ستالينيزم نەمەسە ستالينشىلدىك 20-عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي كسرو-دا ءوز كۇشى مەن ىقپالىن تولىق ورنىقتىردى. ساياسي بيلىك ءۇشىن كۇرەستە 20-جىلدارى كسرو-دا ءارتۇرلى كۇشتەر قاقتىعىستى. كەڭەس مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۆ. لەنيننىڭ كەزىندە بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ (بك(ب)پ) ءوز ىشىندە ساياسي بيلىك ءۇشىن باستالعان تارتىس ي. ءستاليننىڭ تولىق جەڭىسىمەن اياقتالدى. ۆ. لەنين مەن ل. تروتسكيدىڭ كوزقاراستارىنداعى الشاقتىق، اسىرەسە  سوڭعىسىنىڭ اسىرە شەكتەن تىس امبيتسياسى مەن كوسەمشىلدىككە، ونان ەڭ جوعارى بيلىككە ۇمتىلۋى بولشەۆيكتەر پارتياسى ىشىندە ءارتۇرلى فراكتسيالىق توپتار مەن وپپوزيتسيالىق اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. ولاردىڭ اراسىنداعى تارتىس، ەڭ بەلگىلى دەگەن تروتسكيشىلدەرمەن كۇرەس، ولاردىڭ الدەنەشە رەت جەڭىلىس تابۋى، ءارتۇرلى الىس جەرلەرگە جەر اۋدارىلۋى (ونىڭ ىشىندە  ل. تروتسكيدىڭ ءوزىنىڭ 1928-1929 جج. جەر اۋدارىلىپ، الماتىدا تۇرۋعا ءماجبۇر بولۋى) بۇل ءوزارا كۇرەستى توقتاتقان جوق. ال ل. تروتسكي مەن ولاردىڭ جاقتاستارىنىڭ قازاق ۇلتتىق باسشى قىزمەتكەرلەرىمەن قارىم-قاتىناسى، ولاردى ءوز جاعىنا تارتۋ ارەكەتتەرى ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.بىراق ىشكى ساياساتتاعى بۇل ءۇردىس ستالينشىلدىك پەن تروتسكيشىلدىك كۇرەسىن حالىقارالىق ارەناعا دا شىعاردى. سوندىقتان مەملەكەتتىك باسقارۋ ساياساتىندا بۇل جاعداي سوعىس قارساڭىندا جانە سوعىس كەزىنىڭ وزىندە دە تروتسكيشىلدىك، ۇلتشىلدىق سياقتى اعىمدارمەن كۇرەستە قاتاڭ ءارى بەرىك ساقتالدى.

ستالينيزم نەمەسە ستالينشىلدىك 20-عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي كسرو-دا ءوز كۇشى مەن ىقپالىن تولىق ورنىقتىردى. ساياسي بيلىك ءۇشىن كۇرەستە 20-جىلدارى كسرو-دا ءارتۇرلى كۇشتەر قاقتىعىستى. كەڭەس مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۆ. لەنيننىڭ كەزىندە بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ (بك(ب)پ) ءوز ىشىندە ساياسي بيلىك ءۇشىن باستالعان تارتىس ي. ءستاليننىڭ تولىق جەڭىسىمەن اياقتالدى. ۆ. لەنين مەن ل. تروتسكيدىڭ كوزقاراستارىنداعى الشاقتىق، اسىرەسە  سوڭعىسىنىڭ اسىرە شەكتەن تىس امبيتسياسى مەن كوسەمشىلدىككە، ونان ەڭ جوعارى بيلىككە ۇمتىلۋى بولشەۆيكتەر پارتياسى ىشىندە ءارتۇرلى فراكتسيالىق توپتار مەن وپپوزيتسيالىق اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. ولاردىڭ اراسىنداعى تارتىس، ەڭ بەلگىلى دەگەن تروتسكيشىلدەرمەن كۇرەس، ولاردىڭ الدەنەشە رەت جەڭىلىس تابۋى، ءارتۇرلى الىس جەرلەرگە جەر اۋدارىلۋى (ونىڭ ىشىندە  ل. تروتسكيدىڭ ءوزىنىڭ 1928-1929 جج. جەر اۋدارىلىپ، الماتىدا تۇرۋعا ءماجبۇر بولۋى) بۇل ءوزارا كۇرەستى توقتاتقان جوق. ال ل. تروتسكي مەن ولاردىڭ جاقتاستارىنىڭ قازاق ۇلتتىق باسشى قىزمەتكەرلەرىمەن قارىم-قاتىناسى، ولاردى ءوز جاعىنا تارتۋ ارەكەتتەرى ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.بىراق ىشكى ساياساتتاعى بۇل ءۇردىس ستالينشىلدىك پەن تروتسكيشىلدىك كۇرەسىن حالىقارالىق ارەناعا دا شىعاردى. سوندىقتان مەملەكەتتىك باسقارۋ ساياساتىندا بۇل جاعداي سوعىس قارساڭىندا جانە سوعىس كەزىنىڭ وزىندە دە تروتسكيشىلدىك، ۇلتشىلدىق سياقتى اعىمدارمەن كۇرەستە قاتاڭ ءارى بەرىك ساقتالدى.

بۇگىندە تاريحي-پۋبليتسيستيكالىق باسىلىمداردا ي. ستالين جانە ونىڭ جاقتاستارى كسرو-نىڭ قورعانىس قۋاتىن نىعايتپادى، اسىرەسە 1939-1941 جىلدارى (گەرمانيا كسرو-عا باسىپ كىرگەنگە دەيىن) باتىستاعى قورعانىس شەپتەرىن سوعىسقا ازىرلەۋگە، نىعايتۋعا ءمان بەرمەدى دەگەن پىكىر ورنىققان. ونىڭ ەڭ ءبىر ۇتىمدى تۇسى رەتىندە مولوتوۆ پەن ريببەنتروپ (كسرو جانە گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى) قول قويعان پولشا مەن پريبالتيكا ەلدەرى تۋرالى قۇپيا كەلىسىمشارتتى العا تارتىپ، ا. گيتلەر مەن ي. ءستاليندى ءبىر-بىرىنە پارا-پار تۇلعا رەتىندە كورسەتەدى. بۇل دۇرىس پا، قيسىق پا، - ول اركىمنىڭ بۇل فاكتىنىڭ قۇجاتتارىن، جالپى تاريحىن دۇرىس اجىراتا ءبىلۋى مەن تارازىلاي الۋىنا بايلانىستى ەكەنى ايقىن. الايدا ستاليندىك بيلىك، تىپتەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالماي تۇرىپ-اق، گەرمانيامەن سوعىستىڭ ەرتە مە، كەش پە بولاتىنىن ناقتى بىلگەن جانە سوعان دايىندالعان. تىپتەن گەرمانيانىڭ باتىس پەن شىعىستاعى گەوساياسي وداقتاستارى تۋرالى دا ناقتى پوزيتسياسىن بىلدىرگەن. وعان 1937-1938 جج. «ۇلكەن تەررور» كەزىندە حالىق جاۋلارى دەگەن ايىپپەن قۇربان بولعان قازاق ۇلتتىق باسشى قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ىستەرىندەگى ايىپتاۋ قورىتىندىلارى مەن شىعارىلعان ۇكىمدەرى كۋا. مىسالى ن. نۇرماقوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، س. سەيفۋللين، س. قوجانوۆ، ۇ. قۇلىمبەتوۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن قازاق باسشى قايراتكەرلەرىنە تاعىلعان ايىپتاۋ قورىتىندىلارىندا: ولار «گەرمانيامەن سوعىس باستالعان كەزدە قازاقستاندى كسرو-دان ءبولىپ الىپ، جاپونيانىڭ پروتەكتوراتى ەتۋدى ماقسات ەتتى»، - دەگەن سوزدەر بار [1]. بۇعان سول كەزدەرى كەڭىنەن قانات جايعان باتىس ەلدەرىمەن قاراما-قارسىلىق، جالپى انتيكەڭەستىك يدەولوگيالىق كۇرەس پەن قاتار تۇركىستان ەميگراتسياسىنىڭ كەڭەس مەملەكەتى مەن يدەولوگياسىنا قارسى ءىس-ارەكەتى (م. شوقاي، ز. ۆاليدي-توعان ت.ب.) جانە شىعىستا تاتار-باشقۇرت ەميگراتسيا وكىلدەرىنىڭ توكيو قالاسىندا ورتالىق قۇرۋى، جاپونيانىڭ مانچجۋريانى باسىپ الىپ، شىعىس تۇركىستاندا (سين-تسزيان) كەڭەس ەلىنە قارسى ارەكەت ەتۋى سەبەپ بولدى [2].

وسىنداي ايىپتارمەن اتىلىپ كەتكەن قازاق باسشىلارىنىڭ قاتارىندا اسكەري  ادامدار دا بولدى. موسكۆاداعى اشىق سوت پروتسەستەرىندەگى اسكەري كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدارعا ەلىكتەپ، قازاقستاندا دا قازاقتان شىققان اسكەري قىزمەتكەرلەر تەررورلىق ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلدى، ولار كسرو ورتالىعىندا استىرتىن جاۋ ۇيىمدارىمەن بىرگە مۇندا دا استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، ل. تروتسكي تاپسىرماسىن ورىنداماقشى بولدى دەگەن تۇجىرىم جاسالدى [3].

سوعىسقا دەيىن كەڭەس قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارىندا ءارتۇرلى دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان سەيتقالي بەيسەمباەۆ (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق اسكەري كوميسسارى),  احمەت مالدىباەۆ (اياكوز اۋداندىق اسكەري كوميسسارى), رامازان قۇرمانعاليەۆ، ءشامىل قاراتاەۆ (1937 ج. ورىنبوردا اسكەري قىزمەتتە), احمەت مايلىباەۆ (قازاق ۇلتتىق اتتى اسكەري پولكىنىڭ كوميسسارى) جانە باسقالارى رەپرەسسياعا ۇشىرادى [4]. ارينە، بۇلارعا م. تۋحاچەۆسكي، ي. ۋبورەۆيچ، ي. ياكير جانە باسقالارىنا تاعىلعان ايىپ قايتالانعان جوق. سەبەبى، ماسشتابى سايكەس كەلمەيتىن ەدى، بىراق قالاي بولعاندا دا سولارعا ۇقساس ەتىپ، قازاقستاندا دا «اسكەريلەر ءىسىن» دايارلاۋ قاجەت بولدى.

جالپى ءستالينيزمنىڭ مەملەكەت پەن قوعامدى باسقارۋداعى ادىستەرى سوعىس كەزىندە دە جالعاستى. وعان ءارتۇرلى وقيعالارعا بايلانىستى تەوريالىق تۇجىرىمدار دا جاسالدى. بىراق قالاي بولعاندا دا، سوعىس جاعدايىنداعى ەلدى سوعان سايكەس اسكەري زاڭدار مەن ەرەجەلەر ارقىلى باسقارۋ اسا قاتاڭ ستاليندىك قاعيدالار مەن ايلا-ارەكەتتەر ارقىلى ىسكە اسىرىلدى. وسىعان سايكەس سوعىس جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ باسقا جەرلەرىندەگى سياقتى، قازاقستاندا دا ستالينشىلدىكتىڭ وزىندىك كورىنىستەرى ايقىن سەزىلدى. ولار حالىقتىڭ ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتتى. سونىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالىپ وتەيىك.

ەڭ الدىمەن سوعىس جاعدايىنا تاپ بولعان ەلدەگى اسكەري-موبيليزاتسيالىق جۇمىس پەن مايدانداعى وقيعالار ساتىنە نازار اۋدارايىق. سوعىس باستالعاندا كسرو-نىڭ باتىس شەكاراسىنداعى قورعانىس بەكىنىستەرى ۇرىسقا ءازىر بولماي شىقتى. وعان قوسا بۇكىل باتىس قورعانىس شەبىندەگى رەزەرۆتە تۇرعان ازىق-تۇلىك، اسكەري مۇلىك پەن تەحنيكا تۇگەلدەي جاۋ قولىنا ءتۇستى. تىپتەن اەرودرومداردا تۇرعان اسكەري اۆياتسيا ۇشىپ شىققان دا جوق، بىردەن جاۋ بومباسىنىڭ سالدارىنان قۇرىپ كەتتى. بەيقام بولسا دا، جاۋ شابۋىلىنىڭ باستالۋىن كۇتىپ وتىرعان، بۇكىل قورعانىس جۇيەسىن موبيليزاتسيالىق ازىرلىكتە ۇستاۋعا جاۋاپتى كسرو قورعانىس ءمينيسترى مارشال س. تيموشەنكونىڭ، قىزىل ارميا باس شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى گ. جۋكوۆتىڭ، باتىس ەرەكشە اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى ارميا گەنەرالى د. پاۆلوۆ جانە باسقا دا لاۋازىمدى اسكەري باسشىلاردىڭ بۇعان تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىگى بار ەكەنىن بۇگىندە كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. 1941 ج. كۇزىنە قاراي جانە 1942 ج. جازىنا قاراي كسرو-نىڭ باتىسىنداعى ەڭ باي تابيعي رەسۋرستارى، ستراتەگيالىق ونەركاسىپ ورىندارى جاۋ قولىندا قالدى. ول جەردە سوعىسقا دەيىن بۇكىل كسرو-دا شىعارىلاتىن استىق پەن ازىق-تۇلىگىنىڭ 54 %-ى وندىرىلەتىن. مىنە، وسىنداي كەمىستىكتىڭ ورنىن قازاقستان، ءسىبىر، ورال، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى وتەيتىن بولدى.

سوعىس باستالعان 1941 ج. 22 ماۋسىمنان باستاپ 1945 ج. ماۋسىمعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستاننان مايدانعا 1 ملن. 210-مىڭ ادام الىنعان ەكەن. ەگەر سوعىسقا دەيىن قىزىل ارميا قاتارىندا قىزمەت ەتكەن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردى ەسەپكە الساق، سوعىسقا رەسپۋبليكادان 1 ملن 366 مىڭ ادام قاتىسقان. ونىڭ 200 مىڭى مايداندىق قۇرىلىس باتالوندارىندا بولعان. سوعىس كەزىندە مايدانعا كەتكەن وسى 1 ملن 210 مىڭ ادامنىڭ 681 مىڭى تەك العاشقى ءبىر جارىم جىلدا عانا ساپقا تۇرىپتى (1941 ج. ماۋسىم - 1942 ج. جەلتوقسان) [4]. ال وسىلاردان امان قالىپ، ەلگە ورالعاندارى تەك 20% اسپايدى. سەبەبى بۇلار ءتيىستى دايىندىقتان ءوتىپ ۇلگەرمەي، مايداننىڭ موسكۆا قورعانىسى، لەنينگراد قورعانىسى، ستالينگراد شايقاسى سياقتى سۇراپىل ۇرىستارىندا وپات بولدى.

1942 ج. جازدا باتىس مايدانى كوماندوۆانيەسىنىڭ (قولباسشىسى ن. ۆاتۋتين، اسكەري كەڭەس مۇشەسى ن. حرۋششەۆ) جانە جوعارعى باس قولباسشى ستاۆكاسىنىڭ وكىلدەرى س. تيموشەنكو، گ. جۋكوۆ جانە باسقالارىنىڭ كۇشىمىز جەتكىلىكتى دەپ ءستاليندى سەندىرۋىمەن حاركوۆ قالاسى ازات ەتىلدى. بۇل ن. حرۋششەۆ ءۇشىن دە، ي. ستالين ءۇشىن دە، قولايلى ۇگىت-ناسيحات وقيعاسى ەدى. الايدا، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە قولدان قولعا وتكەن حاركوۆتەن اقىرى ايىرلعان كەڭەس كوماندوۆانيەسى حاركوۆ تۇبىندە (بارۆەنكوۆ تاعاسى) 200 مىڭنان استام ادامى مەن تەحنيكاسى بار ءۇش كەڭەس ارمياسىنىڭ قورشاۋعا ءتۇسىپ، جاۋ تۇتقىنىنا اينالۋىنا جول بەردى. شىعىس باعىتىندا مۇمكىندىك العان نەمىس كۇشتەرى ستالينگرادتان ءبىر-اق شىقتى. 1942 ج. ماۋسىمنان 1942 ج. قىركۇيەككە دەيىن شەگىنىپ، قورعانۋعا ءماجبۇر بولعان كەڭەس ارمياسى جاۋعا توتەپ بەرە المادى. بۇعان ي. ستاليننىڭ قول قويعان «ءبىر ادىم شەگىنۋگە بولمايدى» دەگەن قاھارلى بۇيرىعى دا اسەر ەتە المادى. ونىڭ ەسەسىنە كەيىننەن بارلىق رەزەرۆتەرىن جيناپ، قارسى شابۋىلعا شىققان كەڭەس اسكەرلەرى ستالينگرادتاعى جەڭىستەن كەيىن بىرتىندەپ جاۋ قولىندا قالعان جەرلەردى ازات ەتە باستادى. بىراق ۇنەمى شابۋىلدا بولعان اسكەر كۇشتەرى ۇلكەن شىعىندارعا دا تاپ بولدى. ال قازاقستاندا وسىنىڭ سالدارىنان اسكەرگە شاقىراتىن ادام قالمادى. جەرگىلىكتى باسشى ورگاندار قاشقىنداردى ىزدەپ، جارالى بولعانداردى قايتا تەكسەرىپ، مايدانعا جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى [5].

ءستالينيزمنىڭ سوعىس كەزىندەگى ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى - كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءومىرىن اياماي، كەرەكتى-كەرەكسىز جاعدايلاردا ۇرىسقا سالۋى ەدى. بۇرىن باتىس تاريحشىلارى مەن ساياساتكەرلەرى ايتقان سوزدەردە - سوعىس كەزىندە مارشال گ. جۋكوۆ «ءوز جەڭىستەرىنە كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سۇيەگى ارقىلى قول جەتكىزىپ وتىردى» دەۋىندە بەلگىلى ءبىر شىندىقتىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت. بۇل قولباسشىعا شايقاستا ەشقانداي كۇشتى اياماي، باسقا جولدى ىزدەمەي،  تەك ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ، ءوزىنىڭ دەگەنى عانا دۇرىس ەكەنىن ۇستەمدىك ەتكىزۋى ءتان ەكەندىگىنە ول تۋرالى بۇگىنگى جاريالانىمدار ايقىن دالەلدەيدى.

ءستالينيزمنىڭ قازاقستاندا جانە باسقا دا ۇلت رەسپۋبليكالارىندا ىسكە اسىرىلعان ارەكەتىنىڭ ءبىر كورىنىسى - ۇلت ساياساتى. سوعىس جىلدارى جانە ونىڭ قارساڭىندا قازاقستانعا 1 ملن 207 مىڭ ادام جەر اۋدارىلعان.

ولاردىڭ ەر ازاماتتارى 1943 ج. دەيىن مايدانعا الىنبادى. تىپتەن قالماق، شەشەن، ينگۋش، قاراشاي، تۇرىك، قىرىم تاتارلارى جانە باسقا دا جەر اۋدارىلعاندار مۇندا كەلگەن سوڭ، ولاردىڭ وكىلدەرى 1943 جىلدان مايداننان كەرى شاقىرىلىپ الىندى. ولاردىڭ ورنىنا باسقا ۇلت وكىلدەرى مايداندا شايقاستى. بۇل جەر اۋدارىلعانداردى كىنالاۋ ەمەس، بىراق اقيقات وسىنداي.

ءستالينيزمنىڭ قازاقستانداعى سوعىس كەزىندەگى ۇستەمدىگىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى - ول يدەولوگيا سالاسىنداعى ۇراندارى مەن ولاردىڭ ءىس جۇزىندەگى الشاقتىعى. مىسالى، سوعىس باستالعاندا ي. ستالين ەلدى قورعاۋ ماقساتىندا ي. كۋتۋزوۆ، ا. نەۆسكي، ا. سۋۆوروۆ جانە باسقالارىنىڭ ەرلىك ۇلگىسى مەن داستۇرىنە شاقىرعان بولاتىن. قازاقستان سياقتى ۇلتتىق رەسپۋبليكادا بۇل ا. يمانوۆ، كەنەسارى، ابىلاي  جانە باسقا دا ۇلتتىق تۇلعالاردى ماقتان ەتۋ ارقىلى وتانسۇيگىشتىككە، ەلدى قورعاۋعا شاقىرۋ داستۇرىنە اينالدى. الايدا جاۋدى جەڭگەن سوڭ، ساياسات كۇرت وزگەرىپ، 1943 ج. جارىق كورگەن «قازاقستان تاريحى» سىنعا الىندى. مۇنىڭ سوڭى ە. بەكماحانوۆ، ب. سۇلەيمەنوۆ سياقتى قازاق تاريحشىلارىن، باسقا دا عىلىم سالالارى وكىلدەرىن قۋدالاۋعا ۇلاستى.

جالپى سوعىس كەزىنىڭ وزىندە قازاقستاندا 1939 جىلدان كەيىن توقتاپ قالعان رەپرەسسيانى قايتا ورشىتۋگە ۇمتىلىس بولدى. وعان جەرگىلىكتى نكۆد ورگانى بەلسەندىلىك تانىتتى. الايدا، موسكۆاداعى كسرو نكۆد-سى ارالاسىپ، «ۇلتشىلدار ءىسىن» توقتاتتى. بىراق ولاردان 8 ادام سوتتالىپ، ۇشەۋى اتىلىپ كەتتى [6].

مىنە، ستالينيزمگە، جالپى ستالينشىلدىككە بايلانىستى سوعىس كەزىندەگى قازاقستاندا ونىڭ كورىنىس بەرۋى وسىنداي مىسالداردان ايقىن بايقالادى.

دەرەكتەر:

1.       قر ۇقك ارنايى مۇراعاتىنان.

2.       قاراڭىز: زاكي ۆاليدي توگان. ۆوسپومينانيا. بوربا مۋسۋلمان تۋركەستانا ي درۋگيح ۆوستوچنىح تيۋروك زا ناتسيونالنوە سۋششەستۆوۆانيە ي كۋلتۋرۋ. موسكۆا. 1997; پيسما ا.-ز. ۆاليدوۆا ي م. چوكاەۆا. (1924-1932 گگ.). يز يستوري روسسيسكوي ەميگراتسي. سوستاۆيتەل ي كوممەنتاري س. يسكاكوۆ. م. 1999.

3.       قاراڭىز: ازالى كىتاپ - كنيگا سكوربي. الماتى جانە الامتى وبلىسى بويىنشا اتىلعاندار ءتىزىمى. كن. 1. الماتى. 1996; قر ۇقك ءارحيۆىنىڭ ماتەريالدارىنان.

4.       قر وما. 1146 ق. 1 ت. 224 ءىس. 21 ب.

5.       سوندا. 679 ءىس. 19-19 سىرت. ب.

6.       كر ۇقك مۇراعاتىنان.