قىپشاقتىڭ تەگى – قازاق.  قىپشاق، قازاق، عۇن، ساق،  الاش، تۇركى – سينونيم. ءبارى ءبىر ەل، ءبىر ۇلتتىڭ بالاما اتاۋلارى، ءبارى ءبىر اتانىڭ، ياعني قازىق جۇرتتا (قازاق دالاسىندا) وتىرعان ۇلى ەلدىڭ  ۇرپاعى.  ونى باتىستىقتاردىڭ قۋماندار دەگەن اتاۋىنان دا ايقىن كورۋگە بولادى.

 

ەنتسيكلوپەديالىق دەرەكتە «قىپشاق دالاسى – دنەپردەن شىعىسقا قاراي جەتىسۋ ولكەسىنە دەيىنگى ۇلان عايىر كەڭىستىك، بۇل دالادا تۇرىك تەكتەس – كوشپەلى قىپشاقتار مەكەندەگەن. ورىس جىلنامالارىندا قىپشاقتاردى «دالالىقتار» (پولوۆتسى), باتىستا ولاردى «كۋماندار» دەپ اتادى. ۆەنگريادا «ۇلى كۋمانيا»، «كىشى كۋمانيا» اتتى وبلىستار بار» دەلىنەدى.

الايدا، قىپشاقتاردىڭ شىعۋ تەگى جونىندە بۇگىنگى تاريح عىلىمىندا كوكەيگە قوناتىنداي ەتىپ تۇبەگەيلى تياناقتالعان بىردە ءبىر تۇجىرىم جوق.  مىسالى:

1. «وعىز حاننىڭ ءبىر بەگى سوعىسقا ايەلىن الىپ بارىپ ەدى. ءوزى ۇرىستا ءولىپ، قاتىنى قاشىپ

قۇتىلىپ، ەكى سۋدىڭ اراسىندا تۇرعان حاننىڭ ارتىنان جەتتى. ايەل جۇكتى ەدى. تولعاعى كەلدى. كۇن سۋىق ەدى، كىرەيىن دەسە ءۇي جوق،  ءىشى شىرىگەن ءبىر ۇلكەن اعاشتىڭ قۋىسىنا بوساندى، ۇل تاپتى. مۇنى ەستىگەن حان: «اكەسى مەنىڭ كوز الدىمدا سوعىستا ءولدى، قامقورشىسى جوق» دەپ اتىن قىپشاق قويىپ، ءوز قامقورلىعىنا الدى. تۇركى تىلىندە ءىشى قۋىس اعاشتى قىپشاق دەر ەدى، بۇل بالا اعاش ىشىندە تۋعاندىقتان، اتىن قىپشاق قويۋى سودان ەدى. بۇل كەزدە ءىشى قۋىس اعاشتى شىپشاق دەيدى. قارا حالىق ءتىلى كەلمەگەندىكتەن ك-ءنىڭ ورنىنا ش-ايتىپ كەتكەن. بۇل بالانى حان ءوز تاربيەسىندە ۇستادى، جىگىت بولعاننان سوڭ كوپ ەل جانە نوكەر بەرىپ، وعىز حانعا جاۋ بولعان ورىس، ولاق، ماجار، باشقۇر ەلدەرىنە جىبەردى.  300 جىل دون مەن ەدىل اتتى ەكى ۇلكەن وزەننىڭ جاعاسىندا پاتشالىق ەتتى. بارشا قىپشاق ەلى سونىڭ ناسىلىنەن شىقتى. وعىز حاننىڭ زامانىنان شىڭعىس حاننىڭ زامانىنا دەيىن دون، ەدىل، جايىق اتالاتىن بۇل ءۇش سۋدىڭ جاعاسىندا قىپشاقتان وزگە ەل جوق  ەدى. ول جەردە قىپشاقتار ءتورت مىڭ جىلداي وتىردى، سوندىقتان ول جەر دەشتى قىپشاق (قىپشاق دالاسى) دەپ اتالدى». (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى»، 19-20 بەتتەر). 

ءبارى كوكەيگە قونىمدى. كوكەيگە قونبايتىنى «تۇركى تىلىندە ءىشى قۋىس اعاشتى قىپشاق دەر ەدى، بۇل بالا اعاش ىشىندە تۋعاندىقتان، اتىن قىپشاق قويۋى سودان ەدى. بۇل كەزدە ءىشى قۋىس اعاشتى شىپشاق دەيدى. قارا حالىق ءتىلى كەلمەگەندىكتەن ك-ءنىڭ ورنىنا ش-ايتىپ كەتكەن» دەگەنى. شىپشاق دەگەن ءىشى قۋىس اعاشتان تۇتاس ءبىر حاندىق (مەملەكەت) اتاۋى دۇنيەگە كەلىپتى دەگەنى مەنىڭ كوڭىلىمە قونار ەمەس.

2. «قىپشاق. بۇل قاڭلىدان ءبولىنىپ ەلسىز بوس جەرگە كەتكەندىكتەن قىپشاق اتانعان. ماعىناسى – بوس، ءشول، ەلسىز دەگەن ءسوز. شىڭعىس حاننان كوپ بۇرىن ەدىل-جايىق ماڭىنا بارىپ، ءبىر پاتشالى جۇرت بولىپ تۇرعاندا، جوشى حان الىپ قاراتقان. سولاردىڭ اتىمەن ول جاق ءداشتى قىپشاق اتانعان. قىپشاق رۋلارى: توقسابا، سيتا، بورجوعلى، انجوعلى، دورتقارا، بارۇعلى، ءجۇزنان، قوتان، بورلى، قانوعلى، ورتا جۇزدە ءار جەردە ازعانا قىپشاق بار بولسا دا، قاي رۋىنان ەكەنىن بىلمەيمىن، قىپشاقتىڭ ازايعان سەبەبى ءار ءتۇرلى تۇرىك حالقىنا قوسىلىپ كەتكەندىكتەن، كوبى نوعاي مەن وزبەك بولىپ كەتكەن» (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» الماتى-1991. 35 بەت). 

ءۋاج: ەلسىز جاتقان بوس جەردىڭ  اتاۋىنان تۇتاس ءبىر حاندىق (مەملەكەت) اتاۋى دۇنيەگە كەلىپتى دەگەنى دە كوڭىلىمە قونار ەمەس.

3. «قىپشاق-قازاق حالقىنىڭ، باسقا دا بىرقاتار تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزىن قۇراعان ەجەلگى تايپا، ورتا عاسىرلاردا ورتالىق ازيا مەن شىعىس ەۋروپانى مەكەندەگەن اسا ءىرى ۇلىستاردىڭ ءبىرى.

قاراقىپشاقتان تاراعان قوبىلاندى باتىر ءحۇ-عاسىردا كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىن بيلەگەن ابىلقايىر حاننىڭ زامانداسى رەتىندە سيپاتتالادى. قىپشاقتار قازاقتان باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ (قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراشاي، ءازىربايجان، تۇرىكمەن، بالقار ت.ب.) ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن قىپشاقتار نەگىزىنەن سىر بويىن، ارقا ءوڭىرىن، سولتۇستىك باتىس قازاقستان، اقمولا، قوستاناي، تورعاي اۋماعىن مەكەندەيدى. قىپشاقتاردىڭ ۇرانى - «ويباس»، تاڭباسى – ەكى سىزىق (11) (م. داۋتباەۆ «قازاق شەجىرەسى» شىمكەنت-2012. 39 بەت). 

 4. «قىپشاق اتاۋى ەجەلگى تۇركىنىڭ شينا ۋسۋ ەسكەرتكىشىندە العاش كەزدەسەدى. ماحمۇت قاشقاري ەڭبەگى بويىنشا، 9 ع-داعى قىپشاقتاردىڭ قۇرامىنا يماق، سۋبار، قاڭلى، قارابورىكتى، توقسابا، جەتە، ءبورلى ت.ب. رۋلار مەن تايپالار ەنگەن. قىپشاق تۇرىك قاعاندىعى ىدىراعاننان كەيىن العاشىندا قيماق (كيمەك)  قاعاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، 11 عاسىردا ءبولىنىپ شىقتى. قىپشاق حاندىعى تەز ارادا كۇشەيىپ، قىپشاق ورتا ازيا مەن شىعىس ەۋروپاعا تارالا باستادى. شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ باتىس بولىگىندەگى جوشى ۇلىسىن (التىن وردا) تاريحشىلار دەشتى قىپشاق دەپ اتادى. 13 — 14 عاسىرلاردا قىپشاق ءسوزى جالپى “تۇركى” ۇعىمىن الماستىرىپ، التىن ورداداعى ساۋداگەرلەر ءۇشىن قىپشاق سوزدىگى — “كودەكس كۋمانيكۋس” شىعارىلدى. التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن قىپشاق كوپتەگەن ۇلىستارعا ءبولىنىپ كەتتى. ءبىر بولىگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ن.ا. اريستوۆ قازاق حالقىنىڭ قۇرالۋ كەزىندە كولدەنەڭ، ۇزىن، تانابۇعا، قارابالىق، ت.ب. قىپشاق رۋلارى بولعان دەپ كورسەتسە، ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ ايتۋىنشا ول كەزدە قىپشاق تايپاسى قۇرامىندا تورايعىر، تۇيشىكە، قىتايقىپشاق، بۇلتىڭ، قارابالىق، كولدەنەڭ، تانابۇعا، ۇزىن، كوكمۇرىن رۋلارى بولعان. قازاق شەجىرەلەرىندە 92 باۋلى قىپشاق دەپ اتالادى، بىراق ەشقايسىسىندا ونىڭ بارلىعى بىردەي تاراتىلمايدى. شەجىرە بويىنشا قىپشاقتاردىڭ ءوسىپ-ءونۋى تومەندەگىشە سيپاتتالادى: قىپشاقتاردان اقتامسوپى، ودان قۇلان-قىتاي، ودان ءسۇلىمالىپ، ودان كەبەكالىپ، ودان ءمۇيىزدى سارىابىز. ءمۇيىزدى سارىابىزدان قىتاي-قىپشاق، قاراقىپشاق، سارىقىپشاق، قۇلانقىپشاق تارايدى. قازاق قۇرامىنا ەنگەن قىپشاق شەجىرەسى بويىنشا، قاراقىپشاقتىڭ ءىرى-ءىرى بەس اتاسىنا (ۇزىن، بۇلتىڭ، كولدەنەڭ، قارابالىق، تورى) بولىنەدى» (قىپشاقتار. ۋيكيپەديا اشىق كىتاپحاناسىنان).

5. قىپشاق حاندىعىنىڭ تاريحى «قىپشاقتار تاريحى كىتابىندا»  بىلايشا بەرىلەدى:  «قىپشاق» اتاۋى ەڭ ءبىرىنشى رەت 760 جىلى ەجەلگى تۇرىكتىڭ رۋنيكالىق ەسكەرتكىشتەرىندە اتالادى. مۇسىلمان دەرەكتەرىندە قىپشاقتار تۇڭعىش رەت اراب گەوگرافى يبن حوردابەكتىڭ (IX ع.) جىلنامالىق جيناعىندا ۇشىراسادى.

656 جىلى باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن التاي تاۋىنىڭ سولتۇستىك جاعى مەن ەرتىس ءوڭىرىن جايلاعان قىپشاقتاردىڭ ەداۋىر مول توپتارى قيماقتاردىڭ باسشىلىعى مەن تايپالار وداعىنىڭ وزەگىن قۇرايدى. الايدا نەگىزگى قىپشاق تايپالارىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە ۇمتىلعان تالابى VIII عاسىردىڭ سوڭىندا ولاردى قيماق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ، باتىسقا قاراي كوشۋىنە اپارىپ سوعادى. بىراق قىپشاقتار ءتۇبىرلى تاۋەلسىزدىككە جەتە المايدى، ولار VIII-X عع. قيماق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، قىپشاقتار تاريحى قيماقتار تاريحىمەن قوسا ورىلەدى. (قاتە تۇجىرىم. قيماعى دا، قىپشاعى دا ءبارى ءبىر ەل. ءسوز تۇبىرىندە «قي»، «كي»، «گي»، «قى» دەگەن ءتۇبىرى بار ەلدەردىڭ ءبارى قياننىڭ (قياتتىڭ) ۇرپاعى. قياتتىڭ ءتۇپ ماعىناسى قي-اد، ياعني قي اداي. ولار تاريحتا قيدان اتاۋىمەن دە بەلگىلى. قي تايپاسىنىڭ شىعۋ تەگى وتە ءارى دە.  قازاقتىڭ قيىر شىعىس دەيتىنى، ياعني شىعۋ (باستالۋ), سوعان سايكەس كۇننىڭ شىعۋى دەيتىن ۇعىمىمىز تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. بۇل داۋعا جاتپايدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا قيىر باتىس دەگەن ءسوز جوق. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە، بۇل ءسوزدىڭ قيىر شەتتە، ياعني وتە الىستا دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن جانە مالدىڭ قۇمالاق، تەزەگىنىڭ كەۋىپ، قاتىپ، نىعىزدالىپ، قۇرعاپ وتقا جاعۋعا جارامدىسىن «قي» دەپ اتايتىنىن قوسىڭىز. ءىس-ارەكەتتىڭ بالاما اتاۋى «قيمىل»، وڭتۇستىك باتىس ازياداعى گيمالاي تاۋى اتاۋى سولاردان قالدى. بۇلار قياننىڭ تولىپ-تولىسقان ۇرپاعى قيات - قىپشاقتاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقى. الەمگە ايگىلى شىڭعىس قاعان شىققان رۋ (قيات) وسى. 

XI عاسىردىڭ باسىندا قيماق قاعاناتى تاراعاننان كەيىن، قيماق، قىپشاق جانە قۋمان تايپالارىنىڭ بۇرىن جايلاعان جەرلەرىندە اسكەري ساياسي جەتەكشىلىك قىپشاق حاندارىنىڭ قولىنا كوشەدى. قىپشاقتىڭ وكىمەت باسىنا كەلگەن اقسۇيەكتەر اۋلەتى وڭتۇستىك جانە باتىس باعىتتارىندا بەلسەندى قيمىل-ارەكەتتەرگە كىرىسىپ، ورتا ازيا جانە وڭتۇستىك شىعىس ەۆروپا مەملەكەتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋعا كىرىسەدى.

ايماقتاعى ەتنيكالىق ساياسي احۋالدىڭ وزگەرۋىنە سايكەس، XI ع. ەكىنشى جارتىسىنداعى جازبا دەرەكتەردە بۇرىن وسى جەردە وعىزدار اتالىپ كەلگەن «وعىزدار دالاسىنىڭ» (مافازات ءال-گۋز) ورنىنا دەشتى- قىپشاق اتى پايدا بولدى.

ەرتىستەن دنەستىرگە دەيىنگى بۇكىل تەرريتوريانى الىپ جاتقان دەشتى-قىپشاقتىڭ تاريحي گەوگرافيالىق وبلىسىن شارتتى تۇردە ەدىل بويى ارقىلى اسا ۇلكەن ەكى ەتنيكالىق-تەرريتوريالىق بىرلەستىككە بولۋگە بولادى: باسىندا توقسوبا (توعىز، توبىش م.ق.) رۋلىق اۋلەتى تۇرعان باتىس قىپشاق بىرلەستىگى جانە ەل-ءبورىلى (كەلىمبەردى، الشىن م.ق.) رۋىنىڭ حان اۋلەتى بيلەگەن شىعىس قىپشاق قاعاناتى.

قىپشاق ەتنيكاسىنىڭ قازاق تەرريتورياسىندا قۇرىلۋى اسا ۇزاق پروتسەسس بولعان، ول ءۇش كەزەڭگە ءبولىندى:

1.VII-VIII عع. Kيمەك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى قىپشاقتار;

2.VIII-IX عع. التاي تاۋلارىنان باتىستاعى ەدىل وزەنىنە دەيىنگى تەررتورياعا قونىستانىپ، ساياسي ۇستەمدىك العان قىپشاقتار;

3.XI-XIII عع. شىعىس ۇلىستاعى ايبىندى قىپشاقتار.

XI ع. ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قىپشاقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا ەنگەن نەگىزگى تايپالار: قيماقتار (قيدان، قيان، قياتتار م.ق.), باياندۋرلار، باياۋىتتار (بايۇلىلار م.ق.), قاڭلىلار (ماڭعىستاۋلىق قاڭعالىقتار (م.ق.), ۇران (تۇران م.ق.) تايپالارى. ءابۋ-ل-عازيزدىڭ حابارى بويىنشا ىستىق كول مەن تالاس جاعالاۋىنا قونىستانعان قاڭلىلار دا كىرگەن.

راشيد-اد-ءديننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قىپشاق قوعامىندا ۇران تايپاسىنىڭ بەدەلى ەرەكشە بولعان. وعان سەبەپ حورەزم شاحى مۇحاممەد II شەشەسى تۋركان-حاتۋن وسى ۇران تايپاسىنان بولعان. موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ قارساڭىندا قىپشاقتارمەن حورەزم شاحىنىڭ اراسىنداعى جاقسى قاتىناس بولعان ءتارىزدى. سونىمەن قاتار قىپشاق اسكەر باسشىلارىنىڭ كوپشىلىگى دە ۇران تايپاسىنان بولعان.

 قىپشاقتاردىڭ قۇرامىنا كورشى جاتقان تۇركى تىلدەس تايپالار دا قوسىلعان. قىپشاقتاردىڭ ساياسي سالماعىنىڭ كۇن ساناپ ءوسىپ بارا جاتۋىنا بايلانىستى، تايپالار مەن ەتنيكالىق توپتار، وزدەرىنىڭ ءبىر ەتنوسقا جاتاتىنىن سانالى تۇردە سەزە وتىرىپ، قىپشاق اتىن الادى. الايدا قىپشاق جۇرتىنىڭ قۇرىلىپ، قالىپتاسۋىنىڭ اياققى كەزەڭىن موڭعول باسقىنشىلىعى ءۇزىپ توقتاتتى (قاتە تۇجىرىم، توقتاتقان جوق، كەرىسىنشە ارى قاراي دامىتىپ، جالعاستىردى. سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمداي قىپشاق، قيماق، قيدان، قيان، قيات ءبارى ءبىر ەل، ءبىر اتانىڭ بالاسى. شىڭعىس قاعان شىققان رۋ اتىنىڭ قيات بولاتىنى دا وسى. ءبارىنىڭ «قي»، «قى» دەلىنىپ، ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى).

قونىستانۋى: XI ع. ورتا كەزىندە قىپشاقتار قازىرگى قازاقستاننىڭ شىعىسىنداعى التاي مەن ەرتىستەن باستاپ، وڭتۇستىگىندەگى بالقاش كولىنەن تەرىسكەيدەگى وڭتۇستىك باتىس ءسىبىردىڭ ورماندى دالا ايماعىنا دەيىنگى كەڭ تەرريتورياسىنا تاراپ، ەمىن-ەركىن قونىستاندى.

قىپشاق حاندارى ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتە وتىرىپ، وڭتۇستىكتە تاراز قالاسىنىڭ ماڭىنا دەيىن جەتەدى، ءسويتىپ قاراحاندارمەن شەكتەسىپ جاتقان جەردەن قانجەك سەڭگىر بەكىنىسىن سالادى.

قىپشاق تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى وزدەرىنىڭ ەتنيكالىق-ساياسي بىرلەستىگى شەبىنىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا، نەگىزىنەن تۇراقتى بولعان، تەك وڭتۇستىك-باتىس شەكارادا XII ع. 30-جىلدارىنان باستاپ حورەزم شاحتار مەملەكەتى تىم بەلسەندى ساياساتتى جۇرگىزۋگە كوشەدى.

حاندىقتىڭ قۇرىلۋى: سىرداريا بويىنداعى وعىزدار مەملەكەتىن، ورتا ازياداعى حورەزم شاحتار جانە قاراحاندار اۋلەتىمەن سوعىسقا جانە سوقتىعىستارعا اكەلىپ جەتكىزگەن. XI ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا بۋىرقانعان داۋىلدى وقيعالار قىپشاقتار مەملەكەتىن قۇرۋدىڭ وبەكتيۆتى سەبەبىنە اينالدى (قاتە تۇجىرىم. ول سوعىستاردىڭ تۇتانۋىنا قىپشاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى سەبەپ بولعان جوق. كەرىسىنشە، كوپتەگەن سەبەپتەردىڭ سالدارىنان بارىپ قىپشاق حاندىعى قۇرىلدى، قازاق دەگەن ۇلتتى جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن).

XI عاسىردىڭ باسىندا قيماق قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن ەرتىستەن ەدىلگە دەيىنگى كەڭ اۋماق قىپشاقتاردىڭ قولىنا ءوتتى. وسىلايشا، قىپشاق حاندىعى (XI ع.-1219 ج.) پايدا بولدى. XI-XII عع. ورتالىق ازيا مەن شىعىس ەۆروپاداعى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىندەگى سانى جاعىنان ەڭ كوبى قىپشاقتار بولدى. ورداسى سىعاناق قالاسى.

قىپشاق مەملەكەتى ءوزىنىڭ ساياسي جاعىنان كۇشەيىپ تاريح ساحناسىندا ەلەۋلى كوتەرىلگەن كەز XI عاسىردىڭ ورتاسى.

قىپشاق حاندارىنىڭ بيلىگى اكەسىنەن بالاسىنا مۇراعا قالىپ وتىرعان. حاندار شىعاتىن اۋلەتتىك رۋ-ەل ءبورىلى (شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتاسىنىڭ ەسىمى بورتە ءبورى ەكەندىگىن ەسكە الىڭىز م.ق.)  دەپ اتالىنعان. ماحمۇد قاشقاريدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، XI-XIII عع باسىنداعى قىپشاق حاندارى اۋلەتىنىڭ العاشقى اتاسى ابار حان بولعان ەكەن (تابار). وردا دەپ اتالاتىن حان ورداسىندا حاننىڭ مال-مۇلكى مەن ارمياسىن باسقارعان حاننىڭ باسقارۋ اپاراتى ورنالاستى. اسكەري-اكىمشىلىك جاعىنان قىپشاق حاندىعى كونە تۇرىك داستۇرلەرىن ساقتاپ، ەكى قاناتقا بولىنگەن. وڭ قاناتى ورداسىمەن جايىق وزەنى بويىندا، سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىندا، سول قانات-ورداسىمەن سىعاناق قالاسىندا تۇرعان. وڭ قانات ەكىنشىسىنەن كۇشتىرەك بولعان. اسكەري ۇيىمدار مەن اسكەري-اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنە ايرىقشا ماڭىز بەرىلگەن، ويتكەنى ولاردان كوشپەلى تۇرمىس ەرەكشەلىگى تولىق كورىنگەن جانە ولار كوشپەلى ومىرگە مەيلىنشە ساي، مەيلىنشە قولايلى بولعان.

قوعامدىق قۇرىلىمى: جازبا دەرەكتەر حابارىنا سۇيەنسەك، قىپشاقتار ەلىندەگى كوپتەگەن كىسىلەردىڭ بىرنەشە مىڭنان جىلقىسى بولعان، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ جىلقىسىنىڭ سانى 10 مىڭعا جەتكەن جانە ودان دا كوپ بولعان. يبن باتۋتانىڭ (اراب تاريحشىسى) حابارىنا قاراعاندا، جەكە ادامداردىڭ مۇلكىنە قول سۇققان ادام قاتال جازالانعان، كادۋىلگى حۇقىقتىڭ (تورەلىك ايتۋ) نورماسى، ولار ايىپتالۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەلگەن. ماسەلەن: ەگەر بىرەۋدىڭ اتىن ۇرلاسا، اتتى قايتارۋمەن بىرگە 9 ات ايىپ بەرۋگە ءتيىستى بولعان. (ولاردا دا قازاقتىڭ ەجەلگى «توعىز-توعىز» قاعيداسى قولدانىلعان م.ق.).

قولعا تۇسكەن تۇتقىندار قۇل رەتىندە پايدالانىلعان. شەجىرەدە قىپشاق مەملەكەتىندە قاراپايىم ادامداردى «ەرلەر» دەپ اتاعان. «ەرلەردەن» حان ەسەبىندە جاساقتار قۇرىلدى. (ەر-ازامات دەگەن ۇعىم كۇنى بۇگىندە دە قولدانىستا جۇرگەن جوق پا؟ م.ق.).

قىپشاق حاندىعى  كونەتۇرىك مەملەكەتىنىڭ ءداستۇرىن دامىتىپ، جالعاستىردى.

ال ءتىل مەن جازۋعا كەلسەك، تۇركى داۋىرىندە (VI –XII عع ). قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن رۋ – تايپالاردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندەگى تۇركولوگيا عىلىمىندا تولىعىمەن دالەلدەنگەن. الايدا، ءتىل عىلىمىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، نەگىزگى تۇركى تىلدەس قارلۇقتاردىڭ، قيماق – قىپشاقتاردىڭ، وعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ، قىرعىزداردىڭ ت. ب. رۋ – تايپالاردىڭ وزدەرىنە ءتان ديالەكتىلەرىنىڭ بار ەكەندىگى انىقتالعان.

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردە تۇركى تىلدەس رۋ – تايپالار ءومىر سۇرگەن جەرلەردەگى ەسكەرتكىشتەردەن ۇلكەن – كىشى ەكى جۇزدەن استام كونە تۇركى تىلىندەگى جازبا دەرەكتەر تابىلعان. ونىڭ ىشىندە ورحان، ەنيسەي وزەندەرىنىڭ بويىنداعى كۇلتەگىن، تونىكوك «التىن تاس كىتابى» جازۋلارى بەلگىلى بولسا، قازاق جەرىندەگى تالاس وزەنى بويىنداعى تەرەڭسايدان تابىلعان جانە ت.ب. جازۋلار بەلگىلى.

تۇركى تىلىندەگى جازۋلار ءتىل عىلىمىندا رۋنا جازۋ دەپ اتالعان. تۇركى جازۋى ءبىر – بىرىمەن قوسىلماي جازىلاتىن 38 ارىپتەردەن تۇرادى (رۋنا جازباسى، رۋ دەگەن ءسوز ءتۇبىرى ايتىپ تۇرعانداي باستاۋىن قازاقتىڭ رۋلىق تاڭباسىنان الادى م.ق.).

تۇركى داۋىرىنەن قالعان «كۇلتەگىن»، «بىلگە قاعان» سياقتى تاسقا جازىلعان داستانداردى قازاق حالقى وزدەرىنىڭ ءتول دۇنيەسىندەي قارسى الدى. وعان باستى سەبەپ، ونداعى جازىلعان ادەت – عۇرىپ، سالت – سانا، ءدىني – نانىم، سەنىم، ماقال – ماتەل، باتىرلىق جىرلاردىڭ ۇلگىلەرى ءبارى، حالقىمىزدىڭ تىرلىك – تىرشىلىگىنەن الىنعانداي ۇقساس. بۇل مۇرالار قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان باستاۋى.

ح عاسىردان باستاپ يسلام ءدىنىنىڭ قازاق جەرىندە ەتەك جايا باستاۋى اراب جازۋىنىڭ تۇركىلەر اراسىندا ەنە باستاعاندىعىن كورسەتەدى.

تۇركىلەر اراسىنان شىققان عۇلاما-عالىمدار، اقىن–جازۋشىلارىمىز ءال – فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشعاري، احمەت ياسساۋيلەر ءوز شىعارمالارىن اراب جازۋىمەن تۇركى تىلىندە جازعان. ال ءحىى ع. باستاپ تۇركى جازۋى جازىلۋى جاعىنان ومىردەن شىعا باستايدى. دۇنيە جۇزىنە ايگىلى بولعان جەرلەسىمىز ءال – ءفارابيدىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى اراب الىپپەسىمەن جازىلعان.

ءدىني نانىمدارى: VI–XII عاسىرلارداعى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى حالىقتاردىڭ اراسىندا الۋان ءتۇرلى دىندەر، نانىمدار مەن سەنىمدەر ورىن الىپ وتىردى. تۇركىلەردىڭ زيراتتارىنان تابىلعان زاتتار ولاردىڭ اتا – بابالاردىڭ ارۋاعىنا تابىنعانىن جانە ولاردىڭ و دۇنيەلىك ومىرگە سەنگەندىكتەرىن كورسەتەدى. ولارداعى باستى ءبىر نانىم – وتقا تابىنۋ. ونى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن جەرلەنگەن ادامداردىڭ زاتتارىمەن، ءمىنىس اتتارىمەن بىرگە ورتەلىپ قويىلاتىن ادەت – عۇرىپتارى دا انىقتالعان. ول ادام دەنەسىن وتپەن الاستاۋ بولسا كەرەك. تۇركىلەر تابيعاتقا دا تابىنعان. ولار ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن جەر انانىڭ قويىنىنا ورتەپ، كۇل مەن كومىرىن عانا جەرلەگەن. ەگەر ادام كوكتەمدە نەمەسە جازدا ولسە، ول ادامنىڭ تۋعان – تۋىستارى ءبىر توبەگە جينالىپ كيىز ءۇي تىگىپ، الىپ بارعان مالدارىن قۇرباندىققا شالىپ، ودان كەيىن ولگەن ادامنىڭ ءمايىتىن، اتىن، زاتتارىن ورتەپ، ۋاقىتشا ساقتاپ، كۇزدە ءشوپ سارعايعاندا عانا جەرلەيتىن بولعان. ال ەگەر ادام كۇزدە نە قىستا قايتىس بولسا، ول ادامدى جوعارىداعى ادەت – عۇرىپتارىن جاساپ، كوكتەمدە جەر كوگەرىپ، ءشوپ شىعىپ، جاپىراقتار جايقالا باستاعان كەزدە جەرلەيتىن. بۇل ادەت نانىم – سەنىمنەن تابيعاتتىڭ ءتورت كەزەڭىنە تولىق تابىنۋدى بايقاتادى.

تۇركىلەردىڭ كوككە نەمەسە اسپان الەمىنە سيىنعاندارىن كۇلتەگىن جازۋىنداعى مىنا شۋماقتان انىق بايقاۋعا بولادى:

كوككە تۇركى ءتاڭىرىسى،

ءتاڭىرى قۋات بەرگەن سوڭ،

ءتاڭىرى جارىلقاعاندىقتان. مۇنداي ادەت، نانىم – سەنىمدەر قازاقتاردا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورىندالىپ ءجۇر. تۇركىلەردە ادام بالاسىنىڭ تىرەگى تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى، وتباسى، وشاق قاسى بولىپ تابىلاتىن اناعا «ۋماي انا» دەگەن ات بەرىپ، وعان تابىنعان. جەتىسۋلىق قازاقتاردىڭ «ۋماي اناعا» تابىناتىنىن ش. ءۋاليحانوۆ تا جازعان بولاتىن. كەيبىر جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، قيماقتار مەن قىپشاقتار كۇنگە، جۇلدىزدارعا تابىنعان. ء(بىز سول ۇماي انانى ءالى ۇمىتقانىمىز جوق. اپتالىق كۇن ساناۋ جۇيەسىندەگى جۇما كۇنى وسى انامىزدىڭ اتى. جۇمانىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇما» بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى م.ق.).

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، تۇركىلەردە حريستيان (نەستوريان), مانيحەي، بۋددا دىندەرى بولعان.

تۇركى تايپالارى ءىح ع. باستاپ جاپپاي مۇسىلمان دىنىنە ەنە باستايدى. ال مۇسىلمان ءدىنىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن ەسەبىندە العاشقى بولىپ قابىلداعان قاراحان مەملەكەتى. ساتۇق بوگراحاننىڭ بالاسى مۋسا حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى (960 ج.).

جەرىمىزدەگى تۇركى ءداۋىرىنىڭ التى عاسىرعا جۋىق (VI–XII عع.) مەرزىم ىشىندە ءومىر سۇرگەن تۇرىك، باتىس تۇرىك، تۇركەش، قارلۇق، وعىز، قيماق، قىپشاق جانە قاراحان حاندىقتارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ وزدەرىنە ءتان دامىعان ماتەريالدىق مادەنيەتتەرى بولدى. توبە–توبە بولىپ جاتقان قىستاق، كەنتتەر مەن قالا جۇرتتارىنىڭ ورىندارىنا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستار، تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ VI–XII عع. وزىندە تۇراقتى مەكەن – جاي سالىپ وتىرىقشىلانعان ومىرلەرىن بايقاتادى. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە شىعىس اۋداندارىندا وتىرىقشىلىق باسىم بولعان.

تۇركى داۋىرىندەگى وبالاردان ادامداردى كيىمدەرىمەن جەرلەنگەندەرى بەلگىلى. ماسەلەن، سولتۇستىك، شىعىس قازاقستان جەرىندەگى زيراتتاردان بىلعارى قامزولدار تابىلعان. زيراتتاردان جۇننەن توكىلعان كويلەكتەر، تەرىدەن جاسالعان تون، ىشىكتەردىڭ قالدىعى كەزدەسەدى. تۇركىلەر تاماشا ەتىكشىلەر بولعان. تابىلعان اياق كيىمدەردىڭ ىشىندە وكشەسى بيىك ەمەس، قايقى باس ەتىكتەر جانە كەبىس قالدىقتارى كەزدەسكەن. سول سياقتى تەرىدەن بەلدىكتەر، تاماشا بەزەندىرىلگەن كەسەلەر دە بولدى. اسىرەسە، كەسەلەر التىن، كۇمىس جانە قىمبات باعالى تاستارمەن بەزەندىرىلگەن.

تاراز ماڭىنداعى بابادجا – حاتۋن كەسەنەسى (ح–XII عع.) ورتا عاسىرداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ ەڭ ەرتەدەگى ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلادى. وسىعان جاقىن ورنالاسقان ايشا ءبيبى كەسەنەسى (ح– XII عع.) جانە تارازدىڭ ءوز ىشىندەگى قاراحان كەسەنەسى دە كونە زامان ەسكەرتكىشتەرى.

سىرداريا، تالاس، شۋ، ىلە، يسپيدجاب، وتىرار، تاراز، سىعاناق، بالاساعۇن، سۋياب، مەركە ت.ب قالالار جانە ەگىنشىلىك ءوازيسى مەن كوشپەندىلەر دالاسى اراسىنداعى ۇلى جىبەك جولىندا باتىس پەن شىعىس اراسىندا قولونەر، ساۋدا جانە بايلانىس ورتالىقتارى بولدى.

سونىمەن VI–XII عع. قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن تايپالار قىپشاق–وعىز، قارلۇق–ۇيعىر تىلدەرىندە سويلەپ، وسى تىلدەردە تاريحي-ادەبي شىعارمالار شىعارىپ، ءومىر سۇرگەن. («قىپشاق حاندىعى (XI ع باسى-1219 ج.). قىپشاق جانە ولاردىڭ قونىستانۋى» قىپشاقتار تاريحى كىتابىنان).

تۇسىنىكتەمە: وسى اۋماقتا ءومىر سۇرگەن رۋلار مەن تايپالاردىڭ بارلىعىنىڭ دا نەگىزگى باستاۋ الاتىن ءتىلى بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان. بۇل تىلدە  ادام (مان) اتا سويلەگەن. مانداردىڭ اتىن مانقىستاۋ، ادام اتانىڭ اتىن اداي ۇستاپ وتىر. ەڭ العاشقى تەرىدەن كيىم، اياققا ەتىك تىگىلگەن جەردە وسى ماڭعىستاۋدا. ول جەرلەر قيان، قياندى، قياقتى، قاراقيا،  اق كەتىك دەپ اتالادى. كەتىكتىڭ ءتۇبىرى ەتىك بولاتىنى وسىدان. ء سوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى.

ءسوز رەتى كەلگەسىن توقتالا كەتەيىن: ەتىكتىڭ اۆتورلىق قۇقىعى اق كەتەلەردە جاتىر. كەتە رۋى (بايسارى) الشىننىڭ ۇلكەن ۇلى التى اتا الىمنەن تارايدى. قازىرگى ەۋروپا ەلىندەگى المانيا (الاش پەن مان)  ەلىنىڭ دە شىعۋ تەگى وسى. ولاردا وزدەرىن كەت (حەت، حوت) دەپ ءارتۇرلى بولىپ جازىلىپ جۇرگەن رۋدان تاراتادى. ايگىلى شىڭعىس قاعانعا بالاسىنىڭ (جوشىنىڭ) ءولىمىن دومبىرانىڭ كۇيىمەن ەستىرتەتىن كەت بۇقانىڭ دا رۋى وسى.  كەت (كەتە) رۋىنىڭ (اتاسىنىڭ) اتى، ال بۇقا ءوز ەسىمى. ول كەزەڭدەردە دە، ءتىپتى كۇنى بۇگىندە دە الىمدەر ون ەكى اتا بايۇلى ىشىندە اعا بالالارى دەپ ۇلكەن ىلتيپاتپەن قۇرمەتتەلەدى. شىڭعىس قاعانعا قارالى حاباردى جەتكىزۋگە الشىندار ىشىندە ءالىم اتا ۇرپاعىنا جۇكتەلۋى دە سودان بولعان. ولار «اتا تۇرىپ ۇل سويلەگەننەن، اعا تۇرىپ ءىنى سويلەگەننەن بەز» دەگەن حالىق ماقالىن بەكەم ۇستانعان. اق كەتىك قالاسىنىڭ اتاۋى دا  سول اق كەتەلەردەن قالعان دەپ باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.

ال، ءبىز جاتتىڭ ىقپالىمەن ءوز اعامىز الىمنەن قاشىپ، اق كەتە (اق كەتىك) قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگە ۇلتقا (فورت شەۆچەنكو دەگەن اتاۋعا) تەلىپ بەردىك.

ال قازىرگىلەردىڭ كەتبۇقانى نايمانعا تەلىپ جۇرگەندەرىنە كەلسەك، نايمان اتاۋى ەرتەرەكتە جالپىلاما اتاۋ بولعان، - دەپ باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.

دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟ جاقىندا «الاش» تاريحي-زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ۇجىمى «قازاق» رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى اتتى  جوبا اياسىندا ءۇش كىتاپتان تۇراتىن «نايمان» اتتى تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازىپ ءبىتىردى. وسى ەڭبەكتە نايمان ەتنونيمىنە بايلانىستى التى پىكىر: ءبىرىنشىسى – «نايمان» اتاۋىن جەكە تاريحي تۇلعادان شىعارادى; ەكىنشىسى - بۇل ەتنونيمدى وزدەرىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرادى; ءۇشىنشىسى – موڭعولدىق سەگىز ساندىق كورسەتكىشتەن; ءتورتىنشىسى – «نايى» تۇبىرىنەن كونە تۇرىك تىلىندەگى «دوس» دەگەن ماعىنادان; بەسىنشىسى – «سەگىز وزەن ەلى» دەگەن ماعىنامەن تۋىستاستىرادى; التىنشىسى – كونە تۇركى تىلىندەگى «ۇلكەن ءمالىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىندىگى اتاپ كورسەتىلىپ، «وسى كوزقاراستاردى تالداۋ بارىسىندا نايماندارعا» وسى ەتنونيمدى موڭعول تىلدەس قيدانداردىڭ بەرگەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى دەگەن پىكىرگە توقتالدىق. سونىمەن بىرگە «نايمان» ەتنونيمىن تالداۋ بارىسىندا وسى موڭعول تىلدەس تايپاعا جاتقىزاتىنداردىڭ پىكىرلەرىنىڭ قاتە ەكەندىگىن، شىن مانىندە، نايمانداردىڭ و باستان-اق تۇركى تىلدەس تايپا بولعاندىعىن ناقتى دالەلدەي الدىق دەپ ويلايمىز» دەيدى.                       

ەجەلگى قىتاي جىلنامالارىندا نۇمداردىڭ سەگىز ەلى تۋرالى مالىمەتتەر بار. قازىرگى تاريحشىلار ودان كەيىنگى سەگىز ارىستاردى، ياعني وعىزدار (وگىز) بىرلەستىگىن، وسى نۇم ەلىنىڭ جالعاسى دەپ، ال نايمانداردى سولاردىڭ ۇرپاعى دەپ تۇجىرىم جاساعان. نۇح، نۇق، نۇم،  ناۋ، نوي (نوعاي), ناي (نايمان) بولىپ ءار ءتۇرلى اتالىپ جۇرگەن اتالارىمىزدىڭ تەگى ءبىر ادام، ءبىر ەل، ياعني قازاق ەلى. توپان سۋدان امان قالعان نۇق پايعامباردىڭ قاۋىمى. ناي مان، ناي مانۇلى نەمەسە ماننىڭ ۇرپاعى بولىپ شىعادى. سول سياقتى نۇق-قا «اي» جالعاۋىن جالعاساق نۇقاي، نوي-نوعاي بولىپ شىعادى دا، بۇلدا نۇق اتامىزدىڭ بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ادام اتىنا «ن» جانە «ي،ي، ى، ءى» جالعاۋىن قوسقاندا ۇلى، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ەسكە الايىق.

دەمەك ناي ماندار وتە ەجەلگى قازاقتاردىڭ ۇرپاعى. وعان دالەل: جوعارىدا كورسەتىلگەندەي ناي – نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ، ياعني ادام اتى; ناي – سەگىز ساندىق كورسەتكىش (جالپى ءبولىنۋ وسى سەگىزدەن باستالادى); ناي – ۇلكەن ءمالىن;  ناي – دوس، ناي – ەجەلگى مۋزىكالىق اسپاپ، نايزا – قارۋ، نايزالاسۋ، نايزابويى، نايزاتاس، نايزاقارا، نايمانانا سياقتى ۇعىمدار بار.  بۇل ۇعىمداردىڭ بۇلاي  اتالۋ سەبەبى، وسىلاردىڭ ءبارى قازىرگى قازاقتاردىڭ ناي اتالعان كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتا قانداي زاتتىڭ، قانداي ۇعىمنىڭ اتاۋى بولماسىن، سول ۇعىم سول ەلدىڭ، سول اتانىڭ ەسىمىمەن اتالادى. بۇعان دالەل رەتىندە ادايدىڭ ءتىل مەن جەبە تاڭباسىن ەسكە الساقتا جاراپ قالار. ەندى وسىعان قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى كەلىپ توقتاعان كۇننەن باستاپ، جىل باسى بولىپ ەسەپتەلىپ، تويلانىپ كەلە جاتقان ناۋرىز مەرەكەسىن قوسىڭىز.

نايدىڭ شىعۋ تەگى انالىق تەككە جاتادى. سەبەبى، نايدىڭ ءسوز ءتۇبىرى اي – ايەل، انا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ايدىڭ جەرگە، ايەلدىڭ ەرگە سەرىك بولاتىنى وسى.

ال قيدانعا كەلسەك، تاريحتا كيدان، قيماق، قيان، قىپشاق اتالىپ جۇرگەن الىپ قاعاندىقتى قۇرعاندار شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى، اداي - مۇڭالدىڭ قيان-قياتىنان تارايتىن ۇرپاقتار. «ەدىلدىڭ بويى – ەندى قيان، جايىقتىڭ بويى – جايلى قيان، ماڭعىستاۋدىڭ بويى - شاڭدى قياندى» ەسكە الايىق. ال، ادايدىڭ (قازاقتىڭ) قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى مۇڭالداردى، قازاقتان ءبولىپ تاستاپ «موڭعول» تىلدەس تايپا دەپ اتاۋلارى ءتۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم. دەمەك، قازىرگى ورىس (اعىلشىن، ەۆرەي) ىلىمىنەن ءدارىس العان قازىرگى ۇرپاقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ  سيقى وسى.

قازاقتىڭ بەس قارۋىنىڭ ءبىرى نايزانى جاساعاندار وسى نايمان اتالارىمىز. ادام يگىلىگىنە جارايتىن قانداي دۇنيە بولماسىن، سول زات، سول ادامنىڭ اتىمەن اتالعان. ءبۇل قاعيدا كۇنى بۇگىندە سول كۇيىندە تۇر. نايزا – قىسقارتىلعان ءسوز. ءسوز ءتۇبىرى – اي، ودان ارى ناي، اي، ايزا، يزا (ىزا), ايزا (ايىز) دەگەن سوزدەردەن قۇرالادى. ەندى وسى سوزدەردىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ كورسەك، وسى ءبىر اۋىز سوزدەن، وسى قارۋدى كىمدەر جاساعانىن، ولاردىڭ رۋى مەن اتىن، ءتىپتى نە ءۇشىن جاساعانىن دا بىلۋگە بولادى. اي – ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنى. ءتۇپ توركىنى، اد – اي (اتا مەن انا) اتا – ي (اتانىڭ بالاسى), ياعني اي ادتىڭ بالاسى، ۇرپاعى. دەمەك، نايدىڭ ادتاردىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىنە داۋ جوق. بۇگىنگى نايماندار سول ەجەلگى اد – مانداردىڭ ۇرپاعى. ايىرماسى، ولار ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنان ەنشى الىپ، بولەك وتاۋ تىكتى. ادايلار بولسا ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىندا قالدى. ال، نايزا دەگەن قارۋدى ويلاپ تاپقان اتامىزدىڭ، دالىرەك ايتقاندا انامىزدىڭ اتى ايزا. دەمەك، ايزا اپامىز جاۋىن نايزاعا تۇيرەپ، كەگىن الىپ، ايىزى قانىپ تۇرعان مەزگىلىنەن، وسى اتامىزدىڭ (انامىزدىڭ) اتىنان «ايىز»، «ايىزى قاندى» دەگەن ءسوز قالدى.

نايمان – ءسوز ءتۇبىرى اي. ارى قاراي اي، ناي، ان، مان، يمان، نايمان بولىپ شىعادى. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) مەن ءسوز قۇرامى جاڭىلىسپايدى. دەمەك، قازاقتىڭ «يمان» دەگەن ەڭ قاسيەتتى ۇعىمىنىنىڭ اۆتورلىعىنا نايمان اتالارىمىزدىڭ تالاسى بار. ايتپەسە، يمان دەگەن ءسوز تۇتاسىمەن نايمان اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ قاق ورتاسىندا كۇندەي جارقىراپ تۇرماعان بولار ەدى. ايتپەسە، ەڭ قاسيەتتى اسىمىز - نان دەگەن ۇعىم دۇنيەگە كەلمەگەن بولار ەدى.  قۇرمەتتى وقىرمان! سەنۋ-سەنبەۋ ءوز شارۋاڭىز. ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ءسىز ءبارىبىر ولاردىڭ اۆتورلىق قۇقىعىن تارتىپ الا المايسىز.

وعىز بەن اداي سينونيم. اقيقاتىندا، وعىزدار ادايدىڭ ۇرپاعى. وعىزدىڭ تەگى توبىش، ادايدىڭ جەتىنشى نەمەرەسى. ونى وسى ءسوزدىڭ قۇرامىنان دا انىق كورە الامىز. توعىز سانى توبىشتاردىڭ لاقاپ اتى. توعىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرىنىڭ وعىز بولاتىنى وسىدان.  ءسوز ءتۇبىرى ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.

ۇيعىر حانى مويىنشاردىڭ مولاسىنىڭ باسىنداعى قۇلپىتاستا: «تۇركى قىپشاقتار ەلۋ جىل ءبىزدى بيلەدى» - دەپ جازىلعان. ەلتەرىس قاعان 693 جىلى تۇركى جۇرتىنىڭ تۋىن كوتەرگەن بولاتىن.

مۇڭاليادا (مونعوليا) تۇراتىن قازاق عالىمى قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مەن س.گ. كلياشتورنىي 1982 جىلى محر-دىڭ دولان ۇلى تاۋىنىڭ شىعىس سىلەمىنەن تاپقان سىنتاستاعى: «قىپشاقتىڭ ءبورى يەسى قۇتتى بولسىن! – دەپ شەكىلىپ جازىلعان تۇركى جازۋى تالايدان بەرى بۇرمالانعان بولجامداردىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، ەڭ سوڭعى ءادىل بيلىكتى ايتتى.

ا.ن. بەرنشتام: ء«بىزدىڭ جىل قايىرۋىمىزدان بۇرىنعى 201-جىلى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن مودە تاڭىرقۇتى – وسى قىپشاق ۇلىسىنان شىققان كوسەم» - دەپ جازىپتى.

«تەگەرانداعى (يران) قاجى حۋسەين مالەك كىتاپحاناسىندا ساقتالعان «تاريح-ي سافاۆيە» ء(حۇ1-ءحۇ111 ع.ع. سەفەۆيدتەر اۋلەتىنىڭ تاريحى) قولجازباسىندا (اۆتورى – يسمايل حۋسەيني ماراشي تابريزي) «قاسىم حاننىڭ اتىن دەشتي قىپشاقتىڭ حانى، كەي جەرىندە پاتشاسى» دەپ كورسەتەدى («ماڭگى ەل» جورنالى №2. 2015 جىل،  20 بەت).

جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا ادەبي-كوركەم سيۋجەتتەرمەن قابىسقان تاريحي، تانىمدىق-ەتنوگرافيالىق ماعلۇماتتاردىڭ بار ەكەندىگىن وقىرمان بىلەدى. مىنە، سونداي مالىمەتتەردىڭ بىرىندە كونە قىپشاقتاردىڭ سەنىم-نانىمدارى تۋرالى ايتىلعان; «بال-بال تاستار جونىندە... ەرتەدەگى قىپشاقتار ولگەن ادامنىڭ جەتىسىن، قىرقىن، اسىن بەرگەندە ونىڭ بەينەسىنە سايكەستەي اعاشتان قۋىرشاق ويىپ، ۇستىنە بۇرىنعى كيىمدەرىن كيگىزىپ، وزدەرىنىڭ ورتاسىنا وتىرعىزاتىن ءداستۇر بولعان. ويتكەنى كونە قىپشاقتاردىڭ تۇسىنىگىنشە ادام جانى ولمەيدى، ۇنەمى تۋىس-تۋعاندارىمەن بىرگە جۇرەدى. جوقتاۋعا جينالعان كىسىلەردىڭ ءبارىنىڭ دە دەنەسىندە ءوز جانى بولعاندىقتان، ولىكتىڭ جانى ءوزىنىڭ قۋىرشاق بەينەسىنە ورنالاسۋى ءتيىس. قۋىرشاق بولىپ ول ءوزىنىڭ جەرلەۋ تويىنا (جانازاسىنا م.ق.), (ۇشىنە م.ق.) جەتىسىنە، (قىرقىنا، جۇزىنە م.ق.) اسىنا قاتىناسۋى كەرەك. اعايىن تۋىسقاندارىمەن بىرگە وتىرىپ، ءوز اجالىن ءوزى تويلايدى. ال جاقىندارى وعان كەرەمەت قۇرمەت كورسەتۋگە بورىشتى. قولىنا ىدىس بەرىپ، قىمىز قۇيىپ، الدىنا اس قويىلۋى مىندەت... ء(ى.ەسەنبەرلين. كوشپەندىلەر. 6-توم. الماتى. 1986. 46-47-بب).

«نۇح پايعامبار ءۇش ۇلىن ءۇش تاراپقا: حام اتتى ۇلىن ءۇندىستان جاققا، سام اتتى ۇلىن يران جاققا، يافەس اتتى ۇلىن سولتۇستىك جاققا جىبەردى. ...يافەس اتاسىنىڭ امىرىمەن جۋدى تاۋىنان كەتىپ ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىنا قونىس تەپتى. يافەستىڭ تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح  اتتى سەگىز ۇلى بولدى. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا: «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، - دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى دەگەن لاقاپ ات قويدى. ...تۇرىكتىڭ ءتورت ۇلى بولدى: تۇتىك، حاقال، بارساجار، املاق. تۇرىك ولەر شاعىندا ۇلكەن ۇلى تۇتىكتى وتىرعىزىپ، قايتپاس ساپارعا كەتتى. ...تۇتىك زامانىندا اسقا تۇز سالۋ ادەتى قالىپتاستى. تۇتىكتەن كەيىن اكە تاعىنا ەلشە، ودان كەيىن دەبباقوي، ودان كەيىن كۇيىك حان وتىردى.

كۇيىك حان اتا تاعىنا وتىرىپ، بىرنەشە جىلدار ءادىل پاتشالىق قۇرىپ، التىنشى ۇلى الىنشانى ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، حالىق باراتىن جەرگە كەتتى.

الىنشا حان كوپ جىلدار پاتشالىق قىلدى. نۇح پايعامبار زامانىنان الىنشا حانعا شەيىن بارشا يافەس اۋلەتى مۇسىلمان ەدى. الىنشا حان زامانىندا جۇرت بايىپ داۋلەتى تاسىدى. «يت سەمىرسە يەسىن قابار» دەگەن وزبەك ماقالى بار ەدى. ءار كىسى ءوزىنىڭ ەڭ قيماس ادامى نە ۇلى، نە قىزى، بولماسا اعا-ءىنىسى ولسە، سوعان ۇقساتىپ، قۋىرشاق جاساتىپ قوياتىن بولدى. «بۇل-پالەنشەنىڭ سۋرەتى» دەپ ونى سۇيەر ەدى، اس كەلگەندە ونىڭ الدىنا اس قويىپ، ونىڭ ءجۇزىن ءوبىپ، كوزىن سۇرتەر ەدى، وعان باس ۇرار ەدى. بۇنداي ادەت قايتالانا-قايتالانا پۇتقا تابىنۋعا اكەلدى (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» 12-13 بەتتەر). بۋددا ءدىنى وسىلاي ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلدى.

قىپشاقتاردىڭ شىققان تەگىن انىقتاۋ ءۇشىن تاعى دا اداي اتا شەجىرەسى جانە ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورمەگەن ءسوز تۇبىرىنە ء(وز تۇبىنە) جۇگىنەمىز. اداي اتا شەجىرەسى بويىنشا قىپشاقتىڭ  تەگى بالىقشى (شىبىنتاي). رەت سانىمەن ەسەپتەگەندە اداي  اتانىڭ بەسىنشى نەمەرەسى، كەلىمبەردىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى. ەڭ باستىسى، اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ التىنشى بۋىنى. ءبىرىنشى بۋىن قۇدايكە مەن كەلىمبەردى، ەكىنشىسى تازىكە ء(از اكە), ءۇشىنشىسى قوساي، ءتورتىنشىسى قۇنانورىس، بەسىنشىسى اقپان، التىنشىسى بالىقشى. الاشقا جاتقان التى ەلىمىزدىڭ تەگى (باستاۋى) وسىلار. بۇكىل جەر شارىنداعى قاپتاتا سالىنعان بال-بال تاستاردىڭ دا تەگى وسىلار. پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ دا تەگى وسىلار. ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» ايتىلاتىن التىنشى ۇل الىنشا حانىمىزدىڭ دا تەگى وسى. التى سانى الاشتىڭ لاقاپ اتى.  التى مەن الاشتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان.  ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) جاڭىلىسپايدى.

ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» شىڭعىس حاننىڭ تەگى قيان، وعىز حان، قاراحان، مۇڭال حان، الىنشا حان دەپ كورسەتىلگەن. بۇعان كۇمان كەلتىرۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقى جوق. سەبەبى، قازاق ءوز اتا-تەگىنەن ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس، جاڭىلىسپايدى دا. «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز» دەپ وندايلاردى ادام قاتارىنا ساناماعان. ال، بۇل شەجىرەنى جازىپ قالدىرعان قاراپايىم ادام ەمەس، ءحۇ11 عاسىرداعى باسىندا كاسپي-ارال ءوڭىرى قازاقتارى، ارتىنان حيۋا حانى ءارى شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ابىلعازى باھادۋر حان بولىپ تابىلادى.

اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ايتىلعان قۋمانداردىڭ تەگى اداي شەجىرەسىندە قۇدايكە، ياعني قۋ اداي اكە ەسىمىمەن حاتتالعان. بۇل تۇجىرىمىمىزدىڭ ايداي ايعاعى اتام قازاقتىڭ «كۇش-قۋات» دەگەن ۇعىمى بولماق. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كۇش - قۋ مەن ءۇش دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قۋ (قۋ اداي اكە), بالاما اتاۋى اسپاندا ۇشاتىن كيەلى قۇس اققۋ. ءۇش سانى قوسايلاردىڭ ساندىق اتاۋى. ال، «قۋاتقا» كەلسەك، بۇل ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى قۋ اد (اداي).

قىپشاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ىپ». بىزگە ولاردىڭ تەگىن ايقىنداپ بەرەتىن دە وسى ءتۇبىر. شىبىنتاي اتا ەسىمىنىڭ قىپشاق پەن تۇبىرلەس بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىن بىلەتىن جاندارعا بۇل داۋعا جاتپايدى.  ەسكە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) دەگەنىمىز، سول ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى دەگەن ءسوز. اتانىڭ (ادانىڭ) قاراشاڭىراعى ادايدا.  اتا (اداي) شەجىرەسى ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.

شىبىنتاي – بىرىككەن ءسوز. ءسوز ءتۇبىرى ىپ (ىب), ارى قاراي شىپ، ىن، ىبىن، ىنتا،  اي، تاي بولىپ شىعادى.

ىپ تۇبىرىنەن تۋىندايتىن سوزدەر: قىپ (قىبىن تابۋ), شىپ (شىپ-شىپ تەر شىعۋ), سىپ (سىپ-سىپ ەتىپ تەز سويلەۋ), شىبىن (تۇقىمى تاۋسىلمايتىن قاپتاعان قارا شىبىن). قىپشاق – شەجىرەدە ايتىلاتىن ەدىل مەن جايىقتا ءتورت مىڭ جىل سالتانات قۇرعان قىپشاق اتانعان حالىقتىڭ تەگى وسى بالىقشى اتالارىمىز.  ادام اتا سويلەگەن ەلدىڭ شىبىن دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى وسىلاي دەيدى.

ىن ء(ىن) – قىن، قىناپ،  سىن، شىن (شىڭ), تىن (تىڭ) ت.ت.

ىبىن – قىبىن (ىڭعايىن) تابۋ.

ىنتا – ىنتالانۋ، ىنتىماق، ىنتا-جىگەر، بار ىنتاسىن سالدى ت.ت.

اي –  انا، ايەل، ايارۋ، ايسۇلۋ، اينۇر، ايگۇل، ايجان، ايساۋلە، ايمان ت.ت.

تاي – ەكى جاسار جىلقى بالاسىنىڭ اتى. مىنە التى الاشقا نەگىز بولعان ەلدىڭ ءتۇپ اتاۋى. شىبىن مەن بالىقتىڭ نەگىزگى ماعىنالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولاتىنى  وسىدان. قازىرگى التاي ولكەسى، التاي تاۋى، التاي ەلى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى دە وسى. «اتتىڭ (ادتىڭ) ورنىن تاي (داي)» باسىپ تۇر.

جوعارىدا ايتقانىمداي قىپشاق قازاقتىڭ بەل بالاسى. ەكى سانى قازاقتىڭ لاقاپ اتى. قىپشاقتىڭ تاڭباسىنىڭ ءالىپ (ەكى سىزىق) بولاتىنى دا وسىدان. قىپشاقتىڭ ءتىلى دە قازاق، ءوزى دە قازاق. بۇل داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتپاۋعا ءتيىس.

مىنا كورشى ورىس پەن باتىستىڭ سكيفتەر دەپ جۇرگەندەرى وسى ءبىزدىڭ ساق پەن قىپشاقتار. قازاق شەجىرەسىندە بۇل اتاۋ سىپىرا جىراۋ ەسىمىمەن ساقتالعان. «يف (يپ)» پەن «ىپ» جانە ساق پەن شاقتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. ولاردىڭ ميف، ميفولوگيا (اڭىز), تسيفر دەگەن ۇعىمدارىنىڭ شىعۋ تەگى وسى. ولاردىڭ اڭىزدى ميف،  ساندى تسيفر اتاۋلارى وزدەرىنىڭ شىققان تەگى قازاق (قىپشاق)  ەكەندىگىن مويىنداعاندىق.

قىپشاق – قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىن قۇرايتىن نەگىزگى التى تايپانىڭ ءبىرى. قىپشاق رۋىنىڭ قازاقتىڭ قۇرامىندا بولۋى، ولاردىڭ تەگى، ياعني اتاسى قازاق دەگەندى بىلدىرەدى.  مۇنىڭ باسقاشا تۇسىنىگى بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس.

قىپشاق دالاسى (دەشتي كيپشاك) – قازاق دالاسى ەجەلدە وسىلاي اتالعان.

قىپشاقتاردىڭ ءتىلى قازاقتىڭ انا ءتىلى. اۋىزشا دا، جازبا دەرەكتەردە دە قىپشاق ءتىلى دەگەن ءتىل جوق.

قىپشاقتاردىڭ  ءدىنى نانىمدارى قازاقتاردىكىمەن بىردەي.

قىپشاقتاردىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى، كاسىبى، مادەنيەتى، قارۋ-جاراعى، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرىپتارى دا بىزبەن سايكەس، ەشقانداي وزگەشەلىك جوق.

اتام قازاقتىڭ ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازاتىن ەجەلگى قاعيداسىنا سايكەس قىپشاقتى دا سويلەتە كەتەيىن:

قىپشاق – قى (قي), ىپ، اق، شاق (ساق) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.

ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) جوعارىدا ايتقانىمداي «ىپ».  بۇل العاشقى التى ەلدىڭ (التى الاشتىڭ) ءبارىنىڭ اۋزى ءبىر بولىپ، الىپ اتانعان كەزەڭى. قازىرگى ەۆروپا جەرىندەگى الىپ ء(الپى) تاۋى سولاردان قالدى. الىپتىڭ ەكىنشى بۋىنى ءوز كەزەگىندە شىبىنتاي (بالىقشى) اتامىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى. سوندىقتان، قىپشاقتىڭ، شىبىنتايدىڭ، الىپ ەل التى الاشتىڭ ءبارىنىڭ تەگى ءبىر. ءبارى ءبىر حالىق. مىسالى، «ىپ-ىسسى» دەگەنىمىزدە كۇن جىلىلىعىنىڭ، نەمەسە وسى جىلۋعا بايلانىستى كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ ەڭ جوعارعى شەگى دەگەندى بىلدىرەدى.

ال، ءبىرىنشى بۋىنداعى قى، (قي، كي، كى، عي، گي، حي-گە) كەلسەك،  قۇرامىندا وسى تۇبىرلەر بار بارلىق اتاۋلاردىڭ اۆتورى وسى قيان-قىپشاقتار، ياعني قازاقتار دەگەن ءسوز.

-   قيان، قيات، قيماق، قيدان، قيمىل، قيسىق، قيسىن، قيقار، قيا، قياقتى، قاراقيا (ويپات), قيال، قيالي، قيسا، قيسسا، القيسسا، قيرا (تاۋ), قيار ت.ت.

-  قىپشاق، قاراقىپشاق، قىر، قىرات، قىران، قىرعي، قىرعاۋىل، قىرعىن، قىرعىز، قىتاي، قىتىمىر، قىز، قىزىل، قىزىلشا، قىزىلجار، قىزان، قىزاناق، قىزعالداق، قىزارۋ، قىزعانىش، قىزعىن، قىزمەت، قىزىق، قىزىر، قىمىز، قىمىران، قىمبات، قىن، قىنا، قىناپ، قىس، قىسىر، قىساس، قىساستىق جاساۋ، قىسىلۋ، قىبىر، قىجىل، قىدىر، قىل، قىلۋ، قىلتان، قىلىش، قىلاۋ، قىلبۇراۋ، قىش، قىش قۇمىرا، قىش كىتاپ، قىشقىل ت.ت.

-    كيە، كيەلى، كيىم، كيمەك، كيمەشەك، كيت ت.ت.

-   كىسى، كىسىمسۋ، كىسەن، كىم، كىل (بىروڭكەي), كىلت، كىلەم، كىدىرۋ،  كىتاپ، كىندىك، كىر، كىرلەۋ، كىرپى، كىرپىش، كىنا، كىنالى، كىناسىز، كىندىككۇش (تاۋ), كىشى (جاسى كىشى ادام), كىشكەنتاي، كىشىپەيىل ت.ت.

-   گيمالاي، گينديكۋش، گيد، گيدرو، گيبرالتار، گيگانت  ت.ت.

-   عيمارات، عيبادات، عيباداتحانا، عينايات، عيبرات، عيسار ت.ت.

- حيمەرلەر (باتىس جازبالارىنىڭ حيمەرلەر دەپ جۇرگەندەرى وسى قيان-قىپشاقتار), حيكمەت، حيكايا،  حيسار ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

ال، اق پەن شاق (ساق) دەگەن ۇعىمدارعا كوممەنتاري قاجەت بولماس. بۇتكىل جەر بەتىندە اقيقات، ساقي (مىرزا، قولى اشىق ادام)  دەگەن ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن ەجەلگى قاس ساقتاردى بىلمەيتىن جان جوق بولار.

قىپشاقتاردىڭ قازاقتىڭ  بەل بالاسى ەكەندىگىنە قازاقتىڭ 13-1-9-1-13 جانە قىپشاقتىڭ 13-29-20-28-1-13 ساندىق جۇيەسى تولىقتاي كۋالىك ەتە الادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي قازاقتىڭ تەگى نۇق پايعامبار زامانىنان ءارى دە جاتسا، كىپشاقتىڭ قالىپتاسۋى ودان بەرى دە، ياعني مان اتا زامانىندا جاتىر.

قۇرمەتتى وقىرمان! ەسكە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) مەن ءسوز قۇرامى سوناۋ ادام اتادان بەرى ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. اتالارىمىز ورىندى جەرىندە ايتىلماعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى دەگەن. دەمەك، ەجەلگى قىپشاقتاردى مەنىڭ اتام دەپ مويىنداپ، قازاقتىڭ اتا سالتىن ساقتاي الماعان قازاق بالاسىنىڭ ء وزىن قازاقپىن دەپ اتاۋعا ەشقانداي قۇقىعى جوق.

تاريح تاعلىمى: تۋعان كۇنىڭدە (مەرەيتويىڭدا) وزىڭە ارناپ جاققان شىراقتى ءوزىڭ ۇرلەپ وشىرسەڭ، ءوزىڭنىڭ نادان ەكەندىگىڭدى  مويىنداعانىڭ. اتام قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە شام جاعۋ (جارىق) - ءبىلىم مەن عىلىم، شامدى ءسوندىرۋ (قاراڭعىلىق) – ناداندىق (بىلىمسىزدىك، ياعني دارۆين ايتقانداي مايمىلعا بالا بولۋ).

جاس ايەل، قىز بالا شاشىن جايىپ،  «قارا جامىلسا» جۇبايىنا ءولىم تىلەگەنى. تاريحاتتى مويىنداماعان، اتا سالتىن ساقتاماعان، ياعني «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» ەلدىڭ كەلەشەگى بولمايدى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz