بۇگىنگى  XXI عاسىرداعى الەم كارتاسىنداعى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قاتارىندا قازاقستاننىڭ الار ورنى ەرەكشە. ول الەمدەگى تەرريتورياسى جاعىنان الىپ مەملەكەتتەر قاتارىندا العاشقى وندىققا كىرەدى.

ەل تەرريتورياسىنداعى قازبا-بايلىقتار دا جەتەرلىك. مۇنىڭ بارلىعى قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ بەكىپ، ماڭگىلىك مەملەكەت بولۋىنا بىردەن-ءبىر جاعداي جاساۋدا. وسىنشا بايلىق يەسىنىڭ قازاق ەكەنى دە داۋسىز، وعان ەشكىم دە كۇماندانبايدى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن قازاق حالقى ەدىل مەن التاي ارالىعىندا كوشىپ-قونىپ، تالاي ارپالىس زاماندى وتكىزىپ، وزىنە ماڭگىلىك اتامەكەن جاسادى. اسانقايعى ىزدەگەن قازاق ءۇشىن جەرۇيىق تا وسى جەر بولدى. ارينە، تاريحتا ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى مەكەن ەتكەن قانشاما تايپا مەن ۇلتتىڭ بولعانى بەلگىلى. ايتسە دە، ولاردىڭ بازبىرەۋلەرى ءوز دامۋلارىندا وزگە مىقتىلارىنا قوسىلىپ، تۇپكى نەگىزىن جوعالتتى. وزگەلەرى الىپ يمپەريالاردىڭ قۇرامىنا كىردى، مەملەكەتتىلىگى جويىلدى، ولاردىڭ مادەنيەتىن قابىلدادى، از ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىنى جانە ءدىلى جوعالدى. ال قازاق ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، اتامەكەنىن  ساقتاپ، جاڭا عاسىردا  تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە الەمدىك قاۋىمداستىق قاتارىنان لايىقتى ورنىن الدى. بۇل ارادا ءسوز جوق، ءبىز كورشىلەس الىپ ەلدەردىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن ءجيى ەسكە الىپ، ءجۇرىپ وتكەن جولدارىمىزدان  ۇنەمى تاعىلىم الۋعا مىندەتتىمىز. ويتكەنى، ولار ءوز دامۋىندا تالاي ۇلتتى وزىنە ءسىڭىردى، مەملەكەتتەرىن جوق قىلدى، ولارعا دەگەندەرىن جاساتتى. كوپ الىسقا بارماي، كەشەگى اتى الىسقا جەتكەن قازان، استراحان، ءسىبىر حاندىقتارى، نوعاي ورداسى، جوڭعار مەملەكەتى تاريحىنا نازار اۋدارساق جەتىپ جاتىر. ولاردى كورشىلەس الىپ يمپەريالىق ەلدەر وزدەرىنە تۇكپىلىكتى قوسىپ الدى. وسىنشا مەملەكەتتەرمەن كورشىلەس تۇرعان قازاقتاردى نە قۇتقاردى؟ بىزدىڭشە، ۇلان-بايتاق تەرريتوريانى مەكەندەگەن سوناۋ ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، ۇلى يوزى، الانداردان باستاۋىن الاتىن كەيىنگى التىن وردانىڭ نەگىزىن قۇراعان قىپشاقتاردى، ولاردىڭ جالعاسى قازاقتاردى قانداي قيىن-قىستاۋ زاماندا دا ىشكى ۇلتتىق بىرلىك، ءوزارا سەنىم، تاعدىر تۇتاستىعى ساقتاي ءبىلدى. التايدان ەدىلگە دەيىنگى ارالىقتا ءتۇبى ءبىر تۇركى تىلدەس حالىقتار ورنىقتى، ولار شارۋاشىلىق، مادەني، تىلدىك ۇقساستىقتارىن ساقتاپ قانا قويماي ونى دامىتا ءتۇستى. موڭعولدار شاپقىنشىلىعى دا ىشكى تۇتاستىققا تۇبەگەيلى بەتبۇرىس اكەلە المادى. جوشى ۇلىسى، اق وردا، وزبەك ۇلىسى، سايىپ كەلگەندە، قازاق اتاۋىمەن العاش رەت پايدا بولعان حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. 1465 جىلى قۇرىلعان قازاق حاندىعى ۇزاق جىلعى تابيعي دامۋدىڭ زاڭدى ناتيجەسى بولدى.  تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى: «ال قازاق مەملەكەتى، قازاق ۇلتى جوشى ۇلى­سىنىڭ اسكەري سول قاناتى، اق وردا داۋى­رىندە «الاش ەلى»، بيلەۋشىسى ورىس حان – «الاش حان» اتاندى. «الاش» اتاۋى قازاق اتاۋىنىڭ تىكەلەي بالاماسى. بۇل مەن اش­­قان جاڭالىق ەمەس، ونى قادىرعالي جا­­لايىر، ش.ءۋاليحانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كو­پەەۆتەر الدەقاشان ايتىپ كەتكەن. بۇل تۋرالى پارسى، موڭعول، ورىس دەرەكتەرىندە جەت­كىلىكتى ماتەريالدار بار. بىراق قازاق حاندىعى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى دا، سوڭ­­­عىسى دا ەمەس. ساق، ءۇيسىن داۋىرىنەن باس­تاپ، بۇگىنگە دەيىن ءوسىپ-ءونىپ كەلگەن دي­نا­ميكالىق قۇ­بىلىس»، - دەپ تۇيىندەيدى (MINBER ۇلتتىق ينتەرنەت گازەتى. -2013. -2 ناۋرىز). سونىمەن 550 جىلدىعىن اتاپ وتىرعان قازاق حاندىعى قاينار باستاۋىن بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىن سوناۋ كونە زاماننان كوشىپ قونىپ، تۇراقتى مەكەنگە اينالدىرعان تايپالاردان، ولار قۇراعان مەملەكەتتەردەن الادى.

جەر بەتىندەگى بارشا حالىقتارداي قازاقتار دا ءوز دامۋىندا تابيعات سىرىن تەرەڭ مەڭگەرۋىمەن قاتار، ونىڭ زاڭدىلىقتارىن يگەردى. سودان بارىپ  ەل بولۋدىڭ، ونى باسقارۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىردى. بىزدىڭشە، ونىڭ باستاماسى ورتاعاسىرلىق تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارىنان،  التىن وردانىڭ اسكەري باسقارۋ جۇيەسىنەن الىندى.  ۇلى دالانى باسقارۋدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان جۇيەسىن پايدالانا وتىرىپ، قازاقتار بۇرىننان قالىپتاسقان  اتالىق ءداستۇردى جاڭعىرتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە جەتى اتالىق باسقارۋ ءۇردىسى ۇرپاقتار ساناسىنا ءسىڭىرىلدى. مىنە، وسى ءۇردىس قازاق قوعامىنداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىردى. سايىپ كەلگەندە، باسقارۋدىڭ جەتى ساتىسى – اۋىل، اتا ايماق، رۋ، ارىس، ۇلىس، ءجۇز، حاندىق قازاق ومىرىنە بەرىك ورنىقتى. ءبىر كەزەڭدە ەڭ جاقىن، قانداس تۋىستاردان تۇراتىن اۋىلدىڭ جەتى اتاعا دەيىنگى باۋىرلارى قۇرايتىن بىرنەشە اۋىلدارىمەن قوسىلىپ اتا ايماق, سودان ون ءۇش، ون بەس اتا ايماق بىرىگىپ ءبىرتۇتاس رۋدى، ولار كوبەيىپ ارىستى قۇرادى. ولاردى اۋىل باسى، اقساقال، ۇلىس باسى باسقاردى. كەيىن ۇلكەن رۋلار ۇلىسقا، بىرنەشە ۇلىس جۇزگە بىرىكتى. ارىسقا سۇلتاندار، جۇزگە حاندار جاۋاپ بەردى. سوڭىندا  بارلىعى  ءبىرتۇتاس حاندىقتا جيناقتالىپ، ولاردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان ارنايى شاقىرىلعان قۇرىلتايدا ۇلى قاعاندى نەمەسە ۇلى حاندى سايلادى. ەل سايلاعان قاعان نەمەسە حان كونە تۇرىكتەردىڭ ەسكەرتكىشتەرىندە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ لايىقتى ورىن الدى. ەلباسىن كوكتۇرىكتەر، ۇيعىرلار، حازارلار، اۆارلار، تۇرگەشتەر قاعان، بۇلعارلار، كۋمان-قىپشاقتار، پەشەنەكتار حان اتاعان.  وسىلايشا تومەننەن جوعارىعا قاراي باسقارۋ جۇيەسىن ساقتاعان قازاق حاندىعى دالا دەموكراتياسىنىڭ سارا جولىن جالعاستىردى. حاندىقتىڭ ىرگە تاسىن اتالاستار قۇراعان رۋلار، ولار بىرىككەن جۇزدەر قۇرادى.  مۇنى ەسكەرگەن قۇربانعالي حاليد: «قازاقيانىڭ نەگىزى – ءۇش ءجۇز» - دەپ انىقتاعان-دى (حاليد ق. تاۋاريح حامسا، 50 ب.).  قازاق شەجىرەلەرىنىڭ دە قازاق جۇزدەرىنىڭ نەگىزگى باستاۋلارىن ءبىر اتادان ىزدەۋىنىڭ ءوزى ىشكى تۇتاستىقتى بىلدىرەدى. 1876 جىلى مەككەدەن قۇنانباي، مىرقى، دوسجان  حازىرەتتەر الىپ كەلگەن شەجىرەدە قازاق-الاشتان اقارىس، جانارىس، بەكارىستىڭ، مۇسا شورمانوۆ جاساعان شەجىرەدە قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى قۇتاننان اقجول، الشىن، ءۇيسىننىڭ، ۇلى ءجۇز شەجىرەسىندەگى الاشا حاننان بايشورا، جانشورا، قاراشورانىڭ  جان-جاققا تاراۋى ءۇش ءجۇزدىڭ ىرگە تاسىنىڭ قالانۋ جولدارىن ايعاقتايدى. بۇگىنگە دەيىن قازاق رۋلارى وسى اتالاردان ءوربىپ، ءوسىپ-ءونىپ ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاراتتى. بەلگىلى عالىم ج.ارتىقباەۆ: «رۋلىق قاتىناستاردىڭ قالىپتى جۇيەسى - قازاقتىڭ قوعامدىق ءتارتىبىنىڭ، اكىمشىلىك جۇيەسىنىڭ، ەتنو-الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ىرگە تاسى. قازاق ۇعىمىنداعى رۋ - تەك گەنەالوگيالىق قاتىناستاردىڭ العى شارتى عانا ەمەس، ول - تاريحي قۇبىلىس. XVIII ع. قازاق ىشىندە كەڭ تاراعان اڭىز-اڭگىمەلەر قازاق رۋلارىنىڭ بارلىعىن ءبىر ورتاق باستاۋدان شىعارادى. ونىڭ ءبىر ايعاعى ءار ءتۇرلى دەرەكتەردە قازاقتاردىڭ «الاش ۇلىسى» اتانۋى»، - دەپ قورىتادى (ارتىقباەۆ ج.و. قوعام جانە ەتنوس، 157 ب.).

سوڭعى كەزەڭدە ءباسپاسوز بەتتەرىندە «تاعى ءبىر اقتاڭداق: قازاق تاريحشىلارى ء«جۇز» تۋرالى قاتە پىكىر ايتىپ ءجۇر. قازاقتا ەجەلدەن ء«جۇز»  بولماعان، قايتا «جۇزدىك» ساربازدار بولعان. ء«جۇز» اتاۋى 1803 جىلى پايدا بولىپتى. ول كەزدە بارلىق قازاقتىڭ باسىندا تاۋكە حان تۇرادى. ەل اتاۋى «ۇلكەن وردا، ورتا وردا، كىشى وردا» دەپ اتالادى. ياعني، ۇشەۋى – ءۇش مەملەكەت. بىراق ۇشەۋى دە تاۋكە حانعا قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن، جىل سايىن جۇزدىك اسكەر سالىعىن بەرىپ وتىرعان. دەمەك، ء«جۇز» اتاۋى وسىلاي پايدا بولادى. 1803 جىلى بوكەي ورداسى قۇرىلىپ، شەنەۋنىكتەر سانك-پەتەربۋرگكە حات جازىپتى. سوندا پاتشاعa قازاق حالقىن ۇساقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن، ونىڭ مەملەكەتىن مويىنداماي، «وردا» دەگەن اتاۋدى «جۇزدىكپەن»   اۋىستىرىپ جازادى. مىنە، بىزگە ء«جۇز» اتاۋى وسىلاي كەلىپتى. مەن بۇل ءسوزدى مۇراعاتتاردان تاپقان دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىن» دەگەن پىكىرلەر ناسيحاتتالا باستادى (ناسەنوۆ ب. قازاقتا ءجۇز بولماعان // ناسەنوۆ ب. ءحۇىىى توم-ءحححىىى كىتاپ، 11 ب.).  سونىمەن قازاقتا جۇزدەر بولماعان با، بولسا، قانداي دالەلدەر بار؟

الدىمەن، تاريحشى عالىمدارعا تانىس قادىرعالي بي 1602 جىلعى ەڭبەگىندە «الاش مىڭىنىڭ»  ءۇش ءىرى سانعا، ياعني ءۇش جۇزگە بولىنەتىنىن جازعانىن العا تارتامىز (سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى، 44 ب.). 1910 جىلى قۇربانعالي حاليد: «قازاق ءۇش جۇزگە شامامەن 1300-1400 جىلدارى بولىنگەنى بايقالادى. ال «مۋستافادۋل-احباردا» بۇلاي ءبولىنۋى 1680 جىلدارى دەپ اۆتور تەكسەرمەي، انىعىنا جەتپەي جازىپ جىبەرگەن. قازاق ناسسابشىلارى ءجۇز، ەكى ءجۇز جىلعى ىستەرگە تالاسىپ وتىرمايدى. ۋاقيعا مىڭ جىلدان بەرى بولسا دا، ىشىندە جۇرگەندەي بىلە بەرەدى. ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى مىڭنان ارى، ءتىپتى قازاق اتاۋىنان دا كونە ەكەنىنە يشارات ەتسە كەرەك»،  دەي كەلە «قازاقتىڭ ءۇش ءجۇز اتالۋى جانىبەك حاننان باستالاتىنىن» انىقتايدى. اۆتور  Iح عاسىرداعى ات-تاباري، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدان باستاپ، حح عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتاعى ەڭبەكتەرگە ارقا سۇيەگەن. زەرتتەۋشى ء«ۇش ءجۇزدىڭ جوعارىداعى جازىلعان حيكايالاردان بايقاعاندا ءۇش ۇلدىڭ اتى ەكەندىگى، بولماسا ولاردى ۇشكە بولگەندە اكىمدەرىنە بەرىلگەن مانساپتىڭ اتالۋى ەكەندىگى تاريحي شىندىق. رەسەيدە اعا سۇلتان، قىتايدا ۋاڭ، كۇڭ سياقتى، ارابشا ءجۇز دەگەنى – بولشەك، توپ ماعاناسىندا ايتىلۋى اقىلعا سيادى»، - دەگەن توقتامعا كەلەدى(حاليد ق. تاۋاريح حامسا، 66, 234 ب.).   1762 جىلى جازىلعان قىتايدىڭ «سيۋي تۋ چجي» نەمەسە «باتىس ولكە كارتالارى مەن سيپاتتامالارى» اتتى تاريحي شىعارماسىندا «باستاپقىدا ابىلاي حان چۋندەناعا: «جوڭعارلاردىڭ ءتورت ويراتتان قۇرالعانى سياقتى، ءبىزدىڭ قازاقتار دا ءوز ىشىنەن ءۇش جۇزگە بولىنەدى. سونىڭ ىشىندە ورتا ءجۇزدى مەن باسقارامىن. بۇدان باسقا ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇز دەگەن ەكى ءجۇز بار، ول ەلدى مەنىڭ تۋىسقان باۋىرلارىم بيلەيدى. ولارمەن بارىس-كەلىس، ورتاق مامىلەگە كەلىپ وتىرامىز» دەپ تانىستىرعان ەدى»، - دەگەن جولدار بار  (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءى ت.، 219 ب.).  بۇل پىكىرلەردى 1756 جىلى قايتىس بولعان قازىبەك ءبيدىڭ قىزى ماڭكەنىڭ جوقتاۋىنداعى ء«ۇش ءجۇزدىڭ ۇلى جينالسا، الدىڭنان كەڭەس تارقاعان»،  1847 جىلعى ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىنداعى ولەڭ جولدارى دالەلدەي تۇسەدى. ءسۇيىنباي اقىن قىرعىزدىڭ مانابى ورمانحاننىڭ شەشەسىنە بەرگەن اسىنداعى قاتاعانمەن ايتىسىندا تۇتاس ءۇش ءجۇزدىڭ بىرلىگى مەن تىرلىگىن، ولاردىڭ قۇرامىن جانە تەرريتوريالىق ورنالاسۋ جاعدايىن جەتە تالداۋى ءجۇز اتاۋىنىڭ قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدى. بۇل ارادا ش.ءۋاليحانوۆتىڭ كەزىندە ورىس زەرتتەۋشىلەرى ريتتەر مەن گەورگيدىڭ ۇلى ءجۇزدى بۋرۋتتارعا (قىرعىزدارعا) قوسىپ، ونى ورتا جانە كىشى جۇزدەردەن ءبولۋىن سىنعا الىپ،  «قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزدەرى ءبىرتۇتاس قازاق حالقىن قۇرايدى» دەپ دالەلدەۋىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون (ۆوستروۆ ۆ.ۆ.، مۋكانوۆ م.س. رودوپلەمەننوي سوستاۆ ي راسسەلەنيە كازاحوۆ ء(حىح –ناچالو ححۆ.). 2-وە يزد. دوپ. استانا، 2007, س.19.].

1731 جىلى قازاقتارمەن كەلىسسوزگە كەلگەن ا.ي.تەۆكەلەۆ تابىن بوكەنباي باتىردان قازاقتاردىڭ ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بولىپ ۇشكە بولىنەتىنىن ەستىپ، جازىپ العانىمەن، ونى ۇلكەن وردا، ورتا وردا، كىشى وردا دەپ وزگەرتىپ ءوز جازباسىنا ەنگىزەدى (كرو ءى، س.62.). مىنە، وسىدان باستاپ ورىس شەنەۋنىكتەرى وزدەرى تانىعان  قىرعىز-قايساق ورداسىن ۇشكە ءبولىپ، ۇلكەن وردا، ورتا وردا، كىشى وردا اتاۋىن تۇكپىلىكتى ەنگىزەدى.

تاريحشى زاردىحان قينايات: «قازاق جۇزدەرىن «اسكەري جۇزدىك» نەمەسە ء«ۇش وردا» دەپ تاريحي ويدى تىعىرىققا تىرەگەن – تاعى دا ورىس ءتىلدى ادەبيەتتەر. قازاق جۇزدەرىنىڭ تاريحىن اسكەري جۇزدىك (سوتنيا) نەمەسە قازاق شەجىرەلەرى سياقتى سان جەتكىسىز اتالىقتاردان ىزدەۋ - تاريحتى اداستىراتىن جول. ورىستىڭ «سوتنيا» دەگەنى – ەجەلگى تۇركىلەردىڭ «Juz» ءسوزىن ورىسشالاعان مەحانيكالىق اۋدارماسى. ال تۇركىلەردىڭ «Juz»، قازاقتاردىڭ ء«جۇز» سوزدەرىنىڭ ناقتى ماعىناسى – تسيفرلىق ءجۇز (100) ەمەس، باعىت-باعداردى بىلدىرەتىن («ورتاق جاتقان ءۇيسىنىم، دۋلاتىم تاعى بار، ارى بارساق، قىپشاعىم» دەگەن سياقتى) ۇعىم»، - دەپ قورىتادى (اڭىز ادام. -2012. №24, 30 ب.).

سونىمەن ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعى ءۇش جۇزدەن قۇرالدى. ءجۇز ۇلان-بايتاق تەرريتوريانى تۇركى زامانىنان بۇرىن قالىپتاسقان ەل باسقارۋداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي ماسەلەلەردى ۇيلەستىرەتىن، كەڭ-بايتاق جەرلەرىن تابيعي-گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ۇشكە بولىنگەن بىرلەستىك بولدى. ونىڭ ءار بولىگىن قازاقتار ء«جۇز» اتاعان. تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس، ولاردى شىعىستان باتىسقا قاراي ساناعان: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز. بۇلايشا ءبولىنىستىڭ باستى ماقساتى ءوزارا بايلانىستى رەتتەۋ، ىشكى بىرتۇتاستىقتى ساقتاۋ جولىنداعى ءىس-ارەكەتتەردى ۇيلەستىرۋ ەدى. جۇزدەر جەكە حاندار ارقىلى باسقارىلادى. ولار ەل سەنىمىنە يە بولعان باس حانعا باعىنادى.

قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزگى تىرەگى سانالعان اتا ايماقتى، رۋلاردىڭ بولىمدەرىن  اقساقالدار باسقارادى. اقساقال دەگەنىمىز - اۋىلدىڭ ۇلكەنى عانا ەمەس، ونىڭ كورگەن-بىلگەنى كوپ، اينالاسىنا ايتارى بار، كوپشىلىكتى باستاي الاتىن، ەلدىڭ داناگويى. ونىڭ ءوزىن دە رۋلاستارى سايلايتىن. قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى ح.دوسمۇحامەدوۆ: «ەل بيلەگەن اقساقالدار دا ەلدىڭ تىلەگىن تىلەپ، ەلدىڭ جوقشىسى بولدى. اقساقال بولۋ، بي بولۋدىڭ ءوزى ەلدىڭ سايلاۋىنان بولعاندىقتان، بۇلار ەلدەن ءبولىنىپ كەتە المايتىن»، - دەگەن بولاتىن (دوسمۇحامەدۇلى ح. يساتاي-ماحامبەت. الماتى، 1991, 44 ب.]. «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالادا «بۇرىنعى ۋاقىتتا قازاق اراسىندا كوپتەن كەلە جاتقان قۇرمەتتى ادامدار بيلىك ايتادى ەكەن. ءار تۇقىمنىڭ، رۋىنىڭ ءوز الدارىنا اقساقالدارى بولادى ەكەن، اقىلشى باسشى بولىپ جۇرەتىن» دەي كەلە،  ولاردىڭ ءبىلىمدى، اقىلدى، ادىلەتتى، قازاقتىڭ ادەت، راسىمدەرىن تەگىس ءبىلۋى، ءار جۇمىستى قارا قىلدى قاق جارىپ، ورنىنا كەلتىرۋى تيىستىلىگىن العاشقى ورىنعا قويادى. اقساقالداردىڭ قادىر-قاسيەتىنە شەكسىز سەنگەن حالىق ولاردى بي سايلادى. مىنە، وسى اقساقالدار مەن بيلەر قازاق رۋلارىن باسقارۋمەن قاتار، ەل ىشىندەگى داۋ-دامايلاردى شەشتى، ولاردىڭ شەشىمىنە حاندار دا قارسى كەلمەگەن. ويتكەنى «جەتى جارعى» زاڭىندا «داۋدى شەشۋ بيلەر مەن اقساقالدارعا جۇكتەلەدى»، «بيلەرگە بيلىك ايتقانى ءۇشىن كەسىلگەن مالدىڭ وننان ءبىرى ءتيىسىلى» دەپ انىق جازىلعان. بۇعان قوسا،  حاندىق بيلىكتى قالىڭ كوپشىلىكپەن اقساقالدار مەن بيلەر بايلانىستىردى. ياعني، ولاردىڭ قولىندا كۇللى قارا قازاقتىڭ تاعدىرى جاتتى. قازاق ەرەكشەلىگىن ەسكەرگەن «جەتى جارعى» ەل تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا «حاندار مەن سۇلتاندار، اقساقالدار مەن رۋباسىلار جىل سايىن كۇزدىڭ كۇنى دالانىڭ ورتا كىندىگىنە قۇرىلتايعا جينالىپ، حالىق ماسەلەلەرىن تالقىلاۋى ءتيىس» دەگەندى ورنىقتىردى. قازاق قوعامىنداعى وسىنداي ىشكى بىرلىكتى تەرەڭ سەزىنگەن شوقان ءۋاليحانوۆ: ء«جۇز بەن ءجۇزدىڭ، ءجۇز ىشىندەگى رۋلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن اراسىنداعى قاتىناس ناعىز تىعىز تۋىسقاندىققا سايكەس، ال رۋلاردىڭ ءوز جۇزىنە دەگەن قاتىناسى بالانىڭ اكەگە قاتىناسىنداي، ال ءجۇزدىڭ اعا رۋىنا جيەننىڭ ناعاشىعا قاتىناسىنداي»، - دەپ سيپاتتادى (ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبر. سوچ. ءىى ت.، س.148.). سايىپ كەلگەندە دالا دەموكراتياسى جوعارى بيلىكتى حالىقپەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءوز كەزەگىندە رۋلار ىشكى ءتارتىپتى ساقتاۋعا، ءوزارا قارىم-قاتىناستى جۇزەگە اسىرۋعا جاۋاپتى بولدى. XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ا.ي.تەۆكەلەۆ: كىشى وردا (دەرەكتە سولاي -ءا.م.) تەك الشىن تايپاسىنان تۇرادى، ال «الشىن ەكىگە، ياعني قاراكەسەك پەن بايۇلىنا بولىنەدى»، ال ۇساق جەتى رۋدى تاۋكە حان ءبىر توپقا بىرىكتىرىپ، الشىنعا قوسقان»، - دەپ انىقتاپ، ولاردىڭ ءبىر اتاعا نەمەسە ورتالىققا بىرىككەنىن دالەلدەگەن بولاتىن (كرو ءى، س.406.).  قازاق تاريحىنداعى تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر تۇتاستاي ەل تۇتقاسىنا اينالار جولدا، الدىمەن، ءوز اتالاستارى الدىنداعى ءتالىم-تاربيەدەن، كەيىن ۋاقىت سىنىنان ءوتتى. سونىڭ ارقاسىندا قازاق بيلەرى دالا دەموكراتياسىنىڭ  نەگىزگى كىندىگىنە اينالدى. قازاق شەجىرەسىندەگى سىرىم باتىردىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەس باستاۋىندا بەدەلدى كىشى ءجۇز بيلەرى قاراكوبەك، الدار، شويتاس، يتەمگەن، تۇرمامبەت، باراق  بيلەرگە كەلىپ  اقىلداسۋى بيلەر كەڭەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايعاقتايدى. بيلەردىڭ ءوز اتالاستارى اراسىنداعى  قادىر-قاسيەتى كوپشىلىك سەنىمىنە ۇلاستى، اراعا ۋاقىت سالا ەل قۇرمەتىنە بولەنتتى. XIX عاسىرداعى ورىس شەنەۋنىگى د اندرە بيلەر تاريحىن زەرتتەپ، ولاردىڭ بەدەلى سۇلتاندارعا قاراعاندا جوعارى دەي كەلە، بيلىگى بايلىعىندا ەمەس، كەرىسىنشە،   ادىلەتتىلىگىنە سەنگەن حالىق سەنىمىندە ەكەنىن تاڭدانا جازعان-دى. ءسويتىپ تاريحىمىزدا اقساقالدار ينستيتۋتىنان باستاۋ الاتىن بيلەر ينستيتۋتى مىقتاپ ورنىقتى. شىڭعىس حان زامانىنداعى مايقى بيدەن  باستاپ بيلەر «حان اتاۋلىنىڭ قازىعى، قارا بۇقارانىڭ ازىعى» بولا ءبىلدى. XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ماحمۇد يبن ءۋالي ءوزىنىڭ «باحر ءال-اسرار في ماناقيب ءال-احيار» اتتى ەڭبەگىندە «جوعارعى مارتەبەلى امىرلەر مەن ەلگە سىيلى، پەنداۋي تىرلىكتەن ازات ادامداردىڭ» بارلىعىن بي دەپ  انىقتاعان-دى. قاراپايىم حالىق ورتاسىنان شىعىپ، حانداردى اۋزىنا قاراتقان ولار ىشكى تۇتاستىق پەن بىرلىكتىڭ كەپىلى بولدى. ەجەلگى تۇركى داۋىرىنەن باستاۋىن الاتىن «بەك»، كەيىن «بي» سوزدەرى باسقارۋ، بيلەۋ، بيلىك ەتۋ ۇعىمدارىن بىلدىرگەن. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى «بي» ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى «سوتتى» بىلدىرەتىنىن اتاپ كورسەتكەن-ءدى (ورازباەۆا ا. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنا ءتان بيلەر ينستيتۋتى، 55-57 ب.). اتتارى اڭىزعا اينالعان تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ تورەلىگىنە باس يگەن قازاق حاندىعى XVII – XVIII عاسىرلارداعى الاساپىران كەزەڭدە ەل بىرلىگىن ساقتادى. 1753 جىلى 11 ناۋرىزدا ورىس ۇكىمەتى قازىبەك ءبيدىڭ بۇكىل ورتا جۇزدەگى ەڭ باستى بي بولىپ تابىلاتىنىن، وعان ابىلمامبەت حاننىڭ، ابىلاي حاننىڭ، باسقا دا ۇلىستاردىڭ سۇلتاندارى مەن ەل اعالارىنىڭ ارقاشاندا كەلىپ، ءارتۇرلى كە­ڭەس­تەر الاتىنىن، ءتىپتى قازىبەك ءبيدىڭ كەلى­سى­مىن­سىز ورتا جۇزدە بىردە-ءبىر ماڭىزدى ما­سەلە شە­شىل­مەيتىنىن انىقتايدى (كرو ءى، س.648]. تاريحتا بيلەر سوتىنىڭ دا اتقارعان ماڭىزدى قىزمەتتەرى بەلگىلى. ءبىر عانا ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنە بايلانىستى ۇيىمداستىرىلعان بيلەر سوتى شەشىمىنىڭ ءوزى تۇبىندە ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا باعىتتالدى. قازاق بيلەرى سوت ىستەرىمەن قاتار ەلدىڭ ساياسي-ديپلوماتيالىق، اكىمشىلىك ماسەلەلەرىن شەشۋدە دە سۇبەلى ءرول اتقاردى.

XVIII عاسىردىڭ ەرەكشەلىگى قازاق بيلەرىنىڭ وزگە ەلدەرمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعۋى دەۋىمىزگە بولادى. 1744-1745 جىلدارى قازىبەك بي ەكى رەت ورىنبور اكىمشىلىگىنە حات جولدايدى (رف ورومم 3 ق.، 1 ت.، 8 ءىس، 110-113 پ.). مۇنداي بايلانىستاردى كەزىندە تولە بيدە پايدالانعان-دى. باستى ماقسات جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قورعانۋ بولاتىن. دەگەنمەن وسىنداي حات الماسۋلار كەيىنىرەك جاپپاي داستۇرگە اينالادى. ونى ورىس ساياساتكەرلەرى كەڭىرەك قولداپ، ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىن السىرەتۋگە، بيلەردى حاندارعا قارسى قويۋعا پايدالانادى.

بيلەردىڭ ادامي جانە مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاعى شەبەرلىگى قازاق ەلىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا ايقىن كورىنىس تاپتى. 1755-1799 جىلدارى قىتاي پاتشاسىنا جىبەرىلگەن 26 قازاق ەلشىلىگىنe 9 بەدەلدى بيلەر باس بولعان. ولار  ءومىرتاي، دوساي، قۇتتىباي، مامىق، بايتۇرعان، وتارشى، بۇقار جىراۋ بالاسى جارىلعاپ،  قاراتوقا بيلەر. سولاردىڭ ىشىنەن بايتۇرعان بي 1764 جىلى قىتايعا قارسى وداقتاس ىزدەگەن ابىلاي حان اتىنان اۋعانستانعا دا اتتانعان-دى (قازاق ەتنوگرافياسى: ەتنوس جانە قوعام. قاراعاندى، 1995, 263-266 ب.). قىتايلىقتار  83 جاستاعى تولە ءبيدىڭ قۇزىرەتىن جولبارىس حاننىڭ ۇلى ءابىلىز حانمەن سالىستىرىپ،  «باتىس بولىك قازاقتار مەن تاشكەنت جەرىندەگى باسقارۋ ءىسىنىڭ بارلىعى تولە ءبيدىڭ قۇزىرىندا ەكەن، وزگە قولباسشىلار مەن بۇقارالاردىڭ بارلىعى تولە ءبيدىڭ بيلىگىنە بويسۇنادى ەكەن» دەگەن قورىتىندى شىعارعانى بار  (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءىىى ت.، 56, 60 ب.).

مۇنىڭ ءوزى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ حاندىق باسقارۋ جۇيەسىندە حان، سۇلتاندار ءتارىزدى الەۋمەتتىك توپتاردان كەيىن ورنالاسقانىمەن، ەل ىشىندەگى سالماعى جاعىنان ولاردان كەم تۇسپەگەنىن ايعاقتايدى. ولار ەلدىڭ تەمىر قازىعى بولدى.

قازاق قوعامىندا بيلەرمەن قاتار باتىرلار ينستيتۋتى دا لايىقتى ورنىن تاپتى. باتىرلار ءوز باستاۋىن، بىزدىڭشە، ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىندە پايدا بولۋ كەزەڭىنەن الادى. ويتكەنى قاي زاماندا دا ەلدى باستايتىن، قورعايتىن تۇلعا كەرەك. وسىنداي ادامدار «ەر»، «باتىر»، ء«باحادۇر» اتالىپ، ەرەكشەلەنە باستادى. كونە تۇركى زامانىندا باتىرلار ينستيتۋتىنىڭ بەلگىلەرى انىق كورىنەدى. بىلگە قاعاننىڭ مەملەكەت باسشىسى، ءارى قولباسشى، كۇلتەگىن قاعاننىڭ  باتىر، تونىكوكتىڭ باتىر، شەشەن، ءارى داناگوي رەتىندە سيپاتتالىپ، بىزگە جەتۋى جوعارىداعى پىكىردى دالەلدەي تۇسەدى. ەل الدىنا شىققان باتىرلار اسكەري قولباسشىلىق، جاۋىنگەرلىك قىزمەتپەن قاتار، ديپلوماتيالىق-بىتىمگەرشىلىك ىستەرگە ارالاستى. ولار ش.ءۋاليحانوۆ جازعانداي «باتىر قازاقتارداعى رۋباسى، سۇلتاننان كەيىنگى بىردەن-ءبىر ۇلكەن قۇرمەتتى ادامى، بۇل ەڭ بەدەلدى ادام» رەتىندە مويىندالدى (ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبر. سوچ. ت.4, س.95). باتىرلار ءاربىر رۋدىڭ بىرلىگىنىڭ كەپىلى بولا ءبىلدى. ولاردىڭ باستاۋىمەن قازاقتىڭ سوعىس ونەرى قالىپتاستى. XVII-XVIII عاسىرلاردا ەل تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ تونگەن شاقتا ءجالاڭتوس ءباحادۇردىڭ، بوكەنباي قاراۇلىنىڭ، ەسەت كوكىۇلىنىڭ، جانىبەك شاقشاقۇلىنىڭ،  بوگەنباي اقشاۇلىنىڭ (قانجىعالى بوگەنباي – ءا.م.), قابانباي قوجاعۇلۇلىنىڭ، رايىمبەك حانگەلدىۇلىنىڭ، ناۋرىزباي قۇتتىمبەتۇلىنىڭ، سىرىم داتۇلىنىڭ،  ابىلاي حان ەرەكشە قۇرمەتتەگەن مالايسارى مەن باياننىڭ، XIX عاسىرداعى جولامان تىلەنشىۇلىنىڭ، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى-ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ اتتارى ورىس مۇراعاتتارىندا حاتتالدى. قاندى سوعىستارعا قاتىسا ءجۇرىپ، قازاق باتىرلارى بيلەرمەن قاتار ديپلوماتيالىق ەلشىلىكتەرگە دە ات سالىستى. ماسەلەن، 1687 جىلعى تاۋكە حاننىڭ توبىلعا  جىبەرگەن ەلشىلىگىن ءتاشىم، حۇسىراۋۇلى قايىپ حاننىڭ 1713 جىلعى ستامبۋلعا ەلشىلىگىن سەيىتقۇل،  رەسەي پاتشاسىنا ەلشىلىگىن ارىستان، تاڭتاي، ابىلقايىر حاننىڭ قازان گۋبەرناتورىنا ەلشىلىگىن تايقوڭىر، ورىنبورعا تابىن بوكەنباي، شاقشاق بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، 1746 جىلعى پارسى شاحىنا  ەلشىلىگىن اقمىرزا، ابىلمامبەت حاننىڭ 1742 جىلعى جوڭعار قونتايشىسىنا ەلشىلىگىن مالايسارى، 1758 جىلى قىتايعا قابانباي باتىرلار باستادى. كەزىندە ابىلاي حان: «باتىرلارىمنىڭ ىشىنەن مالايسارى مەن بايان باتىر بارىنەن دە جوعارى تۇر. مالايسارى بايلىعى، باتىرلىعى، مىنەزى جاعىنان، ال بايان اقىلى مەن ەرجۇرەكتىگى جاعىنان»، - دەپ جوعارى باعالاعان بولاتىن.   باتىرلار قازاق-ورىس، قازاق-قالماق، قازاق-جوڭعار، قازاق-قىتاي، قازاق-پارسى، قازاق-اۋعان قارىم-قاتىناسىندا ەل مۇددەسىن قورعادى. قازاقتىڭ باس حاندارىنىڭ ىشىندە جاڭگىردىڭ اتى 1643-1644 جىلدارى 5 مىڭدىق جوڭعار قونتايشىسىنا قارسى 600 ساربازبەن كۇرەستە شىقسا، ابىلقايىر مەن ابىلايدىڭ جوڭعار باتىرلارىمەن جەكپە-جەكتە داڭقى ورلەپ، ءباحادۇر اتاعىن يەلەندى.   باتىرلار ينستيتۋتى تۇبىندە قازاق جەرىن وتارلاۋداعى باستى كەدەرگىگە اينالادى. سوندىقتان ورىس پاتشاسى XIX عاسىردا حاندار كەڭەسىن دايىنداۋ تۋرالى قۇجاتتاردا «باتىرلاردىڭ  پايدا بولماۋى» تۋرالى ەرەكشە نۇسقاۋ بەرگەن-ءدى (ەسماعامبەتوۆ ك. ازات رۋحتىڭ كۇرەسكەرى. -الماتى، 2003, 166-167 ب.). XIX عاسىرداعى قازاقتاردى بيلەۋ تۋرالى ورىس ەرەجەلەرىمەن تانىسقان ح.دوسمۇحامەدوۆ: «قازاقتىڭ و زامانداعى الەۋمەتشىلىگىنىڭ ءبىر ءتۇرى رۋ ەدى، رۋلىقتان تۋعان باتىرلار، بيلەر ەدى. ۇكىمەت رۋدى جويۋعا، باتىرلاردى، بيلەردى جويۋعا قام قىلدى»، - دەپ ورىندى باعالاعان-دى (دوسمۇحامەدۇلى ح. الامان. -الماتى، 1991, 77 ب.). ولار جاۋگەرشىلىك زاماندا ەل قورعانىنا اينالدى.

قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا حالقىمىزدىڭ كونە زاماننان باستاۋ الاتىن ءدىني سەنىم-نانىمدارىمەن قاتار مۇسىلمان ءدىنى وزىندىك ىقپال جاسادى. ورتالىق ازيادا مۇسىلمان ءدىنى قابىلدانعاننان كەيىن  ەل ىشىندە زور بەدەلگە يە بولعان سايدتار نەمەسە سەيىتتەر، قوجالار اق سۇيەكتەر قاتارىنا ەنگىزىلەدى. قازاق دالاسىندا تورەلەر ءتارىزدى ەندوگاميالىق توپتى قۇراعان ولار سايد-قوجالار اتالادى.  مۇراعات قۇجاتتارى ابىلقايىر حان جانىندا ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى سانالعان سايد مۇحاممەد قوجانىڭ، ابىلاي حانمەن سارعالداق،  سىرىم باتىرمەن «بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ ءپىرى» ابدىجالەل قوجانىڭ جۇرگەنىن دالەلدەيدى. شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم حانىمنىڭ ءوزى سارعالداق قوجانىڭ قىزى بولاتىن.  سارعالداق قوجا بۇحارادا وقىپ، ابىلاي حانعا شىعىس قازاقستاننان ەرىپ كەلگەن. ورىس دەرەكتەرى ونى سارعالداق وتەشوۆ دەپ جازىپ قالدىرعان (كرو ءىى). سايدتار ءوز باستاۋلارىن مۇحاممەد پايعامباردىڭ نەمەرە باۋىرى، قىزى فاتيمانىڭ جولداسى، 4-ءشى حاليف ءالي ب. ءالي تاليبتەن (661 جىلى ق.ب.) السا، قوجالار  مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءتورت جولداسىنان نەمەسە قازاقستانعا ءدىن تاراتۋعا كەلگەن ارابتاردان تاراعان دەلىنەدى. ي.ي.گرودەكوۆتىڭ انىقتاۋىنشا، سەيىتتەر، سايدتار «قوجالار ىشىندەگى ەڭ بەتكە ۇستارلارى». قوجالار شىڭعىس حان اۋلەتىنەن تارايتىن تورەلەر، مۇحاممەد پايعامباردان تارايتىن سايدتار دارەجەسىنە جەتپەگەنىمەن، مۇسىلمان ءدىنىن تاراتۋشىلار رەتىندە زور قۇرمەتكە بولەنىپ، تورەلەر مەن سايدتارعا بەرىلگەن قۇقىقتار مەن ارتىقشىلىقتارعا يە بولدى. ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ي.دوبروسمىسلوۆ قوجالاردىڭ ەرەكشە جارتى اي ءتارىزدى تاڭباسى بولعانىن، كەيدە ءوز قۇجاتتارىن سۇلتاندار تاڭباسىمەن دە بەكىتكەنىن اتاپ وتكەن-ءدى (ەروفەەۆا ي.ۆ. رودوسلوۆنىە كازاحسكيح حانوۆ ي كوجا، س.23,31).

ولاردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتى زەكەت جيناۋ، ءدىن تاراتۋ، وقىتۋ، ءدىني سەنىمدەر مەن داستۇرلەردى، ەمدىك شارالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن ەرەكشەلەندى. دەگەنمەن ورتا ازياداعى وزگە ەلدەردەگىدەي قوجالار قازاقستاندا ارنايى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى قىزمەت اتقارماعانىمەن، مۇراعات قۇجاتتارى ولاردىڭ قوعامدىق – ساياسي ومىردە وزىندىك ءرول اتقارعانىن ايعاقتايدى. 1719 جىلى ورىس پاتشاسىنا ف.جيلين ارقىلى جەتكەن سوپى ءازىز حاتىنان «قازاق ورداسى حاندارى ايتقانىمنان شىقپايدى. قازاق ورداسى مەن رەسەي اراسىندا ساۋدا بۇرىن ءجيى جۇرەتىن. مۇسىلمان كوپەستەرى قينالماي رەسەي جەرىنە جەتەتىن. ەندى سول باياندى بەيبىتشىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ، ەكى وردانىڭ (بۇل ارادا قازاق ەلى مەن رەسەي مەملەكەتتەرى تۋرالى ايتىلىپ وتىر – ءا.م.) باسىن قايتادان قوسۋ كەرەك»، - دەگەن جولداردى وقۋعا بولادى. 1731 جىلى ماۋسىمدا سايد مۇحاممەد قوجانىڭ ابىلقايىر اتىنان ۋفاعا، 1734 جىلى باتىر سۇلتان اتىنان پەتەربۋرگكە بارعانىن تاريح بىلەدى (كرو ءى، س.46). XIX عاسىردىڭ 1 جارتىسىندا ارىنعازى، كەنەسارى حاندار دا قالىڭ كوپشىلىكتى ءوز توڭىرەگىنە جيناقتاۋدا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ اتالعان وكىلدەرىنە ارقا سۇيەدى. مۇنىڭ ءوزى قوجالاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى مەن ەل ىشىندەگى بەدەلىن ايقىندايدى.

قازاق قوعامىنداعى جوعارىداعىداي ماڭىزدى  باسقارۋ ينستيتۋتتارى جىلدا وتەتىن حالىق كەڭەسى نەمەسە قۇرىلتايدا مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە جينالدى.  «جەتى جارعىدا» حالىق جيىنىنىڭ ءۇش ءجۇز بالاسىنا بىردەي ىڭعايلى جەردە، كۇز ايلارىندا وتەتىنى ناقتىلانعان. حالىق جادىندا مارتوبە، كۇلتوبە، قاراقۇم، قاراقورىم، ورداباسى جانە وزگە دە جەرلەردە وتكەن جيىندار ساقتالعان. مۇراعاتقا تۇسكەن جيىنداردىڭ ءبىرى 1710 جىلى ارال تەڭىزى ماڭىنداعى وتكەن قاراقۇم كەڭەسى. وسى جەردە 1803 جىلى بولعان يا.گاۆەردوۆسكي ەل اۋزىنان كەڭەستىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە ءۇش ءجۇزدىڭ جينالىپ، تابىن بوكەنباي باتىر ۇسىنىسىمەن ورتاق شەشىم قابىلدانعانىن جازىپ الادى. مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەلەر تالقىلانعان كەڭەستەر 1730, 1733, 1736 جىلدارى دا ۇيىمداستىرىلىپ، نەگىزىنەن قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسىن تالقىعا سالادى. كەيىن 1752 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ يگى-جاقسىلارى ۇلىتاۋدا جينالىپ، قازاق-جوڭعار ماسەلەسىن سارالاعان. اراعا ۋاقىت سالا قىتايلىقتار دا: «ولاردىڭ ەل ومىرىندە بولىپ جاتاتىن كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ءدايىم باس قوسىپ، ءتۇرلى جينالىستار وتكىزىپ وتىراتىن جەرىنىڭ اتى ەسىل دەپ اتالادى»، - دەپ تولىقتىرا تۇسەدى(قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءى ت.، 211 ب.). ءۇش ءجۇز قازاعىنىڭ ورتالىعى تۇركىستان قالاسىندا دا تالاي جيىندار وتكەن. سونىڭ مۇراعاتقا تۇسكەندەرىنىڭ ءبىرى ابىلاي حاننىڭ باس حان سايلانعان جيىنى. ول تۋراسىندا حاننىڭ ءوزى ورىس ۇكىمەتىنە: «مەنىڭ اتالاس تۋىستارىم ابىلقايىر مەن ابىلمامبەت حاندار دۇنيەدەن ءوتتى. ولاردىڭ ءىزىن باسقان ماعان حاندىق كەزەك كەلدى. ولار قايتىس بولعاننان كەيىن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى – ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇزدىڭ حاندارى مەن سۇلتاندارى، تاشكەنت پەن تۇركىستان ايماعىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى تىلەك قوسىپ، 1771 جىلى تۇركىستان قالاسىندا... مەنى ءۇش الاشىنىڭ حانى ەتىپ، اق كيىزگە كوتەردى»، - دەپ حابارلايدى (ابىلاي حان. ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردىڭ جيناعى (قۇراست.، ز.س.تايشىباي), 424 ب.).

قۇرىلتاي شەشەتىن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى قازاق حاندىعىنداعى باس حاندى سايلاۋ بولاتىن. باس حان ەلدىڭ اتىنان سويلەيتىن، ورتاق مەملەكەتتىك باسقارۋدى جۇزەگە اسىرعان ەلباسى بولدى. ول حالىق كەڭەسى بەرگەن قۇزىرەت بويىنشا مەملەكەت الدىنداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردى – مەملەكەتتى قورعاۋدى ۇيىمداستىردى،  ونىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن انىقتادى، ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى دامىتتى، جوعارى سوت بيلىگىن  ورناتتى. باس حاندار بيلىگى ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولۋىمەن داعدارىسقا ۇشىرادى دەۋىمىزگە بولادى. سودان 1781 جىلدان باستاپ ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ  ىرگەسى سوگىلە باستادى، قازاق جۇزدەرى اراسىنداعى قالىپتى جۇيە بۇزىلدى، تۇتاستاي رەسەيدىڭ وتارلاۋ اۋماعىنا الىندى. بۇل ارادا بۇگىنگە دەيىن تاريح عىلىمىندا ورىس زەرتتەۋشىلەرى قالىپتاستىرعان 1715 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولعان سوڭ ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعى جىك-جىككە ءبولىندى دەگەن تۇجىرىمىن قايتا قارايتىن ۋاقىت جەتكەنىن اتاپ وتەمىن.

قازاق حاندىعى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ ۇلى دالادا قالىپتاسقان ءداستۇرلى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىمەن ۇيلەسىمىن تاپتى. قىتايلىقتار «ولاردىڭ بيلەۋشىلەرى «حان» دەپ اتالادى. جەكەلەنگەن رۋلاردى حان تۇقىمىنان تاراعان «سۇلتاندار» باسقارادى» (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءى ت.، 211 ب.) دەسە، 1759 جىلى ا.ي.تەۆكەلەۆ پەن پ.ي.رىچكوۆتار قازاقتاردا «حان مۇراگەرلىك تارتىپپەن سايلانبايدى. رۋ باسىلارى كىمدى تاڭداسا، سول حان بولادى، ونىڭ بيلىگى مەن ابىرويى حان تاعىنا بايلانىستى ەمەس، ەل ءىسىن اتقارا الاتىن شيراقتىعى مەن اقىلىنا بايلانىستى. ابىلقايىر قىرداعى بەلگىلى حانداردىڭ تۇقىمىنان ەمەس، تەك جاس كەزىندە ەرلىك قۇرىپ، توپ باستاپ، كوسەمدىك كورسەتىپ ەل تىزگىنىنە يە بولىپ حان سايلانعان»، - دەپ تولىقتىرا تۇسەدى. ورىس شەنەۋنىكتەرى قازاقتاردا ەكى-ءۇش حان بولاتىنىن دا، دەگەنمەن ەلدىڭ قاي ۋاقىتتا دا ولاردىڭ ىشىنەن كوپشىلىك ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن حانعا باعىناتىنىن دا اتاپ وتەدى (كرو ءى، س.579-580).  ورىنبور ساياساتكەرلەرىنىڭ بۇل ارادا «كوپشىلىك ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن حان» دەگەنىنىڭ ءوزى بارشا قازاقتىڭ مويىنداعان باس نەمەسە اعا حانى ەمەس پە؟! 1767 جىلى 14 جەلتوقساندا ابىلاي حان ومبى اكىمشىلىگىنە جولداعان حاتىندا قازاقتى باسقارعان باس حاندار تۋرالى تولىق جازىپ، «مەنىڭ اتا-بابالارىم باراق حان، جانىبەك حان، جادىك حان، شىعاي حان، ەسىم حان، جاڭگىر حان، تاۋكە حان، بولات حان، قايىپ حان، ابىلقايىر حان، ابىلمامبەت حان، ولاردان سوڭ ەندى مەن ابىلاي حانمىن» دەپ حابارلاعان بولاتىن (ريسسم 122 ق.، 122/2 ت.، 1766-1769, 18 ءىس، 189 پ.). ارينە، تىزىمدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى كەرەي، قاسىم، تاۋەكەل حاندار اتالماعانىمەن ولاردىڭ تاريحىمىزداعى سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى حالقىمىز جادىندا تولىققاندى حاتتالعان. ءبىز ءۇشىن وسى دەرەكتىڭ ماڭىزدىلىعى العاش رەت باس حانداردىڭ رەتىمەن تىزبەكتەلىپ، ونىڭ ابىلاي حان اتىنان جازىلۋى دەر ەدىك. ياعني تاريحىمىزدا باس حاندارمەن قاتار ولارعا باعىنعان كىشى حانداردىڭ بولعانى انىق. ءبىر عانا XVIII عاسىرداعى اتى تاريحتا قالعان ۇلى جۇزدەگى جولبارىس حان، ورتا جۇزدەگى سامەكە حان، كۇشىك حان (كوشەك دەپ تە جازىلادى ء–ا.م.), كىشى جۇزدەگى نۇرالى حان، باتىر حان، قايىپ حان جانە وزگە دە حاندار ءسوز جوق باس حانعا باعىنعان. قىتاي مۇراعاتىنان تابىلعان قايىپ، باتىر، نۇرالى حاندار حاتىن جاريالاپ سارالاعان باقىت ەجەنحانۇلى: «بيلەۋشىلەردىڭ دانىشپاندىعى مەن پاتريوتتىعىنا ءتيىستى باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ديپلوماتيالىق جولداۋ حاتتارى ء«بىز، قازاق بيلەۋشىلەرى ءوز باستاۋىمىزدى شىڭعىس حاننان الامىز»; «قازاق حالقى ءۇش جۇزگە بولىنگەنىنە قاراماستان، ءبىز بارلىق قۋانىش پەن قيىندىقتى بىرگە بولىسەمىز» دەگەن جالعىز عانا جوعارى يدەيامەن سۋعارىلعان ەدى.  حاندار مەن سۇلتاندار ءوز كۇشتەرىنىڭ ءبىر عانا نارسەدە – قازاق ەلىنىڭ بىرلىگىندە ەكەنىن وتە جاقسى ءتۇسىندى»،-دەگەن پىكىرلەر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تۇسىنىگىمىزدى ءسوزسىز كەڭەيتە تۇسەدى. بۇل حاتتار، تاعى دا ەسكەرتەمىن، 1762 جىلدارى جازىلدى. مۇنىڭ ءوزى تاريحتاعى سانامىزعا سىڭىرىلگەن «1731 جىلى قازاق ورىس بودانى بولدى» دەگەن پىكىردى جاڭاشا سارالاۋعا شىعارادى. قازاق حالقى قالىپتاسقان قيىن زاماندا ەلدى ساقتاۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋ ۇستىندە بولدى. ونىڭ سوڭى ۇزىلمەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارعا ۇلاستى.

باس حان  جۇزدەردى حاندار، رۋلاردىڭ جيىنتىعى - ارىستاردى سۇلتاندار ارقىلى باسقاردى. 1762 جىلعى قىتاي پاتشاسىنا جولداعان حاتىندا كىشى ءجۇز حانى  نۇرالى: «قازاقتاردا ءۇش ءجۇز جانە ولاردى باسقاراتىن ءۇش حان بار. ءبىز ابىلپەيىز سۇلتان ارقىلى ونىڭ جانە ابىلمامبەت، ابىلاي حانداردىڭ سىزدەرمەن ءوزارا سەنىمگە قۇرىلعان قارىم-قاتىناسىن ەستىدىك. ءبىز، نۇرالى حان، ەرالى، دوسالى، قاراعاي (ابىلقايىر حاننىڭ بالاسى. زەرتتەۋشىلەر ونى قاراتاي دەپ اتاپ ءجۇر – ءا.م.) سۇلتاندار كىشى ءجۇزدى باسقارامىز. ءبىز ءۇش جۇزگە بولىنسەك تە جاۋعا قارسى سوعىستا بولسىن، بەيبىت ومىردە بولسىن ارقاشان دا بىرگەمىز. سوندىقتان ءبىز دە، وزگە جۇزدەردەي سىزدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى بەكىتكىمىز كەلەدى»،- دەپ ەلشىلەرىن جىبەرگەن. مۇنداي ەلشىلىكتى كىشى جۇزدەگى باتىر، قايىپ حاندار دا ۇيىمداستىرىپ، قازاق بيلەۋشىلەرى اراسىندا «شىڭعىس زامانىنان بەرى ەشقانداي ىشكى تالاس-تارتىس جوقتىعىن» العا تارتىپ، ءوزارا بايلانىس جاساۋدى ۇسىنادى (ەجەنحانۋلى ب. زاپيسكي تسيانلۋنسكوگو چينوۆنيكا // كازاحستانسكايا پراۆدا. -2013. 17 مايا). كىشى ءجۇز بيلەۋشىلەرى حاتتارىنان بايقاعانىمىزداي ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ابىلپەيىز سۇلتان ارقىلى ابىلمامبەت پەن ابىلاي حانداردىڭ سىرتقى ساياساتىن قولدايتىنىن جانە ۇنەمى ولارمەن حاباردار بولىپ وتىرعانىن اڭعارتادى.

حاندىق بيلىك ەلدى باسقارۋدا سۇلتاندار ينستيتۋتىن قالىپتاستىرادى. ابىلقايىر حان زامانىندا نۇرالى سۇلتان 12 اتا بايۇلىن، ايشۋاق سۇلتان بوكەنباي، ەسەت باتىرلارمەن بىرگە جەتىرۋدى، باتىر، قايىپ سۇلتاندار ءالىمۇلىن،  ەرالى سۇلتان كەرەي رۋىن، ابىلاي، باراق جانە وزگە دە سۇلتانداردىڭ قازاق رۋلارىنىڭ ۇلكەن بىرلەستىگىن باسقارعانى بەلگىلى. ولاردىڭ بارلىعى قاجەتتى جاعدايدا ءبىر ورتالىققا جينالادى. ماسەلەن، 1742 جىلعى قازاق-قالماق كەلىسسوزىنە ابىلقايىر حان، ابىلمامبەت حان، كۇشىك حان، باراق جانە وزگە دە سۇلتاندار، بي-باتىرلار قاتىسقان (كرو ءى، س. 201). بىزدىڭشە، سۇلتاندار تورە تۇقىمى رەتىندە حان سەنىمىنە يە بولىپ، ەلدەگى قازاق رۋلارىمەن بايلانىسىن ورنىقتىرىپ، اكىمشىلىك باسقارۋدى جۇزەگە اسىرعان. حان-سۇلتانداردىڭ ۇراندارى «ارقار» بولسا، ال تۋلارى بولەك-بولەك بولاتىن. ماسەلەن، ابىلمامبەت حان ۇرپاقتارى قىزىل تۋ، كۇشىك، باراق سۇلتانداردا اق تۋ، ابىلاي حاندا كوك نەمەسە الا تۋ بولعان.

حان ماڭىندا ارنايى تاپسىرما ورىنداۋشى جاساۋىلدار ينستيتۋتى جۇمىس جاسادى. موڭعول زامانىندا «جاساۋىل – موڭعول اسكەر ءتارتىبىن باقىلاۋشى، سوعىستا تۇسكەن ولجانى ەسەپكە الىپ، بيلەۋشى ادام» دەگەندى بىلدىرگەن. 1736 جىلى ابىلقايىر حاندا بولعان دج.كەستل قالىبەك جاساۋىلدى اديۋتانتقا تەڭەپ، ء«سوزى پرۋسسيالىقتاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ولشەمىنە لايىق اسكەر تارتىبىنە ساي قىسقا بولسا، دەنە ءبىتىمى جاعىنان سول قايران زاماننىڭ ناعىز ۇلگىسى ەدى; بۇكىل تىرتيعان بويى سۇيەك پەن تەرى; تارتىلعان تەرىسى اۋزىن جابۋعا جەتپەي، تىستەرى ىرسيىپ تۇراتىن، ەپتى جانە شاپشاڭ قيمىلدى جاساۋىل»، - دەپ سيپاتتايدى. تاريحتا ابىلقايىر جانىندا بولعان الىباي، كيىكباي جانە جانىبەك باتىر تاپسىرماسىن ورىنداعان قايىپ، 1736-1740 جىلدارى ورتا جۇزدەن باشقورتاستانعا جىبەرىلگەن 40 جاساۋىل بەلگىلى. ولار ەلشىلىك قاتارىنا دا قوسىلعان. ول تۋراسىندا تاريحشى ا.سابىرحانوۆ 1789 جىلى پەتەربۋرگكە ەلشىلىككە جىبەرىلگەن ەگىزعالي سۇلتانمەن بىرگە اتتانعان جاساۋىلدى جازا وتىرا، «بۇرىن ەلشىلىك ماتەريالدارىندا كەزدەسپەگەن «جاساۋىل» تەرمينى بۇل جەردە ءبىرىنشى رەت ۇشىراپ وتىر. ولاردىڭ الەۋمەتتىك ورنىن انىقتاۋ قيىن»، - دەگەن-ءدى (سابىرحانوۆ ا. ۇلى بەتبۇرىس، 157 ب.). جاساۋىلدار لاۋازىمىن سىرىم باتىر، ارىنعازى حان، جاڭگىر حان، كەنەسارى حان دا پايدالانىپ، ولارعا سەنىمدى ادامدارىن بەكىتكەن-ءدى. XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە ارىنعازى حان قازاق رۋلارىنىڭ بىتىراڭقىلىعىن جويىپ، ءار رۋباسىلارىنىڭ بيلىگىن شەكتەپ ءبىر ورتالىققا جيناقتاۋ ءۇشىن جاساۋىلدار لاۋازىمىن قايتا ەنگىزگەن بولاتىن. حان ولارعا جالاقى تولەپ وتىرعان. اتاقتى ە.بەكماحانوۆ كەنەسارى حانعا ارناعان مونوگرافياسىندا «جاساۋىل قىرعان» داستانىن پايدالانىپ، ناۋرىزباي باتىردىڭ 90 جاساۋىلىنىڭ 1844 جىلى قىرىلعانىن اتاپ وتەدى. مۇنىڭ ءوزى جاساۋىلداردىڭ حاننىڭ ەرەكشە تاپسىرمالارىن ورىنداۋشى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سالىق جيناۋشىلار قىزمەتىن اتقارعانىن ايعاقتايدى.

حاندىق باسقارۋ جۇيەسىندە تولەڭگىتتەر ينستيتۋتى دا ءوز ورنىن تاپتى. قازاق قوعامىندا تولەڭگىتتەردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمدا بىرجاقتى كوزقاراس جوق. شىعىستانۋشى ۆ.رادلوۆ، ن.اريستوۆتار «تولەڭگىت» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن نەگىزىنەن تۇتقىنعا تۇسكەن نەمەسە تاعدىر تالكەگىنەن قازاق جەرىنە وتكەن التاي حالىقتارىنىڭ تەلەس، تەلەۋىت تايپالارىمەن بايلانىستىرىپ «تەلەۋىت» سوزىنەن ىزدەسە،  بوكەي ورداسى حانى جاڭگىر: «تولەڭگىتتەر ەرتە زاماندا قۇلعا اينالدىرىلعان جانە اقسۇيەكتەرگە قىزمەت ەتۋدى بىلگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارى»، - دەپ تۇسىندىرەدى (قروما 4 ق.، 1 ت.، 1587 ءىس، 4 پ.). قالاي بولعاندا دا  تولەڭگىتتەر قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارعان نەمەسە كوشىپ كەلگەندەردەن، قولعا تۇسكەندەردەن جانە ەل ىشىنەن قوسىلعانداردان قۇرالدى. ق.حاليد: «كىم بولسا دا تورەگە ەرگەن «تولەڭگىت» اتالادى. بىراق «تولەڭگىت» نە دەگەن ءسوز ەكەنىن ءدال بىلە المادىم»، - دەپ مويىنداسا (حاليد ق. تاۋاريح حامسا، 174 ب.), ش.قۇدايبەردىۇلى: «ورىس زەرتتەۋشىلەرى ولاردى التايداعى تولەت (تۋلەت) وزەنى ماڭىنداعى  قالماقتاردان، ال قازاقتار ارعىن رۋىنىڭ اتاسى ورتا ءجۇز – دايىرقوجانىڭ قۇلدارىنان تاراتادى. ياعني، ولار - قازاق-قالماق سوعىسىنان قولعا تۇسكەن تۇتقىندار. ابىلعازى دا تولەڭگىتتەردى  ويرات-قالماقتار، حان تولەڭگىتتەرى دەپ ەسەپتەيدى. حان تولەڭگىتتەرى ناعىز تولەڭگىتتەر ەمەس، ولار حاننىڭ نوكەرلەرى»، - دەگەن قورىتىندى جاسايدى (كۋدايبەردىۋلى ش. رودوسلوۆنايا تيۋركوۆ... ، س.75-76). ولار قازاق حاندىعىنداعى جاڭا الەۋمەتتىك توپتى قۇراپ، تورە تۇقىمدارىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى، حاندار مەن سۇلتانداردىڭ ايرىقشا سەنىمىنە يە بولدى. تولەڭگىتتەر حاندىق ساياسي بيلىكتى نىعايتۋدىڭ ەرەكشە قۇرالى رەتىندە  حان-سۇلتانداردىڭ ارنايى جاساقتارى، اسكەرى، سەنىمدى وكىلى قىزمەتىن اتقاردى، كەي جاعدايدا ەلشىلىك قۇرامىنا دا قوسىلدى. ابىلقايىر حاننىڭ، كەيىن نۇرالى حاننىڭ تولەڭگىتى، «حان سارايىنىڭ قىزمەتشىسى» بولعان بايبەكتى كورگەن دج. كەستل ونىڭ مىندەتى حان تاپسىرماسىن ورىنداۋ ەكەندىگىن اتاپ وتەدى.  اعىلشىن سۋرەتشىسى: «قاراقۇرىم حالىقتىڭ كوزىنشە بايبەك پەن تاعى ءبىر كىسى ەكەۋى ەكى جاقتان قولتىقتاپ، جەتەلەپ مەنى حانعا الىپ كەتتى» دەپ سيپاتتاعان-دى (كەستل دجون 1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپارى تۋرالى، 20 ب.). حان - سۇلتاندار سەنىمىنە ابدەن ەنگەن بايبەك كەيىن اتالىق دەڭگەيىنە جەتكەن. اتالىق– حان ورداسىندا تاق مۇراگەرىنە اسكەري تاربيە بەرەتىن جانە وقىتاتىن جوعارى مارتەبەلى ادام سانالدى. ول ءوزى تاربيەلەگەن حانزادا بيلىككە جەتكەن سوڭ، ونىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارعان. ق.ءحاليدتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ونىڭ بيلىك قۇزىرى قاتارداعى ۋازىردەن جوعارى بولعان. دەمەك، اتالىق حاننىڭ اسا ىقپالدى جاقىن كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. تاريحشى م.پ.ۆياتكين XVIII عاسىرداعى قازاقتارمەن جاقسى تانىس پ.ي.رىچكوۆتىڭ «كىنالى ادامداردى جازالايتىن حان جانىنداعى ەرەكشە قىزمەتكەرلەردى تولەڭگىت دەپ اتايدى» دەپ انىقتاعانىن جازا وتىرىپ، تولەڭگىتتەردىڭ بارلىعى بىردەي قازاق بولماعانىن ەسكەرتەدى. عالىم تولەنگىتتەر ءوز باستاۋى تاريحىندا موڭعولداردىڭ نوكەرلەر ينستيتۋتىنا ۇقساس بولدى جانە بيلەۋشىلەرگە وتە جاقىن ادامداردى قۇرادى دەگەن توقتامعا كەلەدى. سونىمەن بىرگە  XIX عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا تولەڭگىتتەر جاعدايىنىڭ تەرەڭ وزگەرىسكە ۇشىراعانىن اتاپ وتەدى. تولەڭگىتتەر تۋرالى انىق دەرەكتى 1762 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورى گەنەرال-مايور ا.ر.داۆىدوۆقا جولدانعان حاتتان تابامىز. حاتتا ابىلاي حان: «مەن ءوز تولەڭگىتتەرىمدى قازاقتاردان كەم كورمەيمىن، سەبەبى ولار مەنىڭ باسىبايلى جالشىلارىم ەمەس. ولاردى جاقسى كورگەندىكتەن ءوز قاسىمدا ۇستايمىن، بىرگە كوشىپ جۇرەمىن»، - دەپ جازعان-دى (ۆياتكين م.پ. پوليتيچەسكي كريزيس...،  س.8-10].

XVIII عاسىردا رەسەي، تسين پاتشالىعى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىنە ىقپال جاساۋعا كۇش سالا باستادى.  ولار قازاقتار اراسىنا جىك سالىپ، ءوز قولداۋشىلارىن كوبەيتۋ ماقساتىندا اتاق-لاۋازىمدارىن ءوز گراموتالارىمەن تاراتۋدى قولعا الادى.

الدىمەن وسى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە قازاق حاندىعىندا تارحاندار ينستيتۋتى رەسەي ساياساتىمەن قايتا ەنگىزىلەدى. بۇل كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسى ورتا عاسىرلاردا قازاقتار اراسىندا كوپ بايقالا قويماعان، بىراق تۇركى جۇرتىنا جات ەمەس قۇرمەتتى اتاقتى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋدى كوزدەپ، باشقۇرتتاردى وتارلاۋدا پايدالانعان «تارحاندىق اتاقتى ۇلەستىرۋ» تاجىريبەسىن قولعا الادى. تارحاندىق تاريحىن ارنايى زەرتتەگەن باشقۇرت تاريحشىسى ا.ز.اسفاندياروۆ  تارحاندىقتىڭ سكيف، يران، تۇركى، مونعول، بۇلعار، التىن وردا، باشقۇرتتارعا ورتاقتىعىن دالەلدەدى (اسفاندياروۆ ا.ز. باشكيرسكيە تارحانى، س.17]. تۇركىلەر زامانىندا تارحاندار ساراي قىزمەتكەلەرى ساناتىنا ەنىپ، سالىق جيناۋشى، كەيىن ءوزى دە سالىق تولەۋدەن بوساتىلىپ، ەلدەگى بەدەلدى الەۋمەتتىك توپتار قاتارىنا ەنەدى. ابىلعازى  شىڭعىس حاننىڭ تارحاندىقتى ەڭ سەنىمدى ادامدارىنا بەرگەنىن العا تارتىپ، «تارحاننىڭ ءمانىسى مىنادا. بۇل اتاقتى العان كىسىدەن ەشبىر الىم-سالىق الىنبايدى، حانعا كىرگىسى كەلسە، ەسىكتە ونى ەشكىم تەكسەرمەيدى، ءوزى كىرىپ، ءوزى شىعادى. ەگەر ول كىسى كىنالى ءىس جاساسا، توعىزعا شەيىن كەشىرىلەدى، توعىزدان كەيىن عانا سۇرالادى. بۇل ارتىقشىلىق ودان تاراعان توعىز ۇرپاققا دەيىن ساقتالادى» دەپ انىقتاعان-دى (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. -42-43 ب.). وسىنداي ەرەكشەلىكتى قولدان جاساۋدىڭ يمپەريا ءۇشىن تيىمدىلىگىن ەسكەرگەن ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ 1734-1737 جىلدارداعى باسشىسى ي.ك.كيريلوۆ  قازاق باتىرلارىن رەسەي ساياساتىنا تارتۋ ماقساتىندا تارحان تاعايىنداۋ قاجەتتىگىن كوتەرىپ، ودان ۇكىمەت قازىناسىنا سالماق تۇسپەيتىنىن پاتشاعا حابارلاعان بولاتىن (دوبروسمىسلوۆ ا.ي. ماتەريالى پو يستوري روسسي. ت.1, س.21). ورىس تاراپىنان تارحان اتاعى جانىبەك باتىرعا 1742 جىلى 30 تامىزدا، ەسەت كوكىۇلىنا 1743 جىلى 3 شىلدەدە بەرىلەدى. مۇنداي وزگەرىستى بايقاعان جوڭعار قونتايشىسى دا وزدەرىنە ەلشىلىككە كەلگەن مالايسارىعا 1743 جىلى تارحاندىق اتاق بەرەدى. تارحانداردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى ىشكى وردانى باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا كەڭەس: «ولار ەگەر قولدارىندا حاننىڭ گراموتالارى بولسا، سۇلتاندارمەن جانە قوجالارمەن قاتار تەك الىم-سالىقتاردى تولەۋدەن عانا بوساتىلادى، باسقا ارتىقشىلىقتارى جوق»،- دەپ انىقتاعان بولاتىن (بەكماحانوۆ ە. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا، 103 ب.]. قازاق تارحاندارى پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان تەك قانا الىم-سالىقتان بوساتىلعان جەڭىلدىك قانا الدى، باشقۇرت تارحاندارىنداي اسكەري قىزمەت اتقارمادى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتىندەگى ادامدارى  ساناتىنا كىرمەدى. اتاقتىڭ اسكەري شەنمەن ەشقانداي قاتىسى بولمادى.

XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تسين پاتشالىعى سۇلتاندارعا گۇڭ، دينلين، ءتايجى اتاق-لاۋازىمدارىن تاراتقان. ول تۋراسىندا تاريحشى ب.ەجەنحانۇلى: «راسىندا، تسين يمپەراتورى ءاۋ باستا قازاقتاردىڭ ىسىنە ارالاسپاۋدى ءجون كورگەن. تسيانلۋننىڭ وردا ەستەلىگى «تسين گاوزۋن شيلۋگە» جانە سول كەزدەگى تسين پاتشالىق مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراعاندا، تسيانلۋن ءوزىنىڭ ابىلاي حان سىندى قازاق كوسەمدەرىنە جىبەرگەن حاتىندا قازاقتارعا: [بيلەۋشىلەرىنىڭ] كيىمدەرىن وزگەرتپەيمىن، لاۋازىم-تيتۋل تاعايىندامايمىن، الىم-سالىق المايمىن»، [تسين پاتشالىعىنا باعىنعان موڭعول سياقتى ەلدەرگە جۇرگىزگەن] «چجاساكە» بيلىك جۇيەسىن جۇرگىزبەيمىن»، «وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ادەت-عۇرىپتارىڭدى تۇتىپ ءومىر سۇرە بەرىڭدەر» دەگەن ساياسات جۇرگىزگەندىگىن جانە قازاق ەلىن «پاتشا قۇزىرىنان تىس، شالعايداعى ەل» دەپ قارايتىندىعىن مالىمدەگەن. الايدا، جوڭعاريانىڭ تىنىشتانۋىنا بايلانىستى تسين پاتشالىعى بۇل ساياساتىن ءارى قاراي جالعاستىرماعان. كوپ ۇزاماي-اق ولار ابىلاي، ابىلمامبەت سياقتى قازاق تۇلعالارىنىڭ ەلشىلەرى مەن ۇرپاقتارىنا سىيلىق رەتىندە قۇر لاۋازىم-اتاقتار مەن تورعىن-تورقا بەرۋ ارقىلى قازاقتاردى وزدەرىنە تارتىپ، وزدەرىنىڭ بيلىك جۇيەسىنە بىرتە-بىرتە بويلارىن ۇيرەتە باستاعان. تسيانلۋن جىلناماسىنىڭ 25-جىلعى 5-ايىنىڭ «گەڭ ۋ» كۇنگى (1760 جىلعى شىلدە ايىنىڭ 9-جۇلدىزىنداعى) وردا ەستەلىگىندە («شيلۋ»-دا) تسيانلۋننىڭ ابىلمامبەت، ابىلاي جانە ابىلپەيىز، حانبابا قاتارلى قازاق بيلەۋشىلەرىنە جازعان ءبىر حاتى ساقتالعان. وندا اتالمىش قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ جەر ماسەلەسى، ساۋدا ماسەلەسى جانە شەكارا داۋ-دامايىنا قاتىستى تالاپتارىنا جاۋاپ بەرۋمەن قوسا، تسين پاتشاسى تسيانلۋن ءوزىنىڭ بۇرىنىراق ايتقان «[بيلەۋشىلەرىنىڭ] كيىمدەرىن وزگەرتپەيمىن، لاۋازىم-تيتۋل تاعايىندامايمىن» دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ، قازاق ەلشىلەرىنە تورعىن-تورقا، كۇمىس اقشا جانە باسقا بۇيىمدارىمەن قوسا تسين شەنەۋنىكتەرىنىڭ كيەتىن ارناۋلى كيىم-كەشەكتەرىن جانە ولاردىڭ لاۋازىمدارىن بەلگىلەيتىن «حۋالين»، «چجاوجۋ» سياقتى اشەكەي بۇيىمداردى سىيلاعان. تسين پاتشالىق قىتاي دەرەكتەمەسى – «سينتسزيان شيليۋەنىڭ» «قازاق شەجىرەسى» اتتى تاراۋشاسىندا بەرىلگەن ماعۇلماتتارعا سۇيەنسەك، تسين پاتشاسى تسيانلۋن «اسىل تاس تاعىلعان، قوس كوزدى حۋالين» اشەكەي بەلگىسىن 1768 جىلى ەلشى بولىپ پەكينگە بارىپ، وزىمەن كەزدەسكەن ابىلپەيىزدىڭ ەكىنشى ۇلى جوشىعا، 1769 جىلى ەلشى بولىپ بارعان ابىلايدىڭ ۇلى ءۋالي سۇلتانعا بەرىپ ۇلگەرگەن. ال قازاقتىڭ اقسۇيەكتەرى بولسا، نە وزدەرىنىڭ ەلدەگى بيلىك ورنىن نىعايتۋ ماقساتىندا، نە باسقالارمەن باسەكەلەسۋ ماقساتىندا تسين پاتشالىعىنان وزدەرىن «حان» دەپ مويىنداعان گراموتاسىن سۇراعان. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى «حان» لاۋازىمىنا يە بولا الماسا دا، سول تسين پاتشالىعىنىڭ «ۆان»، «گۋن» دەگەن قۇر اتاقتارىن الۋعا تىرىسقان» - دەپ ورىندى اتاپ وتەدى. مۇنىڭ بارلىعى سايىپ كەلگەندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىن ىشتەن ىدىراتۋ ماقساتىنان تۋىنداعان ايلا-شارعىلار ەكەنى داۋسىز. دەگەنمەن عالىمدار قىتايلىق اتاقتاردىڭ ءىس جۇزىندە قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى يەرارحياسىنا ەشقانداي ىقپالى بولماعانىن جازا كەلە، ەل بيلەۋشىلەرى وزدەرىن ءاردايىم ءداستۇرلى بيلىكتەگى اتاقتارىمەن اتاعانىن ەسكەرتەدى. ماسەلەن، ابىلپەيىز تسين پاتشاسىنا جولداعان حاتتارىندا ولارعا جاقىنىراق بولۋ ءۇشىن ءوزىن «ابىلپەيىز ۆان» دەپ اتاعانىمەن، حات سوڭىندا رەسمي تۇردە «ابىلپەيىز ءباھادۇر سۇلتان» دەپ اتاعان (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءىىى ت.، 15-16 ب.).

قورىتا كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن ساقتاۋدا حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسى  زامانا سىنىنان ءوتتى. ءوز تاريحىن ەجەلدەن الاتىن تومەننەن جوعارىعا قاراي باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرعان اقساقالدار، بيلەر، باتىرلار، جاساۋىلدار، تولەڭگىتتەر، سۇلتاندار ينستيتۋتتارى ەلىمىزدىڭ ىرگەسىنىڭ ساقتالۋىنا قىزمەت جاسادى. ولاردىڭ بارلىعى تۇتاستاي قازاق حاندىعىنىڭ ءداستۇرلى باسقارۋ قۇرىلىمىن قۇرادى. دەگەنمەن رەسەيدىڭ وتارلاۋ زامانىندا ءوز ساياساتىنا باستى كەدەرگى بولعان باسقارۋ  ينستيتۋتتارى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ورىستىق جۇيەمەن اۋىستىرىلدى. اراعا ۋاقىت سالا كۇشتەپ  جويىلىپ، تاريح قويناۋىنا كەتتى.

ابىلسەيىت مۇقتار تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz