كۇنى كەشە عانا پراۆوسلاۆ الەمى اتاپ وتكەن «شوقىنۋ مەيرامىندا» قاقاعان قىسقا قاراماستان سۋعا تۇسكەن قازاقتاردىڭ سانىنىڭ كوپ ەكەنىن باق جارىسا جازۋدا. نەگە ەكەنىن قايدام، ءدال وسى مەرەكە قارساڭىندا ايدىك ءانشى قايرات نۇرتاستىڭ سۋعا تۇسكەن سۋرەتى جاريالانىپ، جۇرتتى دۇرلىكتىردى. ارتىنشا، «اقتالعان» بولدى. ەسىلدىڭ سۋىن «لايلاعان» كەشەگى دۇرمەكتى كورىپ وتىرىپ سان عاسىردان بەرى قازاقتاردى شوقىندىرا الماي جۇرگەن ىرگەدەگى وتارلاۋشى كورشىمىزدىڭ ايى وڭىنان تۋا باستاعانىن اڭعاردىق.

تاريحتان بىلەمىز، قازاقتاردى شوقىندىرۋ جوسپارى ءىس جۇزىندە 1868 جىلدان باستاپ ناقتىلانىپ، 1892, 1898, 1902 جىلدارى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىراتىن باعدارلاما بولاتىن. اتالمىش قۇجاتتا: «بۇراتانالارعا بۇدان كەيىن ءومىر سۇرەتىن جول قالماۋى كەرەك. جەر ءبولىسى بارىسىندا ولاردىڭ ءبىرازى كورگە كىرەدى، ەكىنشى توبى حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، ورىسقا اينالادى، كونبەگەندەرى تۇقىمى قالماي قۇريدى…» دەپ اتاپ كورسەتكەن.

Baq.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان  مىنا جايتتى ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. وتارلاۋشىلار قازاقتى وقىتۋعا قۇمار بولعان جوق. وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنىڭ بارلىعى قازاقتى تاۋەلدى ەتۋگە جانە ءدىنى مەن ءتىلىن وزگەرتۋگە باعىتتالدى. ايگىلى ۆ.ۆ.ءبارتولدتىڭ ءوزى تۇزەمدىكتەردىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىن تىلەپ: «تۇزەمدىكتەرگە ولاردىڭ ءوز تىلىندە عىلىمي ماعلۇماتتاردى تىم كوپ بەرمەۋ كەرەك، ولاردىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ورنىقتىرا دامىتۋعا جاعداي جاساماۋ قاجەت، مۇنىڭ بارلىعى ولاردىڭ ورىستانۋىنا كەسىرىن تيگىزەدى» دەيدى.

سول سياقتى قازاقتان شىققان وقىمىستى شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ «دالالىق مۇسىلماندىق تۋرالى» ماقالاسىندا: «…تاتار مولدالارىنىڭ ىقپالىمەن ءبىزدىڭ حالىق جالپى مۇسىلماندىقتى كەڭىنەن قابىلداپ جاتىر. ەۋروپا وركەنيەتىنە قول جەتكىزبەسە قىرعىز (قازاق) حالقىنىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى تۇر. سوڭعى كەزدەرى ءسىبىر باسشىلىعى يسلام دىنىنە قاتىستى قاتەلىكتەرگە ۇرىنا باستادى. شوقىنعان قازاقتاردىڭ دالادان كەتۋىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ەش اسەرى جوق. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قانشا قازاق حريستياندىقتى قابىلداعانى جايلى دەرەك جوق. ال، ولاردىڭ سانى ءبىز ويلاعانداي از ەمەس. كەيبىر كازاك ستانيتسالارىندا تەڭ جارتىسى شوقىنعان قازاقتار تۇرادى، مىسالى، «يامىشەۆكادا»…» دەيدى.

ءسىبىردى باسقارۋ جارعىسىنىڭ وزىندە ۇساق ۇلتتاردى شوقىندىرۋدى كوزدەيتىن بىرنەشە باپ بار. ماسەلەن، 244-باپ. قىرعىز-قايساقتاردىڭ مۇسىلماندىعىن وزگەرتۋ ارقىلى، ولاردىڭ كوپشىلىگىن حريستيان دىنىنە وتكىزۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. وبلىس باسشىلىعى قاجەت دەپ تاپسا، ءدىندى كوركەم ءارى ەش زورلىقسىز تۇردە ناسيحاتتاي الاتىن ارنايى وكىلدەردى شاقىرتا الادى.

245-باپ. قايبىر وكرۋگتە حريستياندىقتى قابىلداعاندار سانى 1000 ادامنان اسسا، وبلىس باسشىلىعى شىركەۋ سالۋ ءۇشىن قاراجات سۇراۋعا جانە ارنايى ءدىنداردى الدىرۋعا مىندەتتى.

ءبىر كەزدەرى ىرگەدەگى كورشىمىز بىزگە جوسپارلى تۇردە وسىنداي شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ال، قازىر شە؟ ونداي ساياسات جوق بولا تۇرا، ءوزىمىز سۋعا ءتۇسىپ، شوقىنىپ جاتقانىمىز قالاي؟. ۇلتتىق بولمىستان ايرىلىپ، ورىستانىپ كەتكەنىمىز از با ەدى؟ «شوقىندى» دەگەن وسىنداي-اق بولماۋشى ما ەدى؟ جوق، ءالى «شوقىنىپ» (ورىستانىپ) بىتپەپ پە ەدىك؟ بۇل سۇراققا بالكىم سىزدەر جاۋاپ بەرەرسىزدەر؟

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz