ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى. سىزگە سۇراق: الەمدە ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بار ما؟ بار. ول – ەرلان ىدىرىسوۆ.

ىدىرىسوۆ قاشان قازاقشا سويلەيدى؟ ەشقاشان. ول مەملەكەتتىك ءتىلدى ءومىر باقي ۇيرەنبەي وتەتىندەردىڭ ءبىرى. مۇندايلار كوپ، وتە كوپ، وكىنىشكە وراي. ولار مەملەكەتتىك تىلگە بۇگىن قالاي قاراسا، ەرتەڭ دە، بولاشاقتا دا سولاي قارايدى.

سەبەبى، بۇگىنگە دەيىن قازاقستاندا ەشبىر ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەنى ءۇشىن جۇمىستان شىعارىلعان جوق. ەستىگەن جوقپىز، شىنىمىزدى ايتايىق. بىراق، زاڭ بار دەيدى. بار-جوعى قازىر ماڭىزدى ەمەس. ءبارىبىر «بارىنە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن» ورىسشا سويلەيمىز.

ەندەشە، ەرلان ىدىرىسوۆ تا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەنى ءۇشىن «تاياق» جەمەيدى، جەمەگەن دە. ورنىمنان قۋىلام دەپ قورىقپايدى، قورىقپاعان دا.

قازاقستان پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ پەن وسى ىدىرىسوۆ ۇقسايدى ءبىر-بىرىنە. اۋمايدى ءبىر-بىرىنەن. ەكەۋى دە بىرنەشە ءتىل بىلەدى.

مىسالعا، ىدىرىسوۆ اعىلشىن تىلىنە اعىپ تۇر. از-مۇز فرانتسۋزشاسى دا بار. پاكىستاننىڭ رەسمي ءتىلى – ۋردۋ ءتىلىن ءبىر كىسىدەي بىلەدى. وعان قويماي حيندي ءتىلىن تاعى ۇيرەنىپ العان. ول ورىسشا سويلەپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە اياق استىنان اعىلشىنشاعا اۋىسىپ كەتۋى مۇمكىن. مۇندايلاردى پوليگلوت دەيدى.

ىدىرىسوۆ ىشتەي بۇل قابىلەتىمەن ماقتاناتىن دا شىعار. ءيا، ماقتانادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەنى ءۇشىن ۇيالمايدى، الايدا. وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن بىلەدى، بىراق، ءوز ءتىلىن بىلمەيدى… پافوس، بىراق شىندىق. شەرحان  مۇرتازا, مۇندايدا ء«بىر كەم دۇنيە» دەپ ايتار ەدى. ءيا، ايتار ەدى.

وسى ىدىرىسوۆ تارىزدىلەردىڭ «ارقاسىندا» الەم قازاقستاندى رەسەيدىڭ ءبىر گۋبەرنياسى رەتىندە تانيدى. جوق، راس.

قازىرگى قازاقستاننىڭ رەسەيدىڭ قول استىنداعى باشقۇرتستاننان نەمەسە تاتارستاننان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ ەشقانداي. ءبىز ورىسشا سويلەيتىن ۇلتپىز.

ول ۇلكەن قىزمەتتە وتىر. ول ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيدى. ول كاسىبي ديپلومات. قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىن سىرتقا جارنامالايتىن، ناسيحاتتايتىن وسى – ىدىرىسوۆ.

قاتەلەسپەسەك، شەتەلدە قازاقستاننىڭ 89 ديپلوماتيالىق وكىلدىگى بار. ونىڭ ىشىندە 57 ەلشىلىك،  حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جانىنداعى 5 تۇراقتى وكىلدىك، 3 ديپلوماتيالىق ميسسيا، 10 باس كونسۋلدىق، 12 كونسۋلدىق جانە 2 ەلشىلىك بولىمشەلەرى بار.

بۇلاردىڭ بارلىعىن ءبىر شەتكە ىسىرىپ قويالىق تا، تەك 57 ەلشىلىكتى نازارعا الايىق.

57 ەلشىلىك. از ەمەس. ولارعا نە جۇكتەلگەن؟ «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن» دەۋشى ەدى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ىقپالداستىقتى ارتتىرۋ، ارىپتەستىكتى جاقسارتۋ، تاعىسىن تاعى… بۇل بەلگىلى. بىراق، ەلشى بولعان سوڭ بارعان جەرىڭدە ءوز مەملەكەتىڭنىڭ مادەنيەتىن، ونەرىن، سالت-ءداستۇرىن از-كەم بولسا دا كورسەتۋگە ءتيىستى شىعارسىڭ. ءبىز سولاي ويلايمىز.

ەندەشە، ىدىرىسوۆقا ساۋال: بۇگىنگى قازاق ديپلوماتىنىڭ بەت-بەينەسى قانداي؟ ەلشىلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن بە؟

بەلگىلى ءبىر ەلشىلىكتىڭ كومەگىمەن قازاقستاننىڭ كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ قالاي، قانشالىقتى جۇزەگە اسىپ جاتىر؟

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ تۋرالى وي بار ما ءوزى؟ قۇجات اينالىم قازاق تىلىنە وتكەن بە؟

قازاقستاندا ورنالاسقان شەتەلدىك ەلشىلىكتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدايتىن نوتالارىن قاي تىلدە جىبەرەدى؟…

ول وسىنشاما ساۋالعا جاۋاپ بەرۋى دە، بەرمەۋى دە مۇمكىن. ول سياقتىلار قازاق باسىلىمدارىن مويىنداي بەرمەيدى. وقىماعاسىن، وقي الماعاسىن…

ىدىرىسوۆ قاشان قازاقشا سويلەيدى؟ ەشقاشان. ول مەملەكەتتىك ءتىلدى ءومىر باقي ۇيرەنبەي وتەتىندەردىڭ ءبىرى.

تاعى ءبىر قازاق باسىلىمى جازعان بۇل تۋرالى.  2002 جىلى پارلامەنتتە، دەپۋتاتتاردىڭ الدىندا ەسەپ بەرگەن ەرلان ىدىرىسوۆ مىناداي «ساياسي مالىمدەمە» جاساعان ەكەن: «ەگەر سىزدەر مەنىڭ ميىمدى اۋىستىرماساڭىزدار، مەن ەندى قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المايمىن». وسىلاي دەگەن ول.

ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنبەي وتەرىن سول كەزدە-اق بىلگەن.

ءبىز بولساق «ەلشىلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن بە؟» دەيمىز وعان. بۇلاي ساۋال قويۋدىڭ ءوزى قيسىنسىز با، قالاي؟ ىدىرىسوۆتىڭ ءتىلى تۇزەلمەي، قازاقستان ديپلوماتياسى قازاقشا سويلەمەيدى، انىعى.

«قازاق ءتىلى – ديپلوماتيانىڭ ءتىلى ەمەس، قازاق ءتىلى ديپلوماتيانىڭ، حالىقارالىق ساياساتتىڭ ءتىلى بولا المايدى» دەگەن وسى ىدىرىسوۆ.

نازارباەۆ ءوز قولىمەن بەكىتكەن قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ 2014-2020 جىلعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ شەتەلدەگى جەكە، وتباسىلىق، ىسكەرلىك مۇددەسى مەن قۇقىعىن قورعاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك دەگەن ناقتى تاپسىرماسى بار ەكەن. بالكىم، وسى تۇجىرىمداماعا «قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ بارلىق وكىلى (ۇلكەنى دە، كىشىسى دە) مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ءتيىس» دەگەن تارماقتى، تالاپتى ەنگىزگەن ءجون شىعار. بىراق، بۇدان نە پايدا؟ ءبارىبىر «بارىنە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن» ورىسشا سويلەيمىز عوي.

ەرلان ىدىرىسوۆ بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتىڭ ۇلى. اقساقال ۇلىنا وسىنداي تاربيە بەرگەن. تىم بولماسا تۇرمىستىق ءتىلدى دە ۇيرەتپەپتى ۇلىنا. قازاق ءتىلىن مۇلدە قاجەتسىنبەگەن.

اكەنىڭ تاربيەسى ۇلىنا جالعاستى، نەمەرەسىنە بەرىلەدى، شوبەرەسىنە تارايدى. سايىپ كەلگەندە، ءبىز ءۇشىن تۇك وزگەرگەن جوق. ەرتەڭ «مەن ورىسشا وقىدىم، ورىسشا تاربيە الدىم» دەيتىن تاعى ءبىر بۋىن ءوسىپ شىعاتىن سياقتى. ءبارى نەدەن باستالدى؟.. 

دۋمان بىقاي 

dalanews.kz