ۇلى ابايدىڭ «دانالىق سوزدەر» جيىنتىعى - «45 قاراسوزىندە» تۇنعان قۇپيالار كوپ. ويتكەنى، ولاردىڭ ماڭىزى مەن ماعىناسى قۇرانمەن ۇندەسەدى. اۋليە قوجا احمەد ءياساۋيدىڭ ءوزىنىڭ «ديۋاني حيكمەتىندە» (اقىل كىتابى): «مەنىڭ حيكمەتتەرىم، وقىپ ۇققانعا بار ماعىناسى: قۇران» - دەيتىنى سول. ەندەشە، بۇل تاقىرىپتا اقىل قوسىپ، وي قوزعاۋدىڭ لايىقتى ورنى، قالاناتىن رەتى بار. البەتتە، كەز كەلگەن پىكىردىڭ، تۇجىرىمنىڭ وزىنە ءتان قايشىلىقتارى بولارى زاڭدىلىق. دەگەنمەن، قوزعاۋ سالىپ، اباي قاراسوزىندە قوزعالاتىن ىلىمگە ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداي تۇسۋگە تالاپتانۋدان ۇتارىمىز انىق.

ۇلى ابايدىڭ «دانالىق سوزدەر» جيىنتىعى - «45 قاراسوزىندە» تۇنعان قۇپيالار كوپ. ويتكەنى، ولاردىڭ ماڭىزى مەن ماعىناسى قۇرانمەن ۇندەسەدى. اۋليە قوجا احمەد ءياساۋيدىڭ ءوزىنىڭ «ديۋاني حيكمەتىندە» (اقىل كىتابى): «مەنىڭ حيكمەتتەرىم، وقىپ ۇققانعا بار ماعىناسى: قۇران» - دەيتىنى سول. ەندەشە، بۇل تاقىرىپتا اقىل قوسىپ، وي قوزعاۋدىڭ لايىقتى ورنى، قالاناتىن رەتى بار. البەتتە، كەز كەلگەن پىكىردىڭ، تۇجىرىمنىڭ وزىنە ءتان قايشىلىقتارى بولارى زاڭدىلىق. دەگەنمەن، قوزعاۋ سالىپ، اباي قاراسوزىندە قوزعالاتىن ىلىمگە ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداي تۇسۋگە تالاپتانۋدان ۇتارىمىز انىق.

ءبىر كورمەگە قاراپايىم كورىنەتىن ساندارعا قاتىستى تىيىم سوزدەر سىرىنا ۇڭىلگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، سەناتور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءادىل احمەتوۆ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە «مايا كوسمولوگياسى مەن ۋاقىت زاڭىنىڭ مىزعىمايتىن تۇعىرى، ءارى بۇكىل گالاكتيكانىڭ ماڭگى وزگەرمەيتىن تۇراقتى ولشەمى - 13-كە» كەلەشەكتە تىيىم سالاتىنىن «مايا» حالقىنىڭ پايعامبارى» اتانعان عۇلاما عالىم پاكال ۆوتاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق كورەگەندىكپەن ايتىپ كەتكەنىن ەسكە الادى. امەريكاندىق عالىم عۇلاما ماتەماتيك حوسە ارگۋەللەستىڭ «تسولكين» كۇندىز-بەسىنىڭ نەگىزىندە «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ەڭ ۇلى جاڭالىعى - تابيعي ۋاقىت مودەلى - 13:20-عا نەگىزدەلگەن ۋاقىت زاڭىن اشقانىن» جازادى. بۇدان اڭعاراتىنىمىز، ءبىر ەلدىڭ ۇستانىمىن جالپى ادامزاتقا كۇشپەن تاڭۋدىڭ، عىلىمعا قيانات جاساۋدىڭ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە «ادامنىڭ ايتقانى ەمەس، اللانىڭ دەگەنى» بولاتىنىن ۇعۋىمىز كەرەك-ءتى. بىراق وعان سانا جەتە بەرە مە؟ اباي كەمەلدىگى وسىنى مەڭگەيدى. وعان مىسال رەتىندە الگى اڭگىمەنى جالعاستىرا تۇسەيىك.
قاي ءىستىڭ دە باستاماسى سانالى تۇردە يگىلىككە باعىتتالماسا، ناتيجە كۇتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان اللا تاعالا مەن ادامزاتتىڭ قۇزىرىنا بەرىلگەن قۇدىرەتتى كۇش مولشەرى قانداي؟ اۋەلى كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەك ابزال. ول ءۇشىن نە قاجەت؟ اباي ءىلىمى - «پەندەلىكتىڭ كامالاتى جولى» - يمان كەلتىرۋ جانە ىزگى ىستەردى ىستەۋ وسىنى العا توسادى. وعان ابايتانۋشى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اسان وماروۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە «تەك قانا «عاقليا» مەن «ناقليانى» يگەرۋ ارقىلى عانا قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن» العا تارتاتىنى سودان. ول نە؟ ماسەلە وسىندا.
«يمان كەلتىرۋدىڭ ء(ال-ءلازينا ءامانۋ) تابيعاتى عاقليات-تاستيقات، ال ىزگى ىستەر ىستەۋدىڭ (مۇسىلمانشا ساليحيات نەمەسە عامالۋس-ساليح) تامىرى تاجىريبەلىك فيلوسوفيا ەكەندىگىن اڭداۋ قيىنعا سوقپايدى. جالپى اتالمىش اياتتىڭ مازمۇنىن يسلام عۇلامالارى تالاي قوزعاپ، ءدىن ۇگىتشىلەرى ايتۋداي-اق ايتىپ كەلگەنى ايان. بىراق ماسەلە، ساحارا دانىشپانى ابايدىڭ «اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە سالعان جولى مىنە وسى تۇيىندە» دەپ انىق فيلوسوفيالىق دەڭگەيدە، زور ىزدەنىستەرمەن دالەلدەپ بەرگەنىندە. قۇران كارىمنەن اباي اشقان فيلوسوفيالىق فورمۋلاسى دەگەنىمىز، مىنە، سوندىقتان».
اباي شىعارماشىلىعىنداعى «ناقليا» تەرمينىنىڭ ءمانى - كەڭ ماعىناسىندا عىلىم زاھيري (سىرتقى عىلىم), عىلىم تىلىندە اكسيوما ەكەندىگى حاق. عاقليا - ىشكى عىلىم (عىلىم باتيني). اباي سوزىمەن ايتساق، «اللانىڭ حيكمەتىن سەزىنۋ» ءىلىمى، ءبىرى - دۇنيەنىڭ كورىنەتىن، اللا مەن پەندەنىڭ ارا قارىم-قاتىناسى، ەكىنشىسى - كورىنبەيتىن سىرلارىن، ادامشىلىق جولىن (ادام مەن ادامنىڭ، ادام مەن قوعامنىڭ قارىم-قاتىناسىن) بىلدىرەدى.
بۇل ءىلىمنىڭ قاجەتتىگىن ءومىردىڭ ءوزى ماجبۇرلەپ وتىر. سەبەبى عىلىمداعى شالاعايلىق قوعامعا قاتەر توندىرەدى. ونى ءبىز مىنا دەرەكتەردەن دە كورەمىز.
«ۋاقىتتىڭ جاساندى مودەلى - 12/60-قا نەگىزدەلگەن ء(بىر جىل - 12 اي، ءبىر تاۋلىگى - 24 ساعات، ءبىر ساعاتى - 60 مينۋتقا جىكتەلگەن) جاساندى انتيۋاقىت ولشەمى پايدا بولدى دا تورتتىك ولشەممەن عانا ولشەنۋگە ءتيىستى ۋاقىت ەندى ۇشتىك ولشەممەن ولشەنەتىن كەڭىستىكپەن الماستىرىلدى. ءسويتىپ، «باتىستىق» ماتەرياليستىك وي-جۇيەنىڭ تىكەلەي سالدارى «عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆاليۋتسيانىڭ» اتاسى اتانعان جاساندى عىلىم مەن ۇشتىك ولشەمگە نەگىزدەلگەن ماتيماتيكاعا ۇلاستى».
ابايدىڭ 38-سوزىندە: «ءۋا ءال-ءلازينا ءامانۋ ءۋا عامالۋس-ساليحيتي» اياتىن كەتىرىپ، «اللاتاعالانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟» - دەگەن ماسەلەگە ءمان بەرەدى. نەگە؟ ويتكەنى قۇران ادام اقىلىنا شاقتاپ تۇسىرگەن - اللانىڭ عىلىمى، ءدىن - تەورياسى، تاريحات - ءدىن تاجىريبەسى، سونى ۇعىنسا عانا تولىق عىلىم بولماق»، - دەپ ۇعىندىرادى.
مىنە، ويدى «قۇراننىڭ» ماتەماتيكالىق قۇپيالارى» دەگەن عىلىمي ەڭبەگىندە عىلىمي تۇرعىدان تالداعان عالىم، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءومىرحان بايقوڭىروۆ اتىنداعى جەزقازعان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى عۇزىحان اقپانبەك تە تەرەڭدەتە تۇسەدى.
«ءتورت پەرىشتەنىڭ اتى، ونىڭ ساندىق ءمانىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى قاراستىرايىق. جەبىرەيىل، مەكايىل، ازىرەيىل پەرىشتەلەردىڭ اتتارى - التى ارىپتەن قۇرالادى، ال ىءسرافيلدىڭ اتى - 7 ارىپتەن تۇرادى. سان ماندەرى رەتىمەن - (246, 111, 318, 382). جيىنى - 1057. ءۇش پەرىشتە اتتارىنىڭ ارىپتىك جيىن سانى - (6+6+6 =18). بۇل - 18 مىڭ عالامنىڭ يشاراسى، ياعني، 6 مىڭ - مادەن (مينەرال، مەتالل), 6 مىڭ - وسىمدىك (فلورا), 6 مىڭ - تىرشىلىك (فاۋنا) دۇنيەسىنە يە دەگەندى بىلدىرەدى. شىندىعىندا ىسرافيل قيامەت كۇنىنىڭ پەرىشتەسى بولعاندا، ۇشەۋى وسى دۇنيەدەگى بارلىق ءىستى باقىلاۋشى عوي».
سوندىقتان قۇراندا «حاجىر» سۇرەسى ارقىلى: «پە-رىشتەلەردى ءبىر شىندىق تۇرىندە عانا تۇسىرەمىز» - دەپ انىق ەسكەرتەدى.
دەمەك، ابايدىڭ دانالىق دۇنيە تانىمىن تۇبەگەيلى تانىپ-ءبىلۋ - بۇگىنگى «ابايتانۋ» عىلىمى الدىنداعى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. «عاقليا» ءھام «ناقليا» تەرميندەرى دانىشپان اباي ىلىمىندە قانداي جۇك كوتەرەدى، دۇنيەتانىمدىق ءىلىمدى «عاقليا-ناقليا» دەپ جىكتەۋدىڭ قاجەتتىلىگى نەدە؟ ونداعى ماقسات - ابايدىڭ ويشىلدىق مۇراسىن ەكى جۇيەدە قاراستىرۋ، ايگىلى «38-ءشى قاراسوزىنىڭ» ماز-مۇنىن اشىپ زەرتتەۋ-زەردەلەۋ مەتودولوگياسىنا ءمان بەرۋ، ءال-فارابيشە ايتساق، «شىندى تانۋدىڭ ءتاسىلى مەن فورماسىن تابۋعا جەتكىزۋ».
عۇزەكەڭ ەڭبەگىندە: «جوعارىدا اتالعان ءۇش پەرىشتە سانىن «ادام» سانىنا (45-كە) بولگەندە، 15 سانى شىعادى. (675: 45 =15). «حاجىر» (تاس) سۇرەسىنىڭ قۇرانداعى رەت سانى - 15. ال ادام سانىنىڭ 45 بولۋى، ونىڭ عۇلاما ابايدىڭ ءبىلىپ، 45 قارا ءسوز جازۋى، كورەگەندىگى تەگىن ەمەس. سول قارا سوزدەردىڭ سانىنىڭ ءوزى يشارا بەلگى»، - ەكەندىگىن ايتادى.
اللا تاعالا اۋەلدە ادامزاتتى جاراتقاندا وعان ەرەكشە قابىلەت، ءوز تاراپىنان ىستىق ىقىلاس ءبىل-ءدىردى. وعان پەرىشتەلەرگە ءساجدا جاساتتى، شايتان مالعۇنعا دا باس يدىرمەك بولدى. مەككەدەگى قارا تاس - قاعبانى پەيىشتە تۇرعاندا-اق سىيعا تارتتى. «ادام»-نىڭ پاك «جۇرەگىنە» اللا تاعالا «عاقليا مەن ناقليا» نۇرىن قۇيدى. ويلانۋعا تۇرارلىق ءتالىم عوي! ەندەشە، اباي تاڭداۋى وتە ءدال! ويتكەنى اباي - ادام دەگەن سوزگە ءمان بەرىپ، باس ءيدى. ول ادامزات باستاۋى عوي! ادام بولۋ - اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى بولا ءبىلۋ قۇرمەتى. ول ءۇشىن بىلمەك كەرەك. ءىلىمسىزدىڭ اقىرى نە بولماق؟
ابايدىڭ قۇراندى تەرەڭ مەڭگەرگەندىگى سونداي، اتاقتى 38 -قاراسوزىندە: «ونان سوڭ، قيرا ءات ياعني، سۋراھي فاتيحا وقيسىڭ، مۇندا بىراق ءسوز ۇزارادى. ول فاتيحا سۇرەسىنىڭ ماعىنالارىندا كوپ سىر بار»، - دەيدى.
دەمەك، ول ءداستۇرلى ءدىن، بىلىكتى ءدىن مامانى، سانالى ءبىلىم، ۇلتتىق سانا ارقىلى جان مەن ءتان، و دۇنيە (باقي) مەن بۇل دۇنيە ء(پاني) ۇعىمدارىنىڭ تۇتاستىعىن قامتيدى. ويتكەنى، يسلام ءدىنى - «التىن ورتانىڭ» - جۇرەك ءدىنى. ال قۇراننىڭ تەڭ ورتاسى (114 سۇرە : 2 = 57) - «جۇرەگىنىڭ» رەت سانى - 57, بۇل - «ءال-حاديد» (تەمىر) سۇرەسىنىڭ رەت سانى. «فاتيحا» سۇرەسى - قۇراننىڭ كىلتى رەتىندە، بار دۇنيەنىڭ جارالۋى مەن اللانىڭ ۇلىلىعىنا شەك كەلتىرتپەيتىن بۇلتارتپاس دالەل، انىق كورسەتەتىن ايعاق.
«بيسسميللياھي ار-راحمان ار-راحيم»-ءنىڭ سوڭعى ءارىپى - «م». سول سياقتى «فاتيحا» سۇرەسىنىڭ 2, 5, 6 - اياتتارى دا «م» ارىپىنە اياقتالادى، ال قالعان ءتورت اياتتىڭ سوڭعى ءارىپى - «ن». مۇنداعى «م، ن» ارىپتەرى - ءتورت-تورتتەن. ساندىق ماندەرى م-40, ن-50 ياعني 40+50=90, جيىنتىعى - 90 ح 4 = 360. بۇل ساننىڭ (360 - ماتەماتيكادا، استرونوميادا) ەرەكشە تىرەكتىك سانى ەكەندىگى بۇرىننان بەلگىلى. اسىرەسە، زودياك مۇشەل ەسەبىندەگى - باستى سان. ءمان (وقىلۋى - «من») - «راحىمدى، مەيىرىمدى، جومارت، سىي بەرۋشى كۋاگەر» دەگەن ءسوز. سوندا نم، من - دەگەننىڭ ءوزى - «جومارتتىق جاساۋشى، سىي قۇرمەت كورسەتۋشى، سونىڭ بارىنە كۋا ءبىر اللا» - دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل - تەگىن سايكەستىك ەمەس. ءمانن، «ءيا، ماننان!» - دەپ اللاعا سىيىنامىز، اللانىڭ وسى ەسىمى ءتورت رەت قۇپيالانىپ كەزدەسىپ وتىر»، - دەيدى عۇزەكەڭ.
اباي ءدىندى تەك - «عيبادات كۇزەتشىسى» دەپ ۇيرەتەدى. ويتكەنى وعان حالىققا رۋحاني ءبىلىم بەرۋدەگى ءدىننىڭ اتقاراتىن ءرولى، ماڭىزى بەس ساۋساقتاي بەلگىلى. سوندىقتان دا ول ادامزاتتىڭ ىشكى تازالىعى مەن يمان كامىلدىگىنە اسا زور ءمان بەرەدى. «عاقليات-تاسديقاتتا» تەك «حۇكىم شاريعاتقا» جۇيرىك يشانداردى «ءفيتنا عالىم» اتاپ تۇقىرتۋى دا سوندىقتان: «مولدالار بىلاي تۇرسىن، حۋسۋسان (اسىرەسە) بۇل زاماننىڭ يشاندارىنان بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا ء(بۇلىنۋ) عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشتەڭە شىقپايدى» - دەگەنى سحولاستيكالىق تۇسىنىك شىرماۋىنان شىعا الماي جۇرگەن قازىرگى كەيبىر «ءدىن ۇگىتشىلەرىنىڭ» دە، يماننىڭ تازالىعىنان گورى «سىرتىن جۋىپ جۇرگەن» تىرلىگىنە ءدال كەلەدى.
اباي: «ەگەر ناداندار ول عيباداتتىڭ ىشكى سىرىن ەسكەرمەي قىلسا، سونى قىلىپ ءجۇرىپ، يمانى سونەر» دەگەن.
دەمەك، اباي اللاعا عيبادات قۇلشىلىق جۇرەكپەن بولىپ، سانامەن جۇزەگە اسىرىلۋىن ناسيحاتتاعان. باسقاشا بولۋ مۇمكىن ەمەس. بىلە بىلگەن جانعا ولشەۋلى عۇمىردا كوپ قاتەلەسۋگە ورىن جوق. دەمەك، عىلىم ۇعۋ، كوكەيگە ءتۇيۋ - سانالى عۇمىر كەشۋ. وقىعاننىڭ عانا كوكىرەك كوزى اشىلماق. ءىلىمدى تەك قۇراننان تابامىز.

مۇنى ءبىلىمسىز جان قالاي ايىرماق؟ پارىقسىزدىقتان ارىلىپ، اقيقات مويىن ۇسىنۋ كەمەل بولاشاققا ءۇمىتتى ۇزارتادى.
اباي ءىلىمى - اللانىڭ اقيقات ءسوزى - قۇراننىڭ تەڭدەسسىز، ەشبىر ءمىنسىز - ۇلى ەسەپ ەكەندىگىن، ۇلى كۇشتىڭ عالامدى ەسەپپەن جاراتۋىندا ءمان بارىن، سوندىقتان ادامزاتقا بەرگەن مۇمكىندىكتى ادال نيەتىنە قاراي ءوز مولشەرىنە شاقتاپ يگەرۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى. قۇران ءسوزى - شىندىق، وندا عىلىمي دەرەكتەرى مول، قۇپياسى شەكسىز ونى يگەرۋ قيىن.

"ەل" ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي، ەكونوميكالىق اپتالىعى