Cۋرەتتە: ارمان الەن

«كوشپەندىلەر تاريحى ول - مەنىڭ تاريحىم»

ونەردە شەكارا بولمايدى. ونەر كىمنىڭ بويىنا دارىسا، سونىمەن بىرگە كوشىپ جۇرەدى. سول ادامنىڭ كەۋدەسىندە بۇرلەيدى. بۇرلەيدى دە اينالاسىنا، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، قوعامىنا ونەردىڭ ىزگىلىگىن شاشادى. ال، ەگەر ول ونەر يەسى كوشپەندى بولسا، ءوزىن تامىرىندا كوشپەندىنىڭ قانى ويناعان ۇرپاعى ساناسا، وندا ول قازىرگى زامان ونەرىنە، ونى جاراتۋشىلار تاراپىنان اركەز ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ، ءار ونەر يەسى ات شالدىرماق بولىپ ارماندايتىن قۇپياسى مەن سىرى مول كوشپەندىلەر الەمىنىڭ جاڭا ەسىگىن اشاتىن ونەرپاز.

كوشپەندىلەر الەمىندەي ۇلكەن تاريحي كەڭىستىكتى ونەر تۇرىعىسىنان يگەرۋگە بەل بۋعان ادامنىڭ جاساعان ءىسى، جيناعان تاجىربيەسى، بويىنداعى قارىم-قابىلەتى دە كوشپەندەلىردەردىڭ كۇردەلى دە قىزىقتى تاريحي كەڭىستىگىنە تولىق ەنە الاتىنداي ءارى ەل كۇتكەن ونەردى تۋدىرا الاتىنداي بولۋى شارت قوي. ال، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز «كوشپەندىلەر تاريحى - ول مەنىڭ تاريحىم، ءسىز، كوشپەندىلەر تاريحىن بىلەسىز بە، دەپ سۇراسا، ول مەنى مازاقتاعانى. ول مەنىڭ اتا تاريحىم، مەنىڭ تۋا بىتكەن قانىم» دەپ كەسىپ ايتقان رەجيسسەر ارمان الەن جوعارىدا ايتىلعان كوشپەندىلەر كەڭىستىگىنە ەنۋگە، ونىڭ تاريحىن كينولەنتالاردا تاسپالاۋعا بەك سەنىمدى ەكەنىن تولىق اڭعارتادى. ەندەشە، ارمان الەن كىم؟

«انا كوڭىلىنەن» باستالعان جول

ارمان موڭعوليا استاناسى – ۋلاانباتااردى مەكەندەگەن قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازىر دە ءوزى سول قالادا ەڭبەك ەتىپ، ءومىر كەشەدى. موڭعول ورتاسىندا تاريحي تانىمى تەرەڭ، جاڭاشىلدىعى زور، قوعامدىق باستامالاردىڭ باسىندا جۇرەتىن، كينو، ادەبيەت سالاسىندا وزىندىك قولتاڭباسىن سالىپ، حالىقارالىق دارەجەدەگى تاڭداۋلى مامانعا اينالعان تۇلعا.

ارمان بالا كەزىنەن تاريحتى قىزىقتاپ، قالىڭ تاريحتىڭ قويناۋىنا قارىمى جەتكەنشە قانىپ وسكەن. مەكتەپ قابىرعاسىندا، 5 سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە بارلىق سىنىپتار وقۋشىلارى اراسىندا تاريحتان بىلگىرلىك تانىتۋ جارىسى وتەدى. مىنە، وسى جارىستا قاراشاداي قازاق بالاسى سۋىرىلىپ العا شىعادى. ارمان ءوزىنىڭ ساياساتتانۋشى ماماندىعىمەن قوسا، تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىتىرىپ شىققانى، كينو ونەرىندە سونىڭ ىشىندە كوشپەندىلەر الەمىن اسەرلى تاسپالاۋعا ۇلكەن اسەر ەتكەنىن جاسىرمايدى. وسىلايشا، بالا كەزىنەن تاريح پەن ونەرگە ىنتىققان ارمان ادەبيەتتە دە باعىن سىناپ كورەدى. ءسويتىپ، 1991 جىلى رەسەيدە وتكەن "Green Peace-2" بايقاۋىندا «انا كوڭىلى»، «مايمىلدار» اتتى اڭگىمەلەرى جەڭىس تۋىن جەلبىرەتىپ ەلىنە ورالادى. وسى بايقاۋ ارماننىڭ ونەردەگى جولىن اشقانداي. بۇدان كەيىنگى جەردە ول ءوزى ىنتىق بولعان ونەر تۇرلەرىمەن بەل شەشىپ ارالاسادى. مۇنىمەن قوسا، قوعام ومىرىنە دە بەلسەنە اتسالىسادى. موڭعوليانىڭ مەرزىمدى باسپاسوزىندە ءدۇمپۋ جاساعان جۇمىسسىزداردى قولداۋ ماقساتىندا شىعارىلعان «جۇمىسقا قابىلدايمىن!» گازەتى، اتالعان ەلدىڭ ەڭ ءىرى راديوارنالارىندا جۇرگەن «كەلەشەكتەن كەلگەن مالشى» كوپ ءبولىمدى قويىلىمى، تەلەۆيزيا سالاسىنا جاڭا بەتبۇرىس جاساعان ء«سىز كىمسىز؟»، «اشىق ەسىك» توك-شوۋلارى ايتا بەرسەك، اتان تۇيەگە اۋىر جۇك بولاتىن ەڭبەكتەرى ونى ەل الدىنداعى ابىروي بولەپ، ءوزىنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى كينو الەمىنە الىپ كەلدى.

«كىشى حاندار ءداۋىرى» جانە ارمان

ارمان ەڭ اۋەلى تەلەپەسالار جازىپ، ونى موڭعولياداعى تەلەارنالار ارقىلى حالىققا ۇسىنىپ، كورەرمەن ىقىلىسىنا بولەنگەن سوڭ بارىپ، كينوعا قادام باستى. ونىڭ 2005-2006 جىلدارى ءتۇسىرىپ، ەفيرگە شىعارعان «شەتسىز، شەكسىز شىرماۋىق» اتتى 26 سەريالى كينوسى حالىقارالىق «Mercy Cor» ۇيىمى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ بويىنشا 400 مىڭ ادام كورگەن. بۇل قازاق كينوسى ءۇشىن ازىرگە ارمان عانا. بۇدان سوڭ، رەجيسسەر ءارى پروديۋسەر ارمان الەننىڭ «ماحاببات سالونى» كومەديالىق /12 سەريالى/ جانە «جەڭىمپاز» /22 سەريالى/ فيلمدەرىن جارىققا شىعاردى. ءبارى دە تابىستى بولدى. تابىستى بولعانىنىڭ ءبىر دالەلى، قىتاي مەن جاپونيادان ۇسىنىستار ءتۇسىپ، ارماننىڭ قولىنان شىققان تاريحي ءفيلمدى كورسەك دەپتى. كينو دەسە، رەسەيدى عانا بىلەتىن، اراسىندا گولليۆۋدتىڭ اكتەرلەرىن ءىس-شاراعا عانا شاقىراتىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ كينو سالاسى ءۇشىن قىتاي مەن جاپونيادان ۇسىنىس الۋ دەگەنىڭىز، تۇسكە كىرمەگەن دۇنيە. ارمانعا قۇدا تۇسكەن قىتايدىڭ «شىڭعىس حان» كوپ سەريالى ءفيلمىن بارشا قازاق باس الماي كورگەنى كەشە عانا. سونداي ەل قىزىعۋشىلىعىن وياتقان ءفيلمدى شىعارعان قىتاي كينويندۋسترياسىنىڭ ماماندارى ارماندى اينالدىرىپ جاتسا، دەمەك، كوشپەندىلەر كەڭىستىگىن كورە بىلەتىن رەجيسسەردى تانىپ وتىرعانى ءسوزسىز. ال، ارمان بۇل ۇسىنىستار تۋرالى بىلاي دەيدى: ء«ار جاسالعان ۇسىنىسقا قۋانىپ، ءار ءجىپتىڭ باسىن ۇستاساڭ، ءونىم شيكى بولىپ شىعۋ مۇمكىن. مەن ءۇشىن ءار ءفيلمنىڭ شيكى ءارى شالا بولىپ شىعۋ كەشىرىلمەس دۇنيە. وزىمە تالابىم سونداي».

رەجيسسەرلىك ءھام پرودەسەرلىك بابىنا كەلگەن ارمان 2013-2014 جىلدارى كوشپەندىلەر الەمىنە العاشقى كينوقادامىن جاسادى. فيلم «كىشى حاندار ءداۋىرى» دەپ اتالادى. 20 سەريادان تۇرادى. اتالعان كينو موڭعول تاريحىنا نەگىزدەلگەن. ءفيلمى ەكرانعا جول تارتقان بويدا حالىق قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ، ۇزدىك فيلمدەر قاتارىنا قوسىلدى. بۇل فيلم جايلى ارمانى ءبىر سوزىندە ءبۇي دەيدى: «كوپ سەريالى فيلمدەردى حالىق كوپ قىزىقتايتىن بولعان. ءبىز كينو سەريال ارقىلى حالىققا تاريحىن، مادەنيەتىن، ونەرىن، ءداستۇرىن كورسەتۋىمىز كەرەك بولدى. 2006 جىلى ەلىمىز ۇلى موڭعول يمپەرياسىنىڭ ورناعانىنا 800 جىل مەرەي تويىن اتاپ وتكەن كەزدە ء«بىز شىڭعىس حاننىڭ ورناتقان ۇلى موڭعول ەلىنىڭ  تويىن اتاپ وتۋدەمىز، ەندەشە، نەگە الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاعان موڭعول ەلى قازىر وسىنداي كىشكەنتاي، ءالسىز كۇي كەشۋدە؟» دەگەن سۇراق تۋىندادى. مىنە، وسى سۇراقتىڭ تاريحي جاۋابىن ءبىز جاستارعا ءتۇسىندىرۋمىز كەرەك بولدى. وسىلاي عانا تاريحتاعى قاتەلىكتى ءتۇسىنىپ، الداعى ۋاقىتتا ەل دامۋىنا ۇلەسىن قوسار دەگەن ويمەن جاسادىق. ءسويتىپ، «كىشى حاندار ءداۋىرى» ءفيلمى دۇنيەگە كەلدى. وتە ۇلكەن شىعىن بولعان جوق. ءماندى-ماعىنالى قاراپايىم فيلم وسىنداي باستامامەن جارىق كوردى. ءوز مۇمكىندىگىمىزبەن اي مەرزىمدە جاسادىق». قاراڭىز، 20 سەريالى ءفيلمدى ەكى اي مەرزىمدە جاساعان!!! ال، ءبىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان كوپ سەريالى ءفيلمدى تۇسىرەمىز دەگەنىمىزگە جىلدان استى. ءالى ەزىپ ءجۇرمىز. ءتىپتى ءتۇسىرۋ جۇمىستارى كۇنى كەشە عانا باستالادى دەپ حابارلادى. ال، توي بولسا، باستالىپ كەتتى. ال، ارمان جانە ونىڭ ۇجىمى ەشقانداي مەملەكەتتىك تاپسىرىس الماي، ءوز قاراجاتتارىنا 20 سەريالى تاريحي فيلم ءتۇسىرىپ، ەلگە تارتۋ ەتكەن. ءار جاعىن ءوزىڭىز ويلاي بەرىڭىز! مۇنى بىرەۋدى مۇقاتۋ ءۇشىن ەمەس، ءسوزى رەتى كەلگەن سوڭ، ايتىپ وتىرمىز. ال، «كىشى حاندار ءداۋىرى» ءفيلمىنىڭ تەز ۋاقىتتى ءتۇسىرىلۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. سەبەپ – موڭعوليا تابيعاتى جانە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ كوشپەندى قالىپتا ساقتالعاندىعى. ياعني، ناتۋرا ىزدەپ قينالمايسىز، تاريحي فيلمدەرگە قاجەتتى بۇيىمدار، كيىز ءۇي، ات-تۇرمان، مىڭعىرعان مال، ات قۇلاعىندا وينايتىن كاسكادەر، مىڭ قول اسكەردى بەينەلەيتىن توپ-توپ ادام ىزدەپ ارامتەر بولمايسىز. مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوشىپ-قونىپ، كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستانىپ، وسى ارقىلى الەم تۋريستەرىنىڭ اعىلىپ باراتىن جەرىنە اينالعان موڭعوليا حالقىنىڭ دەنى تاريحي كينو تۇسىرۋگە دايىن تۇرعان الاڭ. ەڭ باستىسى، مۇندا ءفيلمنىڭ نەگىزگى تۇسىرىلىمىنە قارجى بىزبەن سالىستىرعاندا وتە از جۇمسالادى. سەبەبى، ەشنارسە قۇراستىرىپ، جاساتىپ، شاقىرتىپ، اكەلتپەيسىز. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي تاريحي ءفيلمدى 1000-عا جۋىق تەلەارنا جارنامالارىن، روليكتەر جاساعان، 50-60 موڭعوليالىق جانە شەتەلدىك انشىلەردىڭ كونتسەرتتەرىن، 200-دەن استام بەينەكليپتەر، دەرەكتى فيلمدەر، باعدارلامالار مەن كوركەم فيلمدەردى ءوز كۇشىمەن، ءوز تەحنيكامىزبەن تۇسىرگەن ءارى اقش پەن وڭتۇستىك كورەيا ەلدەرىنىڭ كينوالپاۋىتتارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى «ەس تي» سەكىلدى كينوستۋديا تۇسىرسە، تاريحي ءفيلمنىڭ ەكى ايدا اياقتالماسىنا امالى جوقتاي.

مىنە، وسىنداي مۇمكىندىك، ورايمەن ومىرگە كەلگەن «كىشى حاندار ءداۋىرى» ءفيلمىنىڭ ءوزى-اق، رەجيسسەر ارمان الەننىڭ حالىقارالىق كينودا ءوزىنىڭ كوزدەگەن بيىگىنە جەتۋ جولىندا نىق تۇرعانىن انىق اڭعارتادى.

Abai.kz