نەمەسە تازالىق پەن ەركەك ء"پىشۋ" حيكاياسى

«دوستى پايعامبار، كورشىنى قۇداي قوسادى» دەۋشى ەدى حالىق دانالىعى. ءيا، قۇداي قۇسقان سوڭ وعان ەش شاراڭ دا، امال-ايلاڭ دا جوق ، تەك, تاتۋ-ءتاتتى بارىس-كەلىس، الىس-بەرىس جاساپ وسىناۋ دۇربەلەڭ دۇنيەنىڭ تىنىش كۇيىن ساقتاپ قانا سانالى عۇمىرىڭدى ساليقالى وتكىزۋ ءۇشىن، كورشىڭنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ قالباڭداپ  سابىلاسىن دا باياعى.  

ايتايىن دەگەنىم ءتۇپ توركىنىمىز عۇن، ءۇيسىن، يۋزلەر زاماندارىنان بەرمەن نەشە مىڭ جىلدىق، بۇل كۇندەرى، ارعى اتا-بابالارى «ارقا ەتىن ارشا، بورباي ەتىن بورشا قىپ» اقىل پاراساتىنىڭ ارقاسىندا سالعان سالتانانتتى ۇلى قورعانىنان قوپارىلا شىعىپ قوماقتى جەردى يەلەپ قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجناپ وتىرعان  ايداھار ايباتتى، ھاقارلى قايراتتى – شىعىستاعى الىپ كورشىمىز، ەكى ولكەسىنىڭ ازاماتى ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن اۋدارماشىسىز تۇسىنبەيتىن،  بۇگىنگى ءبىر تۇتاس حانزۋ دەپ اتالاتىن قىتاي ەلى جايلى:  تەگى،  ءبىز  نە بىلەمىز؟ وسى ۇلتتان بىزگە وسىعان دەيىن قانداي ۇنامدى مادەنيەت جۇعىستى بولدى؟ الدا تاعى قانداي جاڭالىقتار اكەلۋى مۇمكۇن؟  وسى تۇيىندەر جايلى  ارنايى زەرتتەۋشى بولماسام دا،  سول ەلدە وتكەن 38 جىلدىق ومىرىمدە ءوز كوزىممەن كورگەن، ەت قۇلاعىممەن اۋىزبا اۋىز ەستىگەن، قوس قولداپ ناقتىلى ۇستاعان جايتتاردى قاز-قالپىندا قايماعىن بۇزباي  ەستەلىك-ەسسە  رەتىندە، قازاق ازاماتتارى مەن ازاماتشالارىنىڭ ەسكەرە جۇرۋلەرى ءۇشىن جازىپ، قاعاز بەتىنە  قالدىرۋدى ءجون كوردىم.

نەگىزى، مەن قازىرگى قىتاي مەملەكەتىنە قاراستى شۇار-دىڭ ىلە قازاق وبلىسى شاپشال اۋدانى بايىرعى قازاقتىڭ اتا قونىسى (ۇيسىندەر ەڭ العاش ءوز الدىنا تۋ كوتەرىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرعان) بولعان  ءۇيسىنتاۋ ەتەگىندە تۋىلىپ سوندا ەرجەتتىم. مەن تۇرعان اۋىلدىڭ جارتىسى  ۇيعىر دا، جارتىسى  قازاق ۇلتى، ودان تىس كەيىن كەلگەن 5-6 تازا قىتاي وتباسى بار-تۇعىن. ءبىزدى 10 جاسىمىزدان باستاپ ءشياۋدۇيدىڭ (كولقوزدىڭ) جەڭىل-جەلپى: سوقانىڭ اتىنا ءمىنۋ، سۇيرەم سالۋ، تىرماق سالۋ، تۇلىقتاسقا ءمىنۋ سياقتى جۇمىستارىنا باۋلىپ، 15-16 جاسقا تاياعان شاعىمىزدا جازداي بيداي ورۋ ناۋقانىندا وراققا، كۇزدە ءشوپ پىسكەن كەزدە باۋ بايلاۋ، شالعى تارتۋ; ال قىستا تاۋدان كولىكپەن (ات، وگىز) قاراعاي تارتۋ  سياقتى جۇمىستارعا ىستەتىپ وسىرگەن. ءار جۇمىس ورنىندا الگى 4-5 تازا قىتايدى جەرگىلىكتى حالىق «بۇلار از ساندى ۇلت» دەپ باستارىنا كوتەرىپ، استىڭ ءدامدىسىن الدىمەن سولارعا بەرىپ، جۇمىستىڭ جەڭىلىن سولارعا قالدىراتىن. بالا بولعان سوڭ با، مەنىڭدە ءىشىم جىلىپ كومەكتەسكىم كەلىپ تۇراتىن ەدى، ىلعي دا. ولار ول كەزدە ءبىزدىڭ حالىق ىستەپ جۇرگەن تەك قانا قاراكۇشتىڭ قاجەتى بولعان قارا جۇمىسقا  وتە ناشار كەلەتىن. قازىر ويلاسام اسىلىندە ولار تۇرعان جەردە بىزدەگىدەي داليىپ جاتقان دالا جوق، الاقانداي جەردە اينالسوقتاپ زورعا كۇندەرىن كورىپ جۇرگەن ەكەن دە، مىناداي كەڭ كوسىلىپ ەڭبەك ەتىپ كورمەگەن ءتارىزدى.

وسى قىتايلاردىڭ، بىردە ەلدى شۋلاتقان مىناداي ءبىر جاعدايى ەسىمنەن كەتپەيدى. ءبىر قىتايدىڭ ۇيىنە ىشكى قىتايدان (قورعان ىشىنەن بولۋى كەرەك) بالدىزى ما، تۋىسى ما ءبىر جاس جىگىت  كەلگەن ەكەن. سول جىگىتتى جاپان دالاداعى ەش كۇزەتسىز جايقالىپ ءپىسىپ تۇرعان ءشاۋدۇيدىڭ (كولقوزدىڭ) جۇگەرىسىنە اپارماي ما، ونداي تەگىن استى ومىرىندە كورمەگەن الگى بايقۇس، جۇگەرىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپتى دا، شالا پىسكەن ءسۇتتى جۇگەرىنى شيكىدەي جەي بەرىپتى، جەي بەرىپتى. كەشكىسىن، الگىنىڭ ءىشى شاراناداي بولىپ كەۋىپ، ويبايعا باسىپ دوپشا دوڭگەلەپتى. اۋىلدىق جەردە كورسەتەرگە  جەتىسكەن دارىگەر  جوق، اۋدان ورتالىعىنا اپارارعا كولىك تابىلماي، اقىرى سول ءتۇنى اسقازانى جارىلىپ ءولىپتى دە قالىپتى. ونى ەستىگەن اق كوڭىل اۋىل ادامدارى «از ساندى ۇلت ءولىپ قالدى، ەندى قايتەمىز؟» دەپ جىلاپ-ەڭىرەپ الگى قىتايلارعا قازاقشالاپ كوڭىل ايتىپ، جۇباتىپ ءجۇر. ونى ءبىلىپ راحمەت ايتىپ جاتقان جان  جوق. تالايعا دەيىن كوڭىلسىز كۇي كەشكەن كۇلى اۋىل جۇرتى ''قۇرمەتتى قوناقتى''    وزدەرى  ولتىرگەندەي بولىپ ءبىر ءتۇرلى بولدى دا قالدى.

1976 جىلى قىتايدى، باقانداي 10 جىل  الاساپىرانعا سالعان اتى شۋلى «مادەيەت توڭكەرىسى» توقتادى دا 1977 جىلدان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا مەملەكەتتىك ەمتيحان ارقىلى وقۋشى قابىلداۋ ءتارتىبى ورنادى. وعان دەيىن اتا تەگىندە باي شارۋا بولعان نەمەسە ەل بيلەگەن ەرەن  ادامداردىڭ تۇقىمى مەن زوبالاڭ زاماندا ءزابىر شەگىپ سوۆەت جەرىنەن ەرىكسىز اۋىپ بارعان ەلدىڭ بالالارىن «بۇلار قوس جۇرەك» دەپ ەشقانداي وقۋ ورنىنا تۇسىۋىنە  جول بەرمەي، كەرىسىنشە  تاقىر كەدەي ۇرپاعىن، اۋزىڭ قايسى دەسە مۇرنىن كورسەتەتىن مومىن، جالىنسىز جانداردى عانا قابىلدايتىن ەدى. وسى ساليقالى ساياساتتىڭ ارقاسىندا 1979 جىلى مەن شينجياڭ ۋنۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. ستۋدەنتتىك  كەزدە، كوبىندە جاستىق جەلەكتىڭ قىزۋىمەن كوپ نارسەگە اسا نازار  اۋدارىپ ءمان دە بەرمەيسىڭ  عوي. دەسە دە، كەيدە ادامدى ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزىپ ەسىڭدە  ماڭگىلىك  شەگەلەنىپ قالاتىن قىزىق جايتتار دە بولادى ەكەن. 1982 جىلى جازدىق دەمالىس كەزىندە اۋىلعا كەلگەنمىن. كەلگەن كۇننىڭ ەرتەسى، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جوعارى جاعىندا، 10 جىلدىق مەكتەپتى بىرگە ءبىتىرىپ، تاي قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن سىنىپتاسىم باۋىردان قوجامبەردىۇلىنىڭ ماركيا اتتى شەشەسىنە سالەم بەرەيىن دەپ ۇيلەرىنە بارسام، ەسىكتىڭ الدىندا ماركيا اپاممەن ەكى ايەل بىرلىكتە اقشاتىردىڭ ۇستىندە سارى بيدايدى ساپىرىپ، تاسىن تەرىپ  تازالاپ، ءبىر قىزىقتى اڭگىمەلەرىن ايتىسىپ وتىرعان ەكەن. جاقسىلاپ  سالەمدەسىپ بولعان سوڭ باۋىردان ەكەۋمىز اناداي جەردە  بوزبالالىق، بويداق جىگىتتىك اڭگىمەلەرىمىزدى ايتىسىپ  بىرازعا تۇرعانبىز. الگى اپالاردىڭ ۇزدىك-ۇزدىك سىلقىلداپ كۇلگەن كۇلكىلەرى ەرىكسىز  نازارىمدى بۇرىپ بولماعان سوڭ، «بۇل كىسىلەر تەگى نەمەنەگە سونشا ءماز ەكەن-ءا؟!» دەگەن ويمەن قۇلاعىمدى سالسام: ماركيا اپام «ويبوي، الگى جاۋگانسا بايقۇس تالتاڭداپ جۇرە الماي قالىپتى، وبالاي وزىنە. وڭىدە سۇرلانىپ ءتۇسى قاشىپ كەتىپتى.

– ەي، قالايسىڭ-ەي،  – دەپ كوڭىلىن سۇراپ ەدىم،

– جاقسى بوپ قالدىم، – دەپ داۋسى دىرىلدەپ. – زورعا سويلەپ تۇر بەيشارا، –دەدى سونان سوڭ. قاسىندا وتىرعان ايەلدەردىڭ دە جانى اشىپ:

– ءيا، وڭاي دەيسىڭ بە، قايتا ءولىپ قالماي جۇرگەنىنە تاۋبە. ە، بايقۇس امان بولسىن، كورەر قىزىعىن كورىپ بولدى عوي. ەندى بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورسىن دە. بىزدە بارىپ كوڭىلىن سۇراپ قويالىق-ەي، – دەپ ءبىر-بىرىنە كۇلكى ارالاس  كوڭىل-كۇيلەرىن ءبىلدىرىسىپ جاتىر. سوسىن، «بۇل نە اڭگىمە؟ جاۋگانساعا نە بولىپ ەدى؟» دەپ، باۋىرداننان سۇرامايمىن با. سويتسەم، ول بىلاي بولعان اڭگىمە ەكەن:  ءبىز ورتالاۋ سىنىپتى وقىپ جۇرگەنىمىزدە الگى 5-6 قىتاي وتباسىنىڭ بالالارى دا مەكتەپ جاسىنا تولىپ ۇيعىر، قازاق ارالاس باستاۋىشتان ءبىر-ەكى تازا قىتاي سىنىبىن اشقان، سولارعا ساباق بەرەتىن جاۋگانسا دەگەن قىتاي  مۇعالىم بولۋشى ەدى. 1980 جىلدار  ۇكىمەت تازا قىتايلارعا «جوسپارلى تۋىت» ساياستىن جولعا قويىپ، ءساتتى جۇرگىزۋ ءۇشىن  اۋەلى ايەلدەردىڭ تۋىت جولىن  قيىپ تاستاۋ ءتاسىلىن قولدانعان بولاتىن. كەيىن ايەلدەر جاعى «ەركەكتەر تىنىش جۇرسە، ءبىز دە بالا تاپپايمىز عوي. سوندىقتان ءبىزدى ەمەس الدىمەن ناعىز قىلمىستى جاسايتىن  ەركەكتەردى شەكتەسىن دە؟!» دەپ داۋ كوتەرىپ بولماعان  سوڭ، ەندى «ەركەكتى ءپىشۋ» دەيتىن دانىشپاندىق دانا ساياساتىن شىعارعان ەكەن. وسى ساليقالى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا،  جاۋگانسانىڭ 6-7 بالاسى بولادى دا ودان تىس ايەلى تاعى ەكىقابات بولعاندىقتان، «بۇنداي ۇياتسىز ەركەكتى ءبىرىنشى رەتتە ءپىشىپ توقتاتۋ كەرەك» دەپ شەشكەن جەرگىلىكتى بيلىك، باسسالىپ، ايەلىنىڭ قاسىندا تىنىش جاتۋدى بىلمەيتىن جاۋگانسا مۇعالىمدى ءپىشىپ (ەنىن الىپ تاستاۋ) تاستاعان ەكەن. الگى كىسىلەردىڭ جانى اشىپ اڭگىمە ەتىپ وتىرعانى، سالماعى جەڭىلدەپ، سالى سۋعا كەتىپ، اياقجاعىنان  اۋىرسىنىپ كوشەدە زورعا جۇرگەن وسى كىسى بولىپ شىقتى. «وي ءتاۋبا» دەپ مىرىس ەتىپ كۇلدىم دە مەن دە جايىما كەتتىم. ول كەزدە بۇل ناۋقان ماعان پالەندەي زور اسەر ەتە قويماعان بولاتىن. «ە، قىتايلاردىڭ وزىندە بولىپ جاتقان شارۋا عوي، باياعى» دەپ قاراسام كەرەك. كەيىن اراسىن كوپ سۋىتپاي 1987 جىلدار بۇل ساياسات ۇساق ۇلتتارعا دا بىردەي جۇرگىزىلەتىن بولىپ بەكىتىلدى. 1990 جىلدار جىگىتتەر اراسىندا «ويباي، تەكەستە ءبىر  پارتيا مۇشەسى قازاق كادرىن زورلاپ پىشپەك بولىپ «پىشكىشتەر» ۇيىنە باسىپ كىرگەندە، ءالى بايقۇستى ايەلى تەرەزەدەن قاشىرىپ  شىعارىپ جىبەرگەن  ەكەن. ۇكىمەت قويادى دەيسىڭ بە، اڭدىپ ءجۇرىپ اقىرى ءبىر كۇنى باس سالىپ ۇستاپ الىپ، ءاي-شۇيگە قاراتپاي ءپىشىپ تاستاپتى. ايەلى جىلاپ-ەڭىرەپ: «ەندى قايتتىم ويباي، ەندى قايتتىم!» دەپ بوتاداي بوزداپ ءجۇر دەيدى» دەپ سىلتىڭ اڭگىمەلەر ايتىپ ءجۇردى. 1996 جىلى اتا مەكەنگە كوشۋگە ىشتەي دايىندالىپ، اۋىلداعى كارى شەشەم مەن اعا باۋىرلارعا قوشتاسىپ كەلەيىن دەگەن ويمەن اۋىلعا بارسام، باياعى 5-6 وتباسى قىتايلارىم 50-60 تۇتىننەن اسىپ، وزدەرى ىڭعايلانىپ ءبىر اۋىل بولىپ، ورتادان ويىپ وتىرىپ جەكە-جەكە ءار ءتۇرلى بۇيىم ساتاتىن دۇكەندەر، ماي تارتاتىن، بيداي تارتاتىن، تاقتاي تىلەتىن سياقتى  كىشىكىرىم زاۆوتتار قۇرىپ شىرەپ وتىر. ە، بۇنىسى جاقسى بولعان ەكەن دەسەم، ەل: «وي، قۇرسىن بۇلارىڭ، وتە ارام-لاس ەكەن عوي. ەندى قايتتىك، ءبۇيتىپ كورگەن كۇنىمىز قۇرسىن» دەپ بەز-بەز ەتەدى. تەگى نە بوپ قالدى  ەكەن دەپ، جاعدايدى بىلگەنىم دە: مەنىڭ بالا كەزىمدە اۋىل ورتاسىن قاق جارىپ  باستاۋىن تاۋ بۇلاقتارىنان  الاتىن  ءبىر تاستوعان ءمولدىر سۋ سارقىراپ اعىپ جاتاتىن.كۇللى اۋىل ادامدارى دا، قولداعى بار مال دا سول سۋدان ىشەتىن. كەيىندەپ جۇرتتىڭ شايىنەن ءبىر ءتۇرلى ءيىس شىعا باستاعان عوي. نە بولعانىن قايدان ءبىلسىن «وزەن باسىنا مالدىڭ ولىگى ءتۇسىپ كەتكەن شىعار» دەپ ادام جىبەرىپ ىزدەتىپ تە كورگەن ەكەن. بىراق ەشتەمە تابا الماعان توعان باياعىشا تازا بولعان. سودان كۇش قۋاتى بارلار كىشىبۋرا سايىنان تاسىپ ىشسە، قۋاتسىز كارىلەر امالسىز الگى ساسىعان ءيىستى سۋدى ىشە بەرگەن. كەيىن قاراسا، الگى اقىلدى قىتايلار اۋلالارىنداعى دارەتحانىسىن جەر استى ارقىلى تۇرۋبا جۇرگىزىپ تاستوعانعا جالعاپ  اعىزىپ قويعان ەكەن. بۇل ءىس بىلىنگەن سوڭ، اۋىل ادامدارى ءار ءبىر قىتايدىڭ ۇيىنە بارىپ «بۇلارىڭ بولمايدى، جابىڭدار» دەپ وتىنگەن، بىراق كۇش بەرمەگەن اقىلدى اعا ۇلت وكىلدەرى سول بويىندا قالدىرعان، سونىمەن بايقۇس قازاقتار ەرىكسىز  دۇمالاپ سايدىڭ تابانىنا بىراق ءتۇسىپتى.

1990 جىلى م. اتتى  مۇعاليما ەكەۋمىز وڭتۇستىك قىتاي سىشۋان ولكەسىنىڭ ورتالىعى شىڭدۋ قالاسىنداعى سىشۋان ۇنۆەرسيتەتىنە ءبىر جىلدىق ءبىلىم جەتىلدىرۋگە وقۋعا باردىق. سىشۋان ويپاتىنا ءتۇسۋ ءۇشىن پويىز تاۋ ساعالاپ  ۇزاق جۇرەدى ەكەن. تاۋ-تاستىڭ الاقانداي اشىق جەرى جوق، تيتىمدەي جازىقتاۋ جەر كورىنسە، سوعان، ويدان توپىراق تاسىپ توگىپ ەگىن ەگىپ قويىپتى. شىڭدۋ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اۋىل بىتكەن  تۇگەلدەي جەر ەگىپ، جايقالتىپ تاستاعان. الگى ەگىننىڭ رەتتى جاسالعان تاپتۇيناقتاي  تاقتاسىنا، ءبىر-بىرىنە ۇقساتىلماي ەگىلگەن وسىمدىكتەردىڭ قۇلپىرا اشقان الۋان ءتۇستى گۇلىنە، باستارىنا قازانداي-قازانداي شيقالپاقتارىن كيىنىپ، ەگىن ەتەگىندە  جۇرگەن قۇجناعان ەر جۇرەك  ەڭبەكشى بۇقاراعا، بىلتىردان قالعان ەگىن ساباندارىن جول بويىنداعى قاز-قاتار تىزىلگەن اعاشتىڭ بيىكتەۋ اشالارىنا شومەلەلەپ جيىپ قويعان پىسىقتىقتارىنا  قاراپ، بەينە ءبىر شەبەر سۋرەتشىنىڭ سالعان اسەم ورنەگىن كورگەندەي اسەرلەنەسىڭ دە، وسىنداعى حالىقتىڭ جانكەشتى ەڭبەكشىلدىگىنە ءتانتى بولاسىڭ.   ۆاكزالعا تۇسكەنىمىز دە قاراقۇرتتاي قۇجناعان حالىقتان، ءبىزدى كۇتىپ الۋشىلاردى زورعا تاپتىق. مەنىڭ باعىما جاراي ءۇش ۇيعىر جىگىتى بارعان ەكەن دە، تورتەۋمىز ءبىر بولمەدە تۇردىق. قيىننىڭ قيىنى م. مۇعاليماعا بولدى. ول جالعىز مۇسىلمان بولعاندىقتان امالسىز ءۇش تازا قىتاي قىزىمەن  بىرگە ءبىر بولمەدە تۇرعان ەدى.  ءار تاماق ىشكەن سايىن، مۇكەڭ اسىن كوتەرىپ ءبىزدىڭ بولمەگە كەلەدى دە تۇرادى.ءتورت ەركەكتىڭ ورتاسىندا ءبىر ايەل ادامنىڭ وتىرعانىدا  ىڭعايسىز سەزىلەدى ەكەن. ء«وز بولمەڭدە ىشە سالساڭشى» دەسەم: «بولمەگە اۋەلى كىرىپ كورمەيسىڭ بە؟» دەيدى. شىنىمەن دە  نە پالە بار ەكەن دەپ بولمەسىنە بارسام، ەسىگىن اشقاننان گۇپ ەتىپ ءبىر اششى ساسىق ءيىس مۇرنىمدى جارىپ جىبەرە جازدادى. مۇكەڭنەن «بۇل نە ءيىس؟» دەپ سۇرامايمىن با... سويتسەم ءيىستىڭ جايى بىلاي ەكەن: الگى ءۇش قىتاي قىزدىڭ جەكە-جەكە ءۇش پىلاسماس تەگەنەسى بار ەكەن دە، ازاندا ءار قايسىسى ءوز تەگەنەگە جىلى سۋدى قۇيىپ وعان سۇلگىسىن سالىپ، قولىن الدىمەن تەگەنە ىشىنە جۋىپ، ودان بەتىن سول سۋمەن جۋىپ، ودان سوڭ سۇلگىسىن جۋىپ، سوڭىندا سۇلگى سۋىن سىعىپ بەتىن سۇرتەدى ەكەن. ءتۇس كەزىندە الگى تەگەنەگە تاماققا دايىنداعان كوگەنىستەرىن جۋىپ، تۇستەن كەيىن ساباقتان بوساعان كەزدە بۇكىل ءىش كيىمى مەن قوسا بار كيىم-كەشەگىن جۋادى ەكەن.

بۇل بۇل ما؟ بۇل تەگەنەنىڭ ۋنيۆەرسالدىعى سونشا،  تۇنىمەن ءۇش قىتايدىڭ سۇلۋى ءار قايسى كەمىندە ەكى رەت، بولماسا ءۇش رەتتەن تەگەنەگە بولمە ىشىندە دارەتكە وتىرىپ، ازاندا ورتاق دارەتقاناعا اپارىپ توگەدى (قىتاي نانىمىندا تۇندە دالاعا شىعۋعا بولمايدى، ەگەر دالاعا شىقساڭ سايتان الىپ كەتەدى-ءمىس.) ەكەن. سوندا مولشەرمەن اياداي بولمەدە ءبىر تۇندە 6 دان  9 عا دەيىن كىشى دارەت سىندىرىلىپ ۇلكەن دارەت وتىرىلعاندىعى سەبەپتى، بولمە ءىشى بورسىپ، ادام وتىرۋ وتە قيىن بولعاندىقتان، مۇكەڭ امالسىز بىزگە كەلە بەرەدى ەكەن.

كورمەگەن ادام «وي  قويشى، تۇنىمەن وتىرا بەرەتىن ءبارى شىجىڭ بوپ كەتتى مە سونشا؟» دەۋى دە مۇمكىن. ءيا، العاشىندا مەن دە سونداي ويدا بولعان ەدىم. كەيىن بايقاعانىم ونىڭ وزىندىك سەبەبى: قىتاي بىتكەن، وتىرعان-تۇرعان جەرىندە قايناعان سۋدى كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە  ىشە بەرەدى، ءارى كەز كەلگەن زاتتى كوزى شالسا بولدى  توقتاۋسىز جەي بەرەتىن ازقازانى تەمىردەي، مۇرنى ءيىس المايتىن، ءتىلى ءدامدى پارىقتامايتىن تاستاي بەرىك حالىق ەكەن.

ءبىراز كۇن بۇل ورتانىڭ ىستىعىنا شىداماي، اۋاسىنا كوندىكپەي، بەيتانىس  جانداردان  توسىرقاپ بەيمازا كۇيدە  جۇردىك تە «جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام تۇسىنىسكەنشە» دەگەندەي ءار جەردەن كەلگەن: كوبىسى حانزۋ دا، ءۇش ءتورت قانا تۇڭزۋ، ءبايزۋ، ميۋزۋلار مەن شۇيىركەلەسىپ اعايىن بولدىق تا كەتتىك. مۇنداعى: تۇڭزۋ، ءبايزۋ، ميۋزۋ دەگەن ۇساق ۇلتتار قايناعان قىتايدىڭ ىشىندە قالىپتى دا، اتى ءبىر ۇلت دەپ اتالعانىمەن زاتى باياعىدا-اق تاپ-تازا حانزۋ ۇلتىنا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىسىپ  كەتكەن ەكەن. ءوز ءتىلىن، نە ءوز مادەنيەتىنەن دىمدى دا بىلمەيدى، بىلگىسى دە كەلمەيدى. بىزگە، تاپ ءبىر ءومىرى كورمەگەن اڭىن ايدالادا كورگەندەي  توسىرقاپ قارايدى. حانزۋ ۇلتى تۋرالى ءلام اۋىزدارىن اشپايدى ەكەن.

مەنىڭ سول كەزدەردە گيتارامەن ازاداپ ءان ايتاتىن اۋەستىگىم  بارتۇعىن. سونىڭ ىقپالىندا  قاسىمدا ستۋدەنت قىز-جىگىتتەر كوپ بولدى دا، ءار كۇنى كەشتە ۋنيۆەرسيتەت اۋلاسى، قالا بەردى ۋنۆيەرسيتەت قابىرعاسىنا جاپسارلاي ورنالاسقان ۋاڭ جياڭ گۇڭ يۋانعا (ۋاڭجياڭ – قالانىڭ  ءبىر شەتىن جارىپ اعىپ جاتقان شاعىن وزەن ەكەن دە، سول وزەن اتىنا بولا، ۋاڭجياڭ باقشاسى دەپ اتاپ قويعان سياقتى) بارىپ ءان ايتامىز، بي بيلەيمىز، شارشاعاندا ءتۇپ-ءتۇپ بامبوك اعاشىنىڭ تۇبىنە  قورالانىپ وتىرىپ، ءار تاقىرىپتا اڭگىمە دۇكەن قۇرامىز. ول وڭىردە ءجۇز پايىز تازا قىتاي ۇلتى تۇراتىندىقتان ەشقانداي  «ۇلتتىق ماسەلە» دەگەن ءسوز، سويلەم، پىكىپ-تالاس   بولمايدى، تەك وزدەرىنىڭ ەڭبەكشىل، باتىر، قايسار، مىقتى، ەرجۇرەك حالىق ەكەندىكتەرىن، جان ساندارىنىڭ الەمدە ەڭ كوپتىگىن قۋانىشتى سەزىممەن ايتىپ وتىراتىن. ال مەن ۇلتتىق ماسەلە جونىندە كوبىرەك ايتامىن. قىزا-قىزا كەپ كومپارتيانىڭ قىلمىسىن دا قوسا كەتەمىن، كەيدە.  بىراق، ولاردىڭ ءبىر قاسيەتى «ا، سولاي ما، بىزگە ولاي ايتپايدى عوي. وندا ونىسى دۇرىس بولماعان، مۇنىسى دۇرىس ەمەس» دەگەن سياقتى ءۇن قوسىپ، سىيلاپ وتىرادى. كەيدە ادەيى تەرىس سويلەسەڭ دە ەش رەنىش بايقاتپاي، كەرىسىنشە ەركەلىگىڭدى كوتەرەدى. بۇندايدا ءوزىڭ دە ىڭعايسىزدانىپ، ىشتەي جەڭىلگەنىڭدى مويىندايسىڭ دا ازىلگە اينالدىرىپ اڭگىمە اۋەنىن باسقا تاقىرىپقا اۋىستىرىپ قويا قوياسىڭ. ءسويتىپ دۋمانداتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، بۇلار تاعى دا باتىرلىعىن، ەڭبەكشىلدىگىن، كوپتىگىن ايتا بەرگەن سوڭ، ويىما قايدان ساپ ەتە قالدى، ارەدىك ءسوز كەزەگىندە: ء«اي، ساباقتاستار ءبارىڭ دە وقىعان-توقىعان كوزدەرىڭ اشىق كوڭىلدەرىڭ وياۋ ازاماتسىڭدار. عىلىمدى مويىندايسىڭدار عوي ، سولاي ما؟» دەدىم

– سولاي.

– ال عىلىم دەگەنىمىز تابيعاتتىڭ وزىندە ءاۋ باستان قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر جۇيە. سولاي ما؟

– سولاي.

– ەندەشە تابيعاتتىڭ زاڭىن مويىندايمىز عوي ؟

– مويىندايمىز.

– وندا، ءبىز جاساپ وتىرعان مىنا كوركەم تابيعاتتا جولبارىس دەگەن ءبىر اڭ بار. ءوزى  ادەمى، ايباتتى، كۇشتى، ەرجۇرەك، ءارى تەكتى الباتى سوقتىقپايدى. ءتىرىسىن ءبارىمىز قادىرلەيمىز، قاستەرلەيمىز، قورعايمىز، ەبى كەلسە جان سالىپ باعامىز دا. ال ءولىپ قالسا تەرىسىن الىپ قۇرمەتتى ورىنعا ساقتايمىز، سۇيەگى مەن قوسا بار مۇشەسىن دىمىن قويماي دارىلىككە ىستەتەمىز،  قىل-اياعى ءتىس-تىرناعىنا دەيىن الىپ ساندىقتا ساقتاپ قويامىز. سول جانۋار ەستۋىمشە  12  جىلدا ءبىر رەت بالالايدى ەكەن، ءارى ءبىر تۋعاندا اسىپ كەتسە ەكەۋ، بولماسا بىرەۋ عانا تۋادى. وسىعان كەرىسىنشە، تىشقان دەگەن ءبىر جانۋار بار. ونىڭ ادام سۇيسىنەردەي ءوڭ دەسە ءوڭى، بوي دەسە بويى جوق، كىم كورىنگەن كورگەن جەردەن جىنى قوزىپ، قولىندا نە بولسا سونىمەن پەرىپ نەمەسە اياعىمەن جانشىپ ءولتىرىپ، نە مەرتىكتىرىپ كەتەدى. ولسە ەتى جەۋگە، تەرىسى كەرەككە جارامايدى. بىراق سول پالە   جىل قۇرعاتپاي  بالالايدى، ءارى ءبىر تۋعاندا ونشاقتىنى بىراق تۋادى. مىنە تابيعاتتىڭ زاڭى. بۇدان نەنى بايقاۋعا بولادى؟ بۇدان ءبىز اسىل زاتتىڭ تۇقىمىنىڭ از، ناشار زاتتىڭ تۇقىمىنىڭ وتە كوپ بولاتىنىن بايقامايمىز با، سولاي ەمەس پە؟» دەدىم .

 – ءيا، ءيا، شىنىمەندە سولاي. سوندا سەنىڭ ايتپاعىڭ قىتاي ساپاسىز حالىق دەمەكسىڭ بە ؟» دەدى  وتىرعاندار جامىراپ.

– جوعا، مەن تەك جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىعىن ايتىپ وتىرمىن عوي.  حانزۋ  حالقى شىنىمەن دە ەڭبەكقور، ءتوزىمدى، ونەرپاز، سابىرلى دا  سالماقتى،  بىراق باتىرلىعى قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، – دەپ قويدىم. الگىلەر ءبارىن ىشتەي بىلسە دە ماعان ءبىر اۋىز قارسى اڭگىمە ايتپاي كۇندەگىدەي ادەمى قالپىمىزدا  تاراستىق. سونان باستاپ كوپتىگىن ايتپايتىن بولدى ماعان.

ولارعا ءبىزدىڭ بىردەن اسەر ەتكەن جاعىمىز، تازالىعىمىز ەكەن. مەنى ىزدەپ ءبىزدىڭ  بولمەگە كىرەتىندەرى باسقالارعا سولاي دارىپتەپتى. ەر ادامداردىڭ بولمە ۇستاۋى قانشالىقتى كەرەمەت دەيسىڭ. دەسە دە ولارعا، ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ ءوز كيمىمىزدى ءوز توسەگىمىزگە رەتتەپ جيناقتاپ قويۋىمىز، استى تورتەۋمىزدىڭ ورتاق ستولدا بىرگە وتىرىپ تەڭ ءبولىپ  ءىشىپ-جەۋىمىز، قالعان قوقىر سوقىردى جيىپ-تەرىپ  ءبىر پاكەتكە سالىپ، دەر شاعىندا  دالاداعى قوقىس جاشىگىنە تاستاۋىمىز ولارعا اسەر ەتكەن. ال ولار ەر بولسىن،  قىز بالا بولسىن جۋعان، جۋىلماعان كيىم-كەشەگىن بولمە ورتاسىنا ۇزىنىنان ءبىر ارقان تارتىپ قويىپ، سول ارقانعا ءبارىن سالاقتاتىپ ءىلىپ قويادى ەكەن دە، ءار كىم جاتارىندا ءوز ءوز توسەگىنىڭ الدىن  قوس قولداپ اشىپ قۋىسىنا كىرىپ كەتەدى ەكەن.

اس كەزىندە  وتىز مىڭ  شاماسىنداعى  ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشى-قىزمەتشىلەر قوسىلىپ ىدىسىنا قۇيىپ العان گانپانىن (كۇرىش اس) قولدارىنا ۇستاپ ۋنۆەرسيتەت اۋلاسىندا ەكىدەن، ۇشتەن  توپتاسىپ ءجۇرىپ ءجيدى دە،  بىقتىرما كۇرىشتىڭ ۇستىنە سالعان قۋىرماشتاعى (شالا تازالانعان (شىنىن ايتقاندا),  تەك سۋمەن بىرەر رەت شايقاپ قانا قويعان، شىرىگىن، تۇبىرتەگىن وڭدى الماعان) كوكونىس پەن شالا قۋىرىلعان دوڭىز ەتىن قولىنداعى قوس تاياقشامەن قىسىپ الىپ ەكى جاققا تاستاپ وتىرادى ەكەن. ءار كۇنى سولاي بولعان سوڭ با،  تازالىق جۇمىسشىلارى قانشا تازالادىق دەسە دە، اۋلا ىشىندەگى كەز كەلگەن كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە سەنىمدى تۇردە وتىرا المايسىڭ. بىردە مەن وسى ماسەلەنى توپتى قىتايدىڭ الدىنا «سەندەر نەگە ۋنۆەرسيتەت رەكتورىنا ۇسىنىس جازبايسىڭدار؟ ءبارىڭ اسحانا ىشىندە اس ءىشىپ، ىدىس-اياقتارىڭدى سوندا جۋىپ قايتساڭدار تازالىق جاعى جاقسى بولماي ما؟» دەسەم، ولار ماعان ء«اي، سەندە قىزىقسىڭ. سول رەكتوردىڭ ءوزى دە سولاي بولسا، ول قالاي اقىل ايتادى بىزگە» دەپ كۇلگەنى. سويتسەم، ولاردىڭ ساناسىندا جالپى بەتتىك استى باياعىدا  اتا-بابالارىنان قالىپتاسىپ قالعان قاعيدا بويىنشا جۇرە ءجۇرىپ جەۋ ''ساليقالى سالتى'' شەگەلەنىپ قالعان ەكەن.

بىردە، مەن حانزۋ حالقىنىڭ ۇنەمشىلدىگىن، استا-توك شىعىنعا اسا بارا بەرمەيتىن اسىل قاسيەتىن ۇلىقتاپ ايتقانىمدا، سوزىمە سۇيسىنگەن جەرگىلىكتى ستۋدەنتتىڭ ايتقان مىناداي ءبىر مىسالى ەسىمنەن ءالى كۇنگە كەتپەيدى. ء«بىزدىڭ وسى شىڭدۋ قالامىزدا  ەرتەدە ءبىر اتاقتى باي بولىپتى. ونىڭ ءار كۇنگى ءسۇيىپ  جەيتىن اسىن بىلەسىڭدەر مە؟ جوق، بىلمەيسىڭدەر. ول ادام ءار كۇنگى ءۇش ۋاقىتتىق  اس مازىرىنە  تەك قانا تاۋىقتىڭ ءتىلىن جەيدى ەكەن» دەدى. بۇعان تاڭقالعان مەن «ەي، سوندا ول سونشاما تاۋىقتىڭ ءتىلىن قايدان تابادى؟ قانشا اقشا جۇمساسا دا ءار كۇنى سوندايلىق كوپ ءتىلدى وعان كىم تاۋىپ بەرۋى مۇمكىن؟ بۇل ەندى كەدەي-كەپشىك بايقۇستاردىڭ بايدى ماقتاپ كوككە كوتەرۋى  ءۇشىن ادەيى قۇراستىرىلعان قۋلىعى شىعار» دەدىم ەش سەنبەي. «جوعا، شىن ايتام. نەگىزىندە ول بايدىڭ تاۋىق فەرماسى بولان ەكەن دە، ءار كۇنى نەشە جۇزدەگەن تاۋىقتى سويىپ، بازارعا ساتاتىن كورىنەدى. كەسىپ تاستالعان كەرەكسىز باستى يت جەۋدەن بۇرىن جاعىن ايىرىپ ءتىلىن الىپ، ەش شىعىن شىعارماي ءوز قارنىن باعادى ەكەن» دەگەن دە، «ويپىرماي، جۇمىرتقادان ءجۇن قىرىققان» دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ،  شالقامنان ءتۇسىپ ولەردەي كۇلگەنىم بار.

قازىر ەكى ەل دوستىعى بەرىك، ۇستانعان ساياساتتارىندا دا كوپ كەرەعارلىق جوق. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ەل  قىتايدىڭ ەۆروپاعا تىكەلەي  وتەتىن داڭعىراعان جولى. ەلىمىز كىتاي كاسىپكەرلەرىن وسىندا كەلىپ كاسىپ اشۋىن، قارجى سالۋىن، ەگىن ەگىپ ەسەسىن الىپ، ەش كەدەرسىز ءوز ەلدەرىنە  ۇپتەپ اكەتۋىن بارىنشا قولداپ-قۋاتتاپ، مۇمكۇندىگىنشە ىنتالاندىرىپ تا وتىر. وسىنداي ساتتە وسىعان دەيىن تەگى قىتايدان ءبىزدىڭ قازاققا ءسىڭىستى بولعان قانداي مادەنيەتى بولدى ەكەن دەگەن وي مازالاپ، ءبىراز تولعاندىم، ارعى-بەرگى ومىرىمدە كورگەن-بىلگەنىمدى سارالادىم، ەستىگەنىمدى وتىرىك بولىپ قالار دەگەن ويمەن قاپەرگە المادىم، اقىرى تاپقانىم، باسقاسىن بىلمەدىم، تەك تاعامىنان بىزگە ياعني قىتاي قازاقتارىنا گانپان (بىقتىرىلعان كۇرىش) اتتى قىتايدىڭ اتا اسى جۇعىستى بولعان ەكەن. «ە، دىم جوقتان كورى، بۇل دا  بولسا بارعا ەسەپ قوي» دەپ وزىمە-ءوزىم تاڭ قالىپ وتىرمىن. ەندى، الدا نەندەي مادەنيەتتىڭ كىرەرىن، نەندەي وركەنيەتتىڭ وڭمەڭدەرىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلمەسە، مەنىڭ كوزىم پالەن دەۋگە  جەتىڭكىرەمەي  تۇرعانى.

شاياحمەت قالي

Abai.kz