتۇرقى سىلتاۋمەن توسقاۋىل قويىلعانى بىردە-ءبىر قازاق بالاسىنىڭ كوڭىلىنەن شىققان ەمەس. وسى وتىرعان سىزدەر ارقىلى، شەت جەردە جۇرگەن قانداستىرىما ايتارىم: باۋىرلارىم! ءسال شىداڭدار! «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق» — بۇل. ەل مەن ەلباسىمىز امان بولسا ءبارى رەتتەلەدى. ال، ولاردىڭ  امان بولاتىنىنا ەشقانداي كۇماندارىڭىز  بولماسىن. ەسكە ۇستايىق! قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى ولار ەمەس، سوندىقتان قازاقتىڭ اتا-جۇرتىنىڭ بيلىگىن وزگە پيعىلداعى جاندار ەشقاشان ۇزاق ۇستاپ وتىرا المايدى. باۋىرلارىم! ەلگە ورالىڭدار! «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن اتا وسيەتىن ەستەرىڭنەن شىعارماڭدار. بىزدەر، ياعني «قاراشاڭىراق» يەلەرى (اتا جۇرت) سەندەردىڭ ەلگە ورالۋلارىڭدى ارقاشاندا شىن ىقىلاس، نيەتتەرىمىزبەن، اسىعا كۇتەتىن بولامىز. وعان كۇماندارىڭىز بولماسىن. ءبىز سىزدەرگە ءدان ريزامىز. قانشاما جىل، (الدىڭعى كوشتىڭ جات جەردە قالعانىنا قانشاما عاسىر) جات جەردە جۇرسەڭىزدەردە وسى ۋاقىتقا دەيىن سىزدەردىڭ قازاق اتالارىڭنىڭ وشاعىنىڭ وتىن وشىرمەي، ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن ساقتاپ  جۇرگەندەرىڭىز ءۇشىن. ايتپەسە، تۋعان جەردە ءجۇرىپ-اق «ارىن» ساۋداعا سالىپ، ءتىلىن، ءدىنىن جوعالتىپ العان قازاق قانشاما قازىر.

ەلگە ورالعان قانداستارىم! ءبىز سىزدەرگە ءدان ريزامىز. ايتار العىسىمىزدا شەكسىز. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن اتام قازاقتىڭ ۇلاعاتتى ءسوزىن باسشىلىققا الىپ، ەلگە ورالدىڭىزدار. كوشىپ كەلۋ، تىركەۋگە الىنۋ، ازاماتتىق الۋ،  باسپانا تابۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ اسىرەسە قازاقستان بيلىگىنىڭ ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋ  سياقتى كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا تاپ بولىپ جاتساڭىزدار دا، ەش قينالىستارىڭىزدى بىلدىرمەي، تەز ءسىڭىسىپ ەلىمىزدىڭ ەل بولىپ ۇيىسۋىنا ات سالىسىپ كەتتىڭىزدەر.

سىزدەر ءبىزدىڭ مىنا  سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ 300 جىلعا جۋىق تولاسسىز زورلىقپەن جۇرگىزگەن سولاقاي  ساياساتىنىڭ سالدارىنان تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، سالت-ءداستۇرىمىز بەن ادەت-عۇرىپتارىمىزدان قول ۇزۋگە شاق قالىپ، جانتالاسىپ جاتقان ءساتىمىز دە وزدەرىڭىزدىڭ ەلگە ورالۋلارىڭىزبەن، جوعارىداعى دۇنيەلەردىڭ ءبارىن قايتا كەلتىرۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوستىڭىزدار. ەلگە ەل قوستىڭىزدار، كۇشكە كۇش قوستىڭىزدار، قاتارىمىز كوبەيدى; جاتتىڭ ىقپالىمەن اۋىتقىعان ۇلتتىق بولمىسىز، قايتا قالپىنا كەلىپ جاتىر. ارالارىڭىزدا اتام قازاقتىڭ ءتول عىلىمى: شەجىرە-تاريحىمىزدى، ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى، اتا سالتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى، تازا قازاقي بولمىسىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ، ونى ارى قاراي دامىتۋدا قالتقىسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان يسلام جەمەنەي، نياز توبىش سىندى كوپتەگەن ازاماتتار بار.  ولار: مارقۇم بولعان عالىم، اعارتۋشى، حالىق ەمشىسى ورازماعامبەت تۇرماعامبەتۇلى; مارقۇم اقىن جارىلعاپ بايباراقۇلى قىرىقمىلتىق; زەرتتەۋشى، عالىم، اۋدارماشى قاجى مۇحاممەد باتىرۇلى شادحام; اقىن، ءارى پارسى ەلىندە جەڭىل اتلەتيكادان التى دۇركىن جەڭىمپاز بولعان ءابۋ باكىر مۇحاممەدۇلى پاۆيز; بەلگىلى ۇستاز، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت ءداستۇرىن جەرگىلىكتى باسپاسوزدە ۇنەمى دارىپتەپ جاريالاعان تويجان بابىق; ءار سالادا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ، قازاقتى جۇرگەن ورتاسىنا جاقسىلىعىمەن تانىتىپ «ەل ازاماتتارى» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولىپ جۇرگەن مۇحامممەد ءابىلۇلى ەسكەلدى; ابجەل ءىزباسۇلى ارماند، ساپۋرا ىدىرىسقىزى جەمەنەي سىندى قارىنداسىمىز ت.ب. كوپتەگەن ازاماتتارىمىز  بار. ءبىز سىزدەردەن كەلەشەكتە دە زور ءۇمىت كۇتەمىز. ۇمىتتەرىمىزدى اقتايتىندارىڭىزدى دا بىلەمىز. ءبىزدىڭ وعان ەش كۇمانىمىز جوق.

اتا جۇرت ءوز ۇرپاقتارىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. ءولىسىن دە، ءتىرىسىن دە. جاقىندا قازاقتىڭ ايگىلى جورىق جىراۋى اتانعان، اقىن جانە قول باستاعان باتىر قوساي اتا ۇرپاعى قالنياز جىراۋ شوپىقۇلى مۇردەسىنىڭ سوناۋ تاجىك دالاسىنان وتپان تاۋعا اكەلىنىپ جەرلەنۋى وسى ايتقانىمنىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

تاعى ءبىر ارنايى توقتالا كەتەيىن دەگەنىم، وتكەن عاسىردىڭ 1919 جىلعى دەرەگىندە ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتە 350-400  مىڭداي قاز ادايلار بولعان. 1930 جىلدارداعى كوتەرىلىستەن كەيىن بۇل جەردە 35-40 عانا ادام قالدى. دەمەك، بۇل ءاربىر ون ادامنىڭ توعىزى سول سوعىستا قازا تاپتى، اشتان قىرىلدى، قالعاندارى ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وزگە وڭىرگە قونىس اۋداردى.  دەمەك، بۇل قازىرگى ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ 85-90 پايىزى سول اتالارىمىزدىڭ ۇرپاعى دەگەن ءسوز.  سول ۇرپاقتار 2007  جىلى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ارقالى اقىن سابىر شەركەشبايۇلى ادايدىڭ ۇسىنىسىمەن ماعىستاۋدىڭ قارا ويىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى وتپان تاۋعا اداي اتاعا ارناپ، ەسكەرتكىش-كەسەنە سالىپ، وشۋگە جاقىنداعان ۇلتتىق سانامىزدى، ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، ادەت-عۇرپىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن   ۇران وتىن جاقتىق.  سول يدەيانىڭ اۆتورى سابىر ءىنىمىز ارامىزدا وتىر.

ەندى وسىنى ءبىر ءسات وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ باعامدار بولساق، ىلكى ءتور ماڭعىستاۋدىڭ قاراتاۋىنداعى ەڭ بيىك شىڭ وتپان مەن اداي اتا ەسكەرتكىش-كەسەنەسى ادەمى ۇيلەسىپ، جۇيەلى ءسوز بەن جۇيەلى ءىس، جۇيەسىن تاۋىپ جاتقان  جوق پا؟! مەن مىنا بۇگىنگى قۋانىشتى شارانى وسى ۇلى ءىستىڭ جالعاسى دەپ بىلەمىن. قۇرمەتتى قانداستارىم! وتپان تاۋدا ناۋرىزدا جاعىلاتىن تاعزىم وتىن ماڭگى  بىرگە جاعايىق. وتپان تاۋدا جاعىلعان وتتىڭ عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولۋىن اللادان تىلەپ، وسىعان قولىمىزدان كەلگەن ۇلەسىمىزدى قوسايىق، اعايىن!  وسەيىك! ونەيىك! ۇلى اتالارىمىزعا لايىق ۇرپاق تاربيەلەيىك! وشاقتارىمىزدىڭ وتى سونبەگەي! بارىڭىزگە ۇلى جاراتۋشى – اللا جار بولعاي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz