تاق سىڭارى – ەل قامى
قىرىق كىسىنىڭ اقىلىن يەلەنگەن حان نە ويلاپ، نە سەزىنبەك... قىر استىندا جاتقان قاۋىپتى اڭداپ، قايعىرار، ءسىرا؟! قاتە باسسا، وبالعا قالىپ، تاريح الدىندا ماسقارا بولارىن ەسكەرىپ، مازاسى قاشاتىن شىعار؟! ءسال-اق سىر بەرسە، وزىنە ارقا سۇيەپ وتىرعان ەلدىڭ سەنىمى ءشايىن ماتاداي سەتىنەپ كەتەرىن ءبىلىپ، تۇنەرە تۇسەر؟! وسىنداي ويلار قاۋمالاپ، قارا باسىنىڭ قامىن ۇمىتاتىن دا شىعار... ۇلى يمپەريا تاراعان تۇستا تۇرمىستىق، تىلدىك، دىلدىك ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى قازاق بولىپ ءبولىنىپ شىعىپ، قاراشاڭىراقتى ۇستاپ قالۋ ءۇشىن جىلدار، عاسىرلار بويى ايقاسقان قازاق حاندارىنىڭ كوركەم شەجىرەسىن وقىپ وتىرىپ، وسىلاي پايىم جاسايدى ەكەنسىز. جانە دە زامان وزگەرىپ، وركەنيەت دامىعانمەن قاۋىپ-قاتەر ادام بالاسى ءتىرى تۇرعاندا سەيىلمەيتىنىنە كوزىڭىز جەتىپ، تەك ەلدىك مۇددە عانا وزىڭە عانا تيەسىلى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالۋدىڭ كەپىلى بولاتىنىنا نانا تۇسەسىز...
كەرەي مەن جانىبەك
جانىبەك پەن كەرەي ءۇش-ءتورت جىل وتپەي-اق جازعى جايلاۋىن ويلاي باستادى. قىرۋار ەلدى، ءوسىپ كەلە جاتقان بىقىعان مالىمەن، قايدا اپارماق؟ راس، ءبىراز جۇرت وسى ۋاقىتقا دەيىن شۋ مەن تالاستىڭ جوعارعى بويىن ورلەي قوشقار، جۋانارىق وڭىرىنە كوشىپ كەلدى. كەي اۋىلدار كوكشە تەڭىزىنىڭ ماڭىنا دا باردى. ەندى بۇيتە بەرۋگە بولمايدى. سوندا جايلاۋدى قايدان تابادى؟ ناۋرىز بىتپەي، بيىل كوكشە تەڭىز ۇستىمەن سولتۇستىككە شىعىپ العان جانىبەك اۋىلدارى، كوپ ۇزاماي مويىندىقۇم ماڭايىندا قالعان قالىڭ ەلگە كەلىپ قوسىلعان. بۇل كەزدە جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قاراماعىنداعى ەل ءۇش ءجۇز مىڭ ۇيگە جەتكەن. ابىلقايىردىڭ قۇرىعى بۇرىن دا موينىنا تۇسە قويماعان كوكشە تەڭىز ماڭىنداعى ەل جانىبەككە تەگىس باعىنعان. اۋليەاتا، مەركە ماڭىنداعى دۋلات پەن قوڭىراتتار دا قوس سۇلتاننىڭ جارلىعىنا مويىن ۇسىنعان.
مىنە، وسى كەزدە جازعى قامىن ويلاعان ەلدىڭ اقساقال، بي، باتىرلارى جينالىپ، ەكى ماسەلەنى شەشتى. ءبىرى – جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن سىيلاپ، رابيۋىل ايىنىڭ باسىندا، اق كيگىزگە كوتەرىپ، كەرەيدى قازاقتىڭ حانى سايلادى. ەكىنشىسى – جازعى جايلاۋى ەتىپ قارا كەڭگىر، سارى كەڭگىر وزەندەرىنەن باستاپ، ۇلىتاۋ، ارعاناتى تاۋلارىنىڭ بويىن قۋالاي، ورتاداعى شويىندىكول، اقكول، باراق كولدى الا وتىرىپ، سوناۋ ەسىل، نۇرا وزەندەرىنە دەيىن كوشپەك بولدى. مالىنا جايىلىم، وزىنە پانا كەرەك جۇرت «ابىلقايىر بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الامىز»، – دەپ اتقا قوندى. قازاق رۋلارىنىڭ بۇنىسى كوك شالعىندى، ساۋمال كولدى، ەجەلگى قونىسىن ەل بولىپ قايتادان ءوزى بيلەپ، ءوز توستەۋدەگى العاشقى قادامى ەدى. بۇعان ابىلقايىر قارسى تۇرا المادى. «قازاق ەلىن قۇمعا قاشىرىپ، قىرىپ تاستاڭدار»، – دەپ جىبەرگەن ون مىڭ لاشكارلارىنىڭ قولىنان حاننىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋ كەلمەدى.
...اسكەرىنىڭ قالاي جەڭىلگەنىن ەستىگەن ابىلقايىر ءبىر كەزدە بۇكىل دەشتى قىپشاقتى، ماۋرەنناحر، قوراساندى باعىندىرعان لاشكارلارىنىڭ ەندى ماسقارا بوپ، مىنگەسىپ قايتقانىنا جامان قورلاندى. اشۋدان ءبىر ورنىندا وتىرا المادى. ء«تىرى جۇرسەم، جانىبەك سۇلتان، وسى ىستەگەنىڭدى الدىڭا كەلتىرمەسەم، ابىلقايىر اتىم قۇرىسىن» دەپ انت بەردى. بىراق انتىن ورىنداي الماي ءوتتى. قاراشىڭنىڭ قولىن جەڭۋى – جاس ارىستان قازاق ەلىنىڭ جاۋىنا ايبارىن العاشقى كورسەتۋى ەدى. ەندى ول جىلدان جىلعا ەسەيە ءتۇستى. تاعى ءۇش جىلدان كەيىن كەرەي قايتىس بولىپ، جانىبەكتى حان ەتىپ، اق كيگىزگە كوتەرگەندە، قازاق رۋلارى باستارى بىرىگىپ، شۋ، تالاس، سارىسۋ، بۇكىل كوكشە تەڭىز بويىن، دەشتى قىپشاقتىڭ سولتۇستىگىندەگى ەسىل، نۇرا، توبىل وزەندەرىنە دەيىن تەگىس الىپ بولعان ەدى. وسى جەردىڭ وڭتۇستىگىن قىستاۋى، سولتۇستىگىن جايلاۋى ەتتى. ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن كورسەتەتىن زامان ەندى تۋدى. تەك وسى شاعىن جەردە كوشىپ جۇرە بەرسە، ءبىر كۇنى وزىنەن كۇشتى ابىلقايىر سەكىلدى ءبىر حاننىڭ قالىڭ قول شىعارىپ، قايتادان باسىپ الاتىنىن جانىبەك جاقسى ۇقتى. ءوزىڭ كۇشتى بولساڭ، وزگەمەن كوشىڭ قاتارلاسسىن. ال كۇشتى بولۋ ءۇشىن، ەندى قازاق ءبىرجولاتا رۋعا ءبولىنىپ بىتىراپ ءجۇرۋدى تىيىپ، ايبىندى مەملەكەتكە اينالۋى كەرەك. ۇشى-قيىرى جوق دالادا مالىنىڭ اۋەنىمەن ءار رۋى ءوز الدىنا كوشىپ، تاراپ جۇرگەن قازاقتىڭ، يران، ءۇندىستان، ءتىپتى قالا بەردى، تۇرعىن ەل ماۋرەنناحرداي تاستاي بەرىك مەملەكەت بولۋىنىڭ قيىن ەكەنىن جانىبەك بۇرىننان دا جاقسى تۇسىنەتىن. ايتسە دە كاسىبى ءبىر، ءناسىلى ءبىر، ءتىلى ءبىر بۇكىل قازاق رۋىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسا الماسا دا، سول ءوزىنىڭ مال شارۋاشىلىعىنا ءتان كوشپەلى تىرشىلىگىنە ىڭعايلى حاندىق قۇرۋعا بولاتىنىنا ول سەنەتىن... وسى ويدىڭ ءبارىن – ەل بىرلىگىن كۇشەيتىپ، رۋ-رۋ بوپ جۇرگەن اعايىنداس جۇرتتى قازاق دەگەن ءبىر ەل ەتتى، سول ەلدى، جان-جاعىنداعى قاندى كوز جاۋلارى بەسىگىندە جاتقاندا قىرشىنىنان قيىپ، قۇرتىپ كەتپەس ءۇشىن، ايبارلى اتتى اسكەر قۇرۋدى جانىبەك كوپ ويلادى. ارينە، ونداي باسى بىرىككەن، مول اسكەرلى ەلدى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن، اق وردانى قايتا تۇرعىزىپ، بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرى مەن تۇركىستاندى ءوز قاراماعىنا الۋ وتە قاجەت. العاشقى ەكەۋى قازاق رۋلارىنىڭ بەرەكەسىمەن، اۋىز بىرلىگىمەن بايلانىستى بولسا، ءۇشىنشىسى ۇزاق تارتىسسىز، اسىرەسە ءداشتى قىپشاق حانى ابىلقايىرمەن قان مايداندا كەزدەسىپ، ايانباي قان توگىسپەي شەشىلمەيتىن تىلەك ەدى.
ء(ى.ەسەنبەرلين، «كوشپەندىلەر»).
قاسىم مەن حاقنازار
حاندىق ءىس – ول كەزدە اسكەر ءىسى، كىم دە كىمنىڭ اسكەرى كۇشتى بولسا، سول – حان ءجانى كۇشتى حان. قاسىمنىڭ جاس كەزىنەن ۇستاعان جالعىز سارا جولى بار. ول جول – بەيبىتشىلىك جولى – ءوز جەرىڭدى ەشكىمگە بەرمە، وزگەنىڭ جەرىن تارتىپ الما. وزگەنىڭ جەرىن تارتىپ الماۋ وڭايعا تۇسكەنمەن، كۇشتىلەر جەڭگەن وپاسىز سۇرقيا زاماندا، ءوز جەرىڭدى بەرمەۋ وڭاي ءىس ەمەس ەدى. بۇنى جاقسى تۇسىنگەن قاسىم سايرامعا كەلىسىمەن، تەك ءوز ىقپالىن سارىسۋ، شۋ، تالاس بويىنداعى قازاق ەلىنە عانا جۇرگىزۋدى ويلاماي، بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرىنە قۇلاش ۇردى. اكەسى جانىبەكتەي بۇل دا قازاقتىڭ بار رۋىنا «بىرىگىپ ەل بولايىق»، – دەپ كىسى جىبەردى. ءوزى ازىرگە ءبىر ولكەنىڭ عانا حانى بولا تۇرىپ، ەندى بۇكىل قازاقتى بيلەيتىن ۇلى حاندىق قۇرۋدى ويلادى...
...بۇل كۇندەردە قاسىم حان تۇركىستان ولكەسىن ءبىرجولاتا جاۋلاپ الۋعا دايىن ەدى. قازىر ونىڭ قاراماعىندا ءۇش ءجۇز مىڭداي بوپ قارۋلانعان اتتى اسكەر بار. وسى ءبىر كەز بىتىراپ جۇرگەن قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ التىن تۇعىرىنا قونىپ، شىن مەملەكەت بولا باستاعان كەز ەدى. قاسىم حاننىڭ دا ابىرويى كوتەرىلىپ بولعان. ونى ءداشتى قىپشاقتىڭ ەلدىك، جاۋىنگەرلىك داڭقىن «تاريحي راشيدي» ايتقانداي، جوشى حاننان كەيىن بۇكىل شىعىسقا جايعان الۋەتتى شاعى ەدى.
كۇن ايناداي اشىق. كۇزگى سالقىن جەل سارعايىپ كەتكەن ەن دالانى ايمالاي ءسۇيىپ، اقىرىن ەسەدى. ءبىر توپ باتىرلارىمەن قاسىم حان سوزاقتاعى حان سارايىنىڭ الدىندا تۇر. وسى ارادان قازاق جەرىن قايتا شاپقالى كەلە جاتقان قىتاي، ويرات، اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ قالىڭ اسكەرىنە قارسى ۇلى ايقاس باستالماق...
قاسىمنىڭ كوزى ەندى ءدال قاسىنان اقبوز سايگۇلىگىن ويناتىپ ءوتىپ بارا جاتقان، اق بەرەن ساۋىت كيگەن جاس باتىرعا ءتۇستى. اتىنىڭ سىمباتتىلىعىنا، جات باتىردىڭ وتىرىسىنا سۇيسىنگەن حان كوزىن ودان كوپكە دەيىن المادى. بۇل ءوزىنىڭ بالاسى – حاقنازار ەدى. ۇرىسقا العاشقى اتتانۋى.
قاسىم ۇندەمەدى، تەك بالاسى ۇزاپ كەتكەنشە، ونىڭ تۋ سىرتىنان قاراي بەردى...
قازاق حاندارى تۇركىستان ولكەسى ءۇشىن سەكسەن جىلداي سوعىستى. اقىرىندا، وسى حاقنازار حان بولعان كەزىندە عانا تەگىس ءوز جەرىن وزىنە قايتارىپ الدى. حان استاناسىن ياسسىعا كوشىردى. سودان كەيىن بارىپ ونى تۇركىستان دەپ اتاپ كەتتى.
ء(ى.ەسەنبەرلين، «كوشپەندىلەر»).
تاۋكە
تاۋكە!
ول كۇشەيىپ كەلە جاتقان جوڭعار حاندىعىنىڭ قازاق ەلىنە وتە قاۋىپتى ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. سوندىقتان دا تاۋكە روسسيامەن قارىم-قاتىناسىن جاقسارتىپ، وعان ارقا سۇيەمەك بوپ، بىرنەشە رەت ارەكەت ەتكەن. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەكىنشى جىلى-اق وسكەمەن بەكىنىستەرىنە قازاق ەلشىلەرىن جىبەردى. بىراق ولاردى جولاي ويراتتار ۇستاپ الىپ ولتىرگەن. سودان ون ءۇش جىل كەيىن تاۋكە قارىم-قاتىناسىمىزدى جوندەيىك دەپ، ورىس پاتشاسىنىڭ قاراماعىنداعى ۋفا قالاسىنا تايقىمۇرىن ءبيدى باس ەتىپ، ەلشىلەرىن قايتادان اتتاندىردى. بىراق ۋفادان حابار كەلگەنشە، كوپ جىلداردان بەرى سىرقات تاۋكە ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ون بەسىنشى جىلدىڭ اياعىندا قايتىس بولدى.
تاۋكە باسىنان تالاي ايقاستى وتكىزدى. تۇركىستان، سايرامدى الامىن دەپ قالىڭ قولمەن كەلگەن بۇحارا، قوقان، حيۋا حاندارىنا توتەپ بەرە الدى. اسىرەسە، تاۋكە جوڭعار نوياندارىمەن كوپ الىستى. بۇل ايقاستارىندا ول ۇنەمى قىرعىز ەلىمەن بىرگە بولدى. قىرعىز مانابى تيەس ارقاشان دا جوڭعارعا قارسى تاۋكەمەن ءبىر ساپتا شىقتى. قازاق، قىرعىز اراسىندا تاۋكە حان مەن تيەس ماناپتى بولمەي، ەكى حالىقتىڭ دوستىعىنىڭ بەينەسى ەتىپ، تاۋكە–تيەس دەپ، قوساقتاي اتادى. تاۋكە حان كەزىندە قىرعىزدىڭ كوپ-كوپ اۋىلى قازاق اۋىلدارىمەن ارالاس، ءانديجان ماڭايىن، شۋ، شارىن وزەندەرىنىڭ بويىن جايلادى.
ء(ى.ەسەنبەرلين، «كوشپەندىلەر»).
ابىلقايىر
– تولەڭگىتتەرى عوي!
– جالاڭقىلىشتارى دەسەڭشى!
– شىركىندەردىڭ ايبىنى-اي! – دەسكەن جامىراعان داۋىس جان-جاقتان ءوربىدى دە تەز تىنشىدى.
كەشىكپەي ابىلقايىردىڭ ءوزى كورىندى. تۇرىقتى اقبوز ايعىر مايدا جورعامەن باسىن يرەڭدەتە شۇلعىپ، لىپىپ كەلەدى. باسقالاردان قۇرىق بويى الدا. ساردار تىك شانشىلىپ العان، دۋلىعاسىنىڭ جالت-جۇلت ساۋلەسىن قاتار تىزىلگەن ساربازداردىڭ جۇزدەرىندە ويناتىپ، انتەك باس يزەيدى. نە دەگەنى ازىرشە جولاماندارعا ەستىلمەيدى.
ابىلقايىردىڭ قاسىندا بوكەنباي باتىر كەلەدى، ءسال كەيىندەۋ جانىبەك، رايىمبەك، قابانباي، سايرىقتار. ءبارىنىڭ دە مىنىستەرى اۋىزدىقپەن الىسقان شەتىنەن سايگۇلىكتەر.
جاقىنداپ قالعان ساردار توبىن مۇنداعىلار داۋرىعىسا ماراپاتتاپ قارسى الدى.
– سارداردىڭ جولى بولسىن!
– جەڭىستەن جەڭىسكە جەتكىزە بەرسىن!
– تۋىڭ جىعىلماسىن!
ابىلقايىر باسىن يزەدى. الدەنە دەپ سويلەگەنى جىبىرلاعان ەرنىنەن بىلىنگەنىمەن جان-جاقتان ورشىگەن مول شۋىل جەكە داۋىستى كومىپ كەتتى. جولامان ابىلقايىردى بىلتىردان بەرى كورمەپ ەدى. قازىر انىقتاپ قاراپ تۇر. بۇرىن تولىق، ەتجەڭدىلەۋ بولۋشى ەدى، توقىما بەرەن دەنەسىن سىپتىعارداي ەتىپ قىناپ كورسەتە مە، ءبىراز تارىلىپتى. كۇمىس كىسەمەن بۋىنعان كەۋدەنىڭ جوعارى جاعى تالىستاي. ەكى يىق قوماقتانىپ دۋلىعانىڭ ىشىنەن كيگەن جالباعايدىڭ ەتەگىمەن جابىلىپ تۇر. بەرەن سىرتىندا جۇقا بەشپەنت. ءوڭى سولباياعى اقسۇر قالپى. كوزدەرى شىتىناعان سۋىق اجارىن جوعالتپاپتى. اتسوقتى بولعان با، ەكى ۇرتى ءسال سۋالا ءتۇسىپ، شىقشىت بويلاعان قالىڭ قاۋمەتكە اق قىل مولىراق دەندەپتى.
اق وردانىڭ الدىنا تاقالعان سارداردى ەكى-ءۇش جىگىت اتتان ءتۇسىرىپ الدى. ابىلقايىر ەندى نازارىن ەشكىمگە دە سالماي، ۇيىڭقىراپ قالعان اياقتارىن باياۋ قوزعاپ ىلگەرى ءجۇردى. ءسال ەڭكىش تارتقان دەنەنى العاش تىكتەپ كورىپ ەدى، داعدى العان بەل وعان كونسىن بە، سىرىقتاي بويدى قايتادان ءيميتتى.
ساردار سىقىرلاۋىقتىڭ جاقتاۋىنان ۇستاي بەرىپ، اينالىپ ارتىنا بۇرىلدى. سوڭىنان دۇرمەك توپ بولىپ ىلەسىپ كەلە جاتقان باتىرلار مەن قولباسىلاردى كوردى دە، ءتىل قاتپاستان سول قىرىڭداعان كۇيى وڭ يىعىمەن تابالدىرىقتان اتتادى.
جولامان ورىنبايدى ءتۇرتىپ قالدى.
– ءادىلدى قاي جەردەن كورىپ ەدىڭ؟
– ەسىمدە جوق. جولامان-اۋ، ساردار قانداي، ءا! ناعىز ساردار ەمەس پە! قۇداي بىلەدى دەيىنشى. ابىلقايىردىڭ ارقاسىندا ەڭىسكە جەتەتىنىمىزگە ەش ءشۇبام جوق. وسى مەنىڭ ءوزىم ويراتتىڭ ون شەرىگىن قۇردىمعا جىبەرمەسەم بە، قارا دا تۇر. جىگىتتەردىڭ ابدەن قۇلشىنعانىن كوردىڭ عوي. مىنە، ءدال قازىر مىنا وردادا ەرتەڭ-بۇرسىگۇنگى جورىق، مايدان جاعدايى شەشىلەدى. سونسوڭ... ءاي، ءبىر ايىزىمدى قاندىرامىن-اۋ، قاندىرامىن.
(س.سماتاەۆ، «ەلىم-اي»).
تاۋەكەل
راسىمەن سىرقاتتان تۇرعان با، الدە ۇلكەن ىسكە اياق باسار الدىنداعى جان تولقىنىسى ما، بيداي ءوڭدى تاۋەكەلدىڭ ءجۇزى سولعىن، بوزارىڭقى. قالىڭ، قايقى قاستارىنىڭ اراسى قوسىلا، قىرلى، سۇلۋ مۇرنى قۋسىرىلا، تاناۋى دىرىلدەپ، قينالا سويلەيدى. سويلەگەن سايىن داۋسى قاتايا بەردى. اقىرى، ەشكىمگە تىكتەمەي، جۇرتتىڭ باسىنان اسىرا، الدەقايدا تەسىلە قاراعان بويى ءوزىنىڭ قۇلاققا جاعىمدى، بىراق الدەنەندەي ايبار، قۋات تولقىنى بار قوڭىر داۋسىن تاپتى.
حان اۋەلى ءوزىنىڭ يگى جاقسىلاردى قالا سىرتىندا، الدان شىعىپ، لايىقتى قارسىلاي الماعانى ءۇشىن، تىم قۇرىسا، اقساقالدارعا كىرىپ، سالەم بەرىپ شىقپاعانى ءۇشىن عافۋ ءوتىندى. سودان سوڭ، مەزگىلدى ۋاعىنان ەرتە شاقىرىلعان كەڭەستى كەڭ دالادا، بيىك توبە باسىندا ەمەس، تار جەردە، تاس سارايدا وتكىزۋگە ءماجبۇر بولعانىنا وكىنىش ءبىلدىردى. ۇلكەندى-كىشىلى بىرنەشە سۇلتان، باتىرلار مەن بيلەردىڭ اتىن اتاپ، ءوزىنىڭ ايرىقشا ىقىلاس-پەيىلىن تانىتقان سوڭ، بۇگىنگى شارۋانىڭ ءمان-جايىنا اۋىستى.
الدىمەن جازعى جايلاۋ، قىسقى قىستاۋ تۋراسىندا ءسوز بولدى. سوڭعى سەگىز جىل ورايىندا قالىپتاسقان كوشى-قون رەتىن وزگەرتەر مۇمكىندىك جوق. جاعداي سولاي. جەر قۋسىرىلدى. اتامەكەننىڭ ءتورت پۇشپاعى بىردەي كەسىلگەن...
ءسوز كەزەگى سۇلتاندار، وعلاندار مەن باتىر، بيلەرگە كوشىپ ەدى. «جاعات-ماعۇلدى جەتىسۋدان ىسىرايىق!» – دەستى بىرەۋلەرى. «قالماقتى شىڭعىستان، نور-زايساننان قۋايىق!» – دەستى ەكىنشىلەرى. «نوعايدى جايىقتان ارى وتكىزەيىك!» – دەستى ۇشىنشىلەرى. «سىردىڭ بويىن تازارتايىق! – دەستى تورتىنشىلەرى. «ەشقانداي قىرعىن سوعىستىڭ كەرەگى جوق. جىلجي كوشىپ، ءسىبىر جۇرتىن الايىق!» – دەستى ءبىرازى. «قاي تاراپقا قاراپ شابىنساڭ، سول جاققا اتتانامىز، باستا!» – دەستى ءبارى.
«جوق!» – دەدى تاۋەكەل. – جوق! قىسىر كەڭەس قىر اسىرمايدى. قىلىشپەن قيدالاسىپ، سۇڭگىمەن سايىسا بەرگەننەن تاعى ەشتەڭە ونبەيدى. ويداعى بەرەكەلى ءىس بايىپتى مۇرات تابۋى ءۇشىن، الاشتىڭ ارقاسى كەڭىپ، اتا جۇرت ايماعىمەن التىن ايشىقتى، ءبورى باستى قىزىل تۋدىڭ استىنا ەنىپ، قايتادان ەڭسەلى وردا تىگۋى ءۇشىن...».
«...قايتپەك كەرەك؟»
«...حانعا قاتال بيلىك، قالعان جۇرتقا قالتقىسىز بەرەكە-بىرلىك كەرەك!».
بىرەۋلەر تۇنجىراپ تومەن قارادى، بىرەۋلەر تۇكسيىپ تۋرا قارادى، الايدا ەشكىم دە تاۋەكەلگە اشىق قارسىلىق بىلدىرمەدى. قايتا، كوپشىلىگى دابىرلاي قوستاپ، نەگە بولماسىن ءازىر ەكەنىن تانىتقان. ازىرگە پاتۋاعا كەلىسكەندەي بولدى. حان دا ءوزىنىڭ كەسىمدى ءسوزىن ىندەتپەگەن. اقسۇيەك سۇلتاندار دا، قاراشا بەكتەر دە جاقسى بىلەتىن، ۇلكەندى-كىشىنى بىردەي تولقىتار ءبىراز جايتتى قايىرا ەسكە سالعان.
– سىر بويى قاستەرلى جۇرتىمىز ەدى. ويران مەن بۇلعاق تۇسىندا ايرىلدىق. قاسىم حان زامانىنان بەرى بۇقارمەن قيدالاسىپ كەلەمىز. بىردە الدىق. بىردە بەردىك. اقىرى تابان تىرەۋگە اينالىپ ەدىك. ءجۇز جەڭىستى جالعىز جەڭىلىس جۋىپ كەتتى، مىڭ باتىردىڭ ەرلىگىن جالعىز حاننىڭ – حاق-نازاردىڭ ءولىمى مانسۇق ەتتى. كەرۋەن جولىنىڭ ۇستىندە تۇرعان، كوڭىلگە كورىك، پەيىلگە توقتىق بەرگەن، بەرەكە، بايلىق بوككەن دۋلى بازارلى وتىز قالادان ءبىر-اق كۇندە ايرىلدىق. بۇگىنگى كەڭەس قاراتاۋدىڭ تەرىستىگىندە ەمەس، تۇستىگىندە، قورعانى قۇلاپ، ورى كومىلۋگە جاقىنداعان سوزاقتا ەمەس، قاسيەتتى سىعاناقتا، ساۋلەتتى تۇركىستاندا، ايبىندى ساۋراندا ءوتۋى ءتيىس ەدى. شابۋ وڭاي. شاۋىپ الا الامىسىڭ؟ وسىنى بايىپتا! – دەدى.
– جەتىسۋ اتا جەرىمىز ەدى. ءاز-جانىبەك حان زامانىنان بەرى جاعات-ماعۇلمەن قىرقىسىپ كەلەمىز. اۋەلى جەڭدىك. قويداي قىردىق. سودان سوڭ جەڭىلدىك. ادىكتەن تاراعان بەس ۇلدىڭ ۇرپاعى – جيىرما ءتورت سۇلتان قاتارىنان ءشايىت بولعان، وتىز مىڭ الامان ولگەن ويراندى ۇرىستى ۇمىتتىڭدار ما؟ توعىم حان مەن باشىبەك اعامىز باستاعان وتىز جەتى سۇلتان تۇگەل قىرىلعان، ارقايسىسى ونعا تاتىر ەلۋ مىڭ الامان ولگەن سويقاندى سوعىستى ۇمىتتىڭدار ما؟! جيىرما جىلدا وڭالدىڭ، قىرىق جىلدا قايتادان قارا قول قۇرادىڭ، وشكەنىڭ جاندى، بىراق ولگەنىڭ تىرىلگەن قانە؟ جابىعىڭ بۇتىندەلدى – جاراڭ جازىلدى ما؟! اتتانايىق. جەڭەرمىز. قىرىپ تاۋىسا الامىسىڭ؟ قىرىق جىلدان سوڭ ولار دا وڭالماي ما؟ بۇگىن ولگەن جاۋىڭنىڭ ۇرپاعى ەرتەڭ قايىرا اتتانباي ما بەرى قاراي؟ جاۋلىق جولى اتادان بالاعا كوشكەندە ۇتقانىڭ وسى ما؟ جوق. سوعىستان باسقا امالىن قاراڭدار. ويلاڭدار، تابىڭدار، – دەدى.
– جايىق قۇتتى قونىسىمىز ەدى. اتالارىمىز قازاق، نوعاي بولىپ ايرىلعاندا ارعى بەتتە قالدى. نوعايمەن جاۋىعىپ، ەلۋ جىل قيدالاستىق. قايتارىپ الدىق. قايىرىپ بەردىك. نەشە بارىپ، نەشە قايتتىق. اق جايىقتىڭ ارناسىنان اسىپ، ەدىلدىڭ ساعاسىنا دا جەتتىك. نە شىقتى؟ اقىرى اتا-باباڭنىڭ زيراتى تۇرعان جەردى ۇرىس-سوعىسسىز تاستاپ شىقتىڭ. نەگە؟ بىلسەڭدەر ايتىڭدار. ايتىڭدار دا پاتۋاعا كەلىڭدەر، – دەدى...
...العاشقى كۇنگى ءماجىلىس وسىمەن تىندى.
(م.ماعاۋين، «الاساپىران»).
كەنەسارى
ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءۇشىنشى، قويان جىلى، ماۋسىمنىڭ جيىرما جەتىسى كۇنى، ءبىرىنشى نيكولاي پاتشا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا كەنەسارىعا قارسى جاساق شىعارىپ، ونىڭ باسىن اكەلگەن ادامعا بەرىلەتىن ءۇش مىڭ سوم سىيلىق اقشانى شاڭىراق سالىعىنان تولەۋگە رۇقسات ەتتى.
وسىنداي شەشىمگە كەلەتىنىن كۇنى بۇرىن بىلەتىن سوعىس مينيسترىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى وبرۋچەۆ كەنەسارىعا قارسى سوعىسقا قىس باسىنان دايىندالۋدا بولاتىن...
...كەنەسارى بۇل جولى سوعىس ءادىسىن ءتىپتى وزگەرتتى. پاتشا گۋبەرناتورلارى بۇنى ەندى ءبىرجولاتا قۇرتۋعا كىسىركەنىنە كوزى جەتكەن سۇلتان وڭاي بەرىلگىسى كەلمەدى. ەڭ الدىمەن، ول اسكەرىن بۇرىنعى ادەتى بويىنشا ءبىر جەردە ۇستاماي، بەسكە ءبولدى. ونداعى ويى، ءتۇبى جاۋىنا توتەپ بەرە الماي قالاتىنداي كۇن تۋسا، بار كۇشىن ءبىرجولا قۇرتىپ الماي، شاماسى كەلگەنشە اسكەرىن ساقتاۋ ەدى. بيزانوۆ پولكىنە قارسى شىعاتىن جاساققا مىڭ باسى ەتىپ ناۋرىزبايدى، اقىلشى ەتىپ اعىباي باتىردى تاعايىندادى. ال باتىس سىبىردەن كەلەتىن ءۇش جاساققا قارسى مىڭ ادامنان قۇرىلعان ءۇش جاساق شىعارماقشى بولدى. بىرىنە مىڭ باسى ەتىپ جەكە باتىردى، وعان اقىلشىعا (شتاب باستىعى رەتىندە) قۇدايمەندى باتىردى، ەكىنشىسىنە مىڭ باسى ەتىپ يمان باتىردى، اقىلشىعا جانايداردى، ال ۇشىنشىسىنە بۇقارباي باتىر مەن جاۋكە باتىردى تاعايىندادى. ءوزى جولامان ەكەۋى بولاشاق سوعىستىڭ ءدال ورتاسى وسى بولادى-اۋ دەگەن ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالدى. بۇل كەزدە ون مىڭ سالت اتتى اسكەرى بار كەنەسارى بايتابىن باسقارعان مەرگەن توبى مەن قالعان جاۋىنگەرلەرىن مۇعاجار تاۋىنىڭ اراسىنا قاراي كوشكەن ورداسىنىڭ توڭىرەگىندە ۇستادى. بۇل نەگىزگى قولمەن كەنەسارى ءار جەرگە قويعان بەكەت ءتارىزدى شۇعىرىمدار ارقىلى بايلانىس جاساپ تۇردى. قىسىلتاياڭ كۇن تۋسا، بىرىگىپ كەتەرلىكتەي جاعداي ساقتادى. كەنەسارىنىڭ سوعىسقا بىلاي دايىندالۋىنىڭ ەكى سەبەبى بار-دى. ءبىرى، پاتشا اسكەرى ىرعىز بويىندا باستارىن قوسا الماسا، ولاردى جەكەلەپ ۇرۋعا جەڭىل. ەكىنشىسى، ۇرىسۋعا جەرى نەعۇرلىم كەڭ بولسا، كەنەسارى اسكەرىنىڭ تىنىسى سوعۇرلىم كەڭ، ءوزىنىڭ نەگىزگى ءادىسى اتتى اسكەرىنىڭ شاپشاڭدىعىن پايدالانا الادى. بۇگىن ءبىر جەردە تۇرسا، ەرتەڭىنە ەكىنشى جەرگە شىعىپ، ءار جەردەن ءىز تاستاپ، جاۋىنا ۇستاتپايدى. كەنەسارىنىڭ ويلاعانى – بار اسكەرىمەن ءوزى قورشاۋعا ءتۇسىپ، بار كۇشىن حارام ەتىپ الماۋ. ال مىنا قولدانعان ءادىسى ۇشى-قيىرى جوق قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا ەڭ لايىقتى ءادىس. ءبىر جەردە جەڭىلگەن كۇندە دە، وزگە جەردەگى اسكەرى امان قالادى. اسكەرىن ساقتاۋى – حاندىعىن ساقتاۋى. كەنەسارىنىڭ ءبىر ويلاعان ايلاسى – كۇشى باسىم، زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ ۇرىسپاي، ءتيىپ-قاشىپ، سوڭىنان قۋدىرا قالجىراتىپ، شارشاتا ۇرىسۋ. ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە كەنەسارى ساربازىنا ءبارى دوس، ازىق تابۋ دا، ات اۋىستىرۋ دا جەڭىل... بۇلاي الىسۋ قۋعان جاۋىنىڭ الدىڭعى شەبى كەنەسارى جاساعىنا دەپ ەنتەلەي سوڭىنان ەرگەندە، ءبىر توپ ساربازى شۇبالىپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ ارتىنان ءتيىپ، ازىق-تۇلىگىن، وق-ءدارىسىن ارتقان كوشىن ءبولىپ اكەتۋگە دە قولايلى! پاتشا اسكەرى قۋىپ، جەتە الماي، قالجىراعان سايىن، قازاق دالاسىنىڭ جاڭبىرلى، سۋىق كۇزى جاقىنداي تۇسەدى. كەي جەردە ات تولارساعىنا دەيىن باتاتىن باتپاقتى سارى دالا پاتشا اسكەرىنىڭ قولباسشىلارىنا بورانى قاسقىرشا ۇلىعان ىزبارلى قىستان كەم ەمەس. كۇزى اق جاۋىن. كۇندىز-ءتۇنى ءبىر اشىلماي، سىركىرەپ قۇيا بەرسە، ەشبىر اسكەر شىداي المايدى.
ء(ى.ەسەنبەرلين، «كوشپەندىلەر»).
ەسكەرتۋ: ماتىندەر قىسقارتىپ الىنعاندىقتان، ۇزىندىلەردى تۇپنۇسقاعا جۇگىنىپ بارىپ الۋ كەرەك.
دايىنداعان ارمان المەنبەت.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
