ەجەلدەن ۇلىلار مەكەنى اتانعان سەمەي قالاسىنىڭ ايبارىن اسىرىپ تۇرعان ەكىنشى اتاۋى – «الاش ارىستارى تۋ تىككەن قالا». تاريحي دەرەكپەن ايتار بولساق، 1918 جىلى الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ (حالىق كەڭەسىنىڭ) مۇشەلەرى ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنداعى الاش قالاسىنا (زارەچنايا سلوبودكا، سەمەي) كوشىپ كەلىپ قونىستانعان.

مىنە، وسىناۋ مىسالدىڭ وزىنەن-اق بۇل قالانىڭ قازاق ءۇشىن ماڭىزى قانشالىقتى ەكەندىگى تاپتىشتەي تۇسىندىرمەسەك تە بەلگىلى بولىپ تۇر. بىراق، جالىمىز كۇدىرەيىپ، «الاش قالاسى» دەپ اۋىز تولتىرا ايتقانىمىزبەن، قالانىڭ بۇگىنگى كەيپىنەن ازات ەلدىڭ رۋحى سەزىلەر سەرپىن بايقالمايدى. ويتكەنى، كەلمەسكە كەتكەنىنە شيرەك عاسىردىڭ ءجۇزى بولسا دا كەشەگى كەڭەستىك ۇعىمنىڭ  كورىنىستەرى  مۇندا كوپتەپ سانالادى. سەمەيدەگى پاتشالى رەسەيدىڭ ەلتاڭبالارى ەگەمەن ەلىمىزدە ەركىن تۇرعانىن «قازاق ءۇنى» گازەتى تالاي جازدى دا… سونىڭ ىشىندە سۇبەلىسى – قالانىڭ ورتالىق بولىگىندەگى نەگىزگى كوشەلەردىڭ قاتارىندا كوسىلىپ جاتقان لەنين كوشەسى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەن ءسات تۋعاندا الاش ارىستارى دا حالقىمەن قاۋىشقانىن كورىپ، سەمەيلىكتەر دە كوپپەن بىرگە بوركىن اسپانعا اتقان. سول ورايدا وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا «كۇن كوسەمنىڭ» ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى قۇلاتىلىپ، ال بيۋست-مۇسىندەرى قالانىڭ ورتاسىنداعى ءبىر اللەيانىڭ ىشىنە جاعالاي جايعاستىرىلعان بولاتىن. ب.جاماقاەۆ كوشەسىندەگى وسى اللەيانىڭ ىشىمەن وتكەندە بوي جاعىنان بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن «كىشكەنتاي لەنيندەردى» كورىپ، ەرىكسىز ەزۋ تارتاتىنمىن. ءبىر جاعىنان بۇگىندە ماڭىزى جوق وسىناۋ جانسىز «دەنەلەردىڭ» ەندى كىمگە كەرەگى بارىن تۇسىنە المايتىن تاڭىرقاۋ دا بارى جاسىرىن ەمەس ەدى. بىراق، شىندىعى وسى: «بارلىق ەلدىڭ پرولەتارلارىن بىرىگۋگە شاقىرعان» «كوممۋنيستەر كوسەمىنىڭ» مەشەۋ كوشىرمەلەرى كوزگە تۇرتكى بولىپ ءالى ءتىزىلىپ تۇر.

ال ماقالامىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەن لەنين كوشەسىنە قايتا ورالايىق. وي-بوي بۇل كوشەنىڭ بويىندا نەندەي عيماراتتار، نىساندار جوق دەيسىز؟! كوشە باستاۋىندا دوستىق ءۇيى، وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايى، قالالىق كاسىپوداقتار ءۇيى سياقتى ەڭسەلى عيماراتتار ءتىزىلىپ سالا بەرەتىن كوشە ورتالىق ساياباقتىڭ ءىشىن قاق جارىپ ءوتىپ، اباي مۇراجايىن قۇشاعىنا الا كەتىپ، ارى قاراي جالعاسا بەرەدى. ءسوزىمىزدى ودان ءارى ساباقتاستىرماس بۇرىن وسى تۇستا ءبىر توقتالايىق. ساياباق ىشىندە قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىنداعى بەس ارىستىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى كوز تارتادى. ال كوشە باسىنداعى دوستىق ءۇيىنىڭ الدىندا ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ەسكەرتكىشى ورنالاسقان. ەندى لوگيكالىق قيسىنمەن قاراساڭىز تاريحي قاراما-قايشىلىق بىردەن كوزگە شىققان سۇيەلدەي شىعا كەلەدى: كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ وزبىرلىعىنا نارازىلىعىن بىلدىرگەن قايرات رىسقۇلبەكوۆ ەسكەرتكىشى تۇرعان كوشەنىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ «كۇن كوسەمى» سانالعان لەنيننىڭ اتىندا (ونىڭ ورالماستاي بولىپ تاريح قويناۋىنا كەتكەنىن بىلە تۇرا)   تۇرا بەرۋى اقىلعا سىيا ما؟! جوق، ارينە!

ابايداي اقىنىمەن اتى اسقاقتاپ، شاكارىمدەي داناسىمەن داڭقى كەتكەن، ءاليحان بوكەيحان، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى ۇلت زيالىلارى الاشتىڭ بولاشاعىن اقىلداسىپ، كەڭەستىك يمپەريانىڭ جۇيەسىنە قارسى وي بولىسكەن قالادا لەنين اتىن ۇستاپ وتىرۋدىڭ ەندىگىدە قيسىنى جوق. الايدا، كەڭەستىك وداق ىدىراپ، تاۋەلسىزدىگىمىز ورالعالى شيرەك عاسىردىڭ ءجۇزى بولسا دا،  سەمەيدەگى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ باسشىلارى وزدەرى باس بولىپ  كوشە اتاۋىن اۋىستىرۋ قاجەتتىگىن قاپەرگە الاتىن ەمەس. ءتىپتى، سەمەي قالالىق اكىمدىگىنىڭ اتقامىنەرلەرى لەنين ەسىمى بەرىلگەن كوشەنىڭ تەك قانا وسى قالا مەن قاراعاندىدا عانا وزگەرمەي تۇرعانىن بىلە مە ەكەن؟!  ءوندىرىستى قالا قاراعاندىداعى كوشەنىڭ دە وزگەرەتىن كۇنى تۋار، ال ەلىمىزدىڭ وزگە قالالارى الدەقاشان كومپارتيا كوسەمىمەن قوش ايتىسقان. مىسالى الماتى قالاسىنداعى بۇرىنعى لەنين داڭعىلى قازىر «دوستىق داڭعىلى» بولىپ اتالادى. استانادا «بەيبىتشىلىك كوشەسى» بولىپ وزگەردى. ال وبلىس ورتالىعى وسكەمەندەگى كەزىندە لەنين «ەنشىسىندە» بولعان ورتالىق داڭعىل قازىر «تاۋەلسىزدىك داڭعىلى-پروسپەكت نەزاۆيسيموستي» دەپ ەكى تىلدە جازىلىپ، الىستان مەنمۇندالايدى.

ال سەمەيدە «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس». ساناسىن سىرەسكەن سوۆەتتىك-قۇلدىق ۇعىمنان تازارتۋعا قۇلقى جوق قالالىق اكىمدىكتىڭ يدەولوگيا سالاسىنىڭ قۇزىرىنا قاراعان وسىناۋ ماسەلە تاماققا تۇرىپ قالعان سۇيەكتەي تىنىسىمىزدى تارىلتىپ، ءالى كۇنگە دەيىن كولدەنەڭدەپ كەلەدى. ال شىنداپ كەلگەندە الداعى جىلى دا كوشە اتاۋىن وزگەرتە المايتىن بولساق، سەمەيدىڭ «الاش ارىستارى باس قوسقان قالا» دەگەن اتىنا ۇلكەن سىن.

نەگە دەسەڭىز الداعى جىلى كورنەكتى الاش قايراتكەرى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءومىر جولىنا توقتالىپ، ونى تانىستىرۋ باسى ارتىق اڭگىمە. ەڭ باستىسى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە تويلانباق. دەمەك، الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالىپ وتىرعان، سەمەيدىڭ «الاش قالاسى» اتالۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار ۇلت كوسەمىنىڭ ەسىمىنە كوشە بەرەر كەز جەتتى. كوشە بەرگەندە دە «كۇن كوسەمنىڭ» تەگىمەن ءبىرجولا قوشتاسىپ، ماقالامىزدىڭ وزەگىنە اينالعان لەنين  كوشەسىنە بەرۋ كەرەك. رەسەيدىڭ ءوزى كسرو قۇلاعان بەتتە كوپ ۇزاماي اسپەتتەگەن كوسەمنىڭ ءمايىتىن ماسكەۋدەگى ماۆزولەيىنەن الاستاپ، وزىنە لايىقتى زيراتقا جەرلەپ، وبلىس اتاۋىن دا، قالاسىن دا تۇبەگەيلى سانكت-پەتەربۋرگ دەپ وزگەرتىپ تاريحي ءادىل شەشىم قابىلداپ وتىرعاندا، الاش ارىستارىنىڭ قالاسىندا لەنين اتىنداعى كوشەنىڭ ساقتالاتىن نە ءجونى بار؟! ەگەر وسى كوشە بويىمەن كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىن سەرۋەندەۋگە ەرتىپ شىعا قالعان ۇلكەندەر ولاردىڭ تاراپىنان «وسى لەنين دەگەن كىم بولعان؟ ونىڭ قازاققا قاتىسى بار ما؟» دەگەن ساۋال تۋىنداسا، دۇرىستاپ جاۋاپ بەرە المايتىنىنا كۇمانىم جوق.

ەگەر كوشە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىنا بەرىلەتىن بولسا، ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەن تاريحي قاراما-قايشىلىقتىڭ دا كوزى جويىلىپ، جاراسىمدى كورىنىس ءوز جۇيەسىن تابادى. ءارى ءاليحاننىڭ كىم بولعانىن ەش ۇيالماي ايتار ەدىك. ونىڭ ۇستىنە اتالمىش كوشەنىڭ باسى اباي كوشەسىمەن قيىلىسادى. باۋىرجان مومىشۇلى كوشەسى مەن شاكارىم داڭعىلى جانە جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى كوشەسى قاتارلاسا جايعاسقان كۇيى سوزىلىپ جاتسا، ورتالىق ساياباقتىڭ شىعا بەرىسىنەن كولدەنەڭدەيتىن كوشە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ اتىندا. كورىپ وتىرسىز ۇلت تۇلعالارىنىڭ اتىنا بەرىلگەن قالانىڭ نەگىزگى كوشەلەرىنىڭ قاتارىندا ەندىگىدە لەنيننىڭ تۇرا بەرۋى ەلدىگىمىزگە ۇيات ءارى ءجونى دە جوق. ال بۇل كوشەگە الداعى جىلى يۋنەسكو كولەمىندە تويلاناتىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتى بەرىلەتىن بولسا، كۇللى الاش قۋانا كۇتكەن تاماشا ءبىر تاريحي ءىستىڭ ورىندالعانى بولماق. تەك وعان دەيىن وسى ماسەلەنى شەشۋگە ءتيىستى ورىنداردىڭ تىزگىنىن ۇستاعان باسشىلاردىڭ ساناسىن ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالعان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سىرەسكەن تۇسىنىگىنەن ارىلتىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك.

ءساتجان قاسىمجانۇلى، سەمەي قالاسى.

qazaquni.kz

ءتۇپ-نۇسقاداعى تاقىرىپ: سەمەيدە ءالى تۇرعان لەنين كوشەسىنە ءاليحان بوكەيحان اتى بەرىلۋى كەرەك!