(اڭگىمە)

دەمالىس.

– بالاعا بازاردان بارىپ ەتىك الۋ كەرەك، – دەدى جۇبايىم. داۋىس مانەرىنە قاراعاندا بۇل ءىستى بۇدان ءارى سوزۋعا كەلمەيتىن سياقتى. وتباسىمىزبەن كولىككە وتىرىپ بازارعا قاراي قيسىق – قيسىق جول تارتتىق. تەرمينالعا توقتاپ جالاقىنىڭ سوڭعى بولىگىن الدىم. كولىكتى وت الدىرىپ، ءبىر كوشە اينالعاندا ماي قىزمەتكەرلەرى تاياعىن بۇلعادى. ادەتتەگىدەي شاپشاڭ تۇلا بويىمدى شولىپ شىقتىم: بەلدىك تاعىلعان، قۇجاتتار تۇگەل، جىلدامدىق قالىپتى تاعى نە كەرەك – ويبۋ جارىقتى قوسۋدى ۇمىتىپپىن. قارماعىنا بالىق ىلىككەن بالىقشىداي قۋانىشىن جاسىرا الاماعان ءتارتىپ قورعاۋشى ۇستىمە تونە بەردى.
– بار بولعانى ەكى-اق ءمينوت جارىقسىز ءجۇرىپپىن، سوعان بولا ايىپپۇل سالاسىڭدار ما؟
– سالامىز اعاسى، سالامىز.
كولىككە قايتا وتىرىپ جاتقاندا، نايزاداي شانشىلعان جۇبايىمنىڭ كوزىنە قاراۋدان قاشتىم، بالامنىڭ ەتىكتىڭ ساپاسى جايىنداعى سوزدەرىن ەستىمەگەندەي بولدىم. راديونىڭ داۋىسىن ۇلعايتتىم. «مەكەنىم قازاقستان» ءانى سالوندى كەرنەدى.
***
قوناقتا وتىرمىز. «التى الاشتىڭ باسى قوسىلسا ءتور مۇعالىمدىكى» ەمەس قازىر. توردە جىلتىر كويلەكتى، جىلتىر بەت، وسىندا وتە قىمبات كولىكپەن كەلگەن جىگىت وتىر. اشىق جارقىن، جيىن تويدىڭ كوركى دەرسىڭ، ەلمەن قالجىڭداسىپ ءوزىن ەركىن ۇستايدى ەكەن. ءتورت قۇبىلاسى ساي جىگىت، اكىم قارالاردىڭ بىرەۋى شىعار دەپ تۇيدىك. سىرتقا شىعار كەزدە اڭداۋسىز كيگەن ەتىگىم باسقا بولىپ شىقتى، قىمبات ەتىك سىقىر-سىقىر ەتەدى. جاڭاعى بەدەلدى جىگىت تە ءبىر ورىندا شىر اينالدى.
– ءاي مەن باسقا بىرەۋدىڭ ەتىگىن كيىپ الىپپىن.
– كەلىڭىز اۋىسايىق. مىنا ەتىك تە مەنىكى ەمەس ەكەن. الدە مۇعالىمنىڭ ەتىگىمەن ءبىراز جۇرە تۇراسىز با؟ – دەدىم، اياق استىنان باتىلدىعىم ۇستاپ.
– قوي ەي، بەتىن ءارى قىلسىن. اكەل وزىمدىكىن.
ءبىسسىمىلاسىن ايتىپ، ەتىگىن كيىپ جاتقان جىگىتكە قاراپ كۇلىپ قويدىم. اركىمدىكى وزىنە. مۇعالىمنىڭ ەتىگى ساۋناعا قاراي جۇرمەيدى، ونىمەن مەيرامحاناعا بارا المايسىڭ.
***
ءار قيلى تاعدىرلار، ادامدار، قوعام، ءومىر. ۇلكەندەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، جانۇيالىق كەلەڭسىزدىكتەر، ونەگەلى تاربيە دە سول تاربيەنىڭ جوقتىعى دا بولماسا سىلدىراعان كەلىسىم سياقتى تاتۋ-ءتاتتى باقىتتى اتا انالار كەلبەتى دە الدىڭا كەلگەن وقۋشىنىڭ ءىس ارەكەتىنەن تانىلادى. ءجاسوسپىرىمنىڭ ءاربىر قيمىلىنىڭ، وي ءورىسىنىڭ تۇبىندە ۇشقان ۇياسىنان العان تاربيەسى مولدىرەپ كورىنەدى. قولىندا بار اتا-انا بالاسىنا تاربيە مەن بىلىمنەن باسقانىڭ تۇگەلىن بەرىپ-اق تىرىسىپتى، داۋلەتى ورتاشا اتا-انانىڭ بالاسى مەيىرىم مەن قامقورلىققا جاسىنان كەندە بولماپتى، ال كەدەي اتا-انانىڭ بالاسى – ول قاشاننان قورعانسىز، كەدەيلىكتىڭ سەبەپ سالدارى كوپ بولعاندىقتان با ەكەن، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىدان شىققان بالانىڭ مىنەز قۇلقى ءار ءتۇرلى. كەيدە، ساباق بارىسىندا، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا اۋىلدان قالاعا ءبىلىم ىزدەپ قاشىپ كەلەتىن كىتاپ كەيىپكەرلەرىن كەزدەستىرگەندەي بولاسىڭ. ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋ داۋىرىندەگى، كەڭەس كەزىندەگى سول بىلىمقۇمار بالالار ەسەيگەن سوڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، تاريحىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ەدى.
بۇل وقۋشىنىڭ دۇنيەتانىمى باسقالاردان كوش ىلگەرى. ۇياڭداۋ، ءوزىڭ سۇراماساڭ بىلگەنىن جايىپ سالۋعا قۇمار ەمەس. ءار نارسەگە جاۋابى ويلى، كىتاپقۇمار. بەرلىگەن تاپسىرمانى بۇگە شىگەسىنە دەيىن ورىندايدى. قازىر دە وقۋ ماتەريالىنان بولەك قوسىمشا كوركەم ادەبيەتتەن مىسال كەلتىرىپ تۇر. 
– ج.ايماۋىتوۆقا العاشىندا اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلدەرگە كومەك مال
ءبولىپ بەرۋگە بايلانىستى ايىپ تاعىلعان.
– بۇل دەرەكتى قانداي كىتاپتان وقىدىڭ؟
– «بەس ارىس» كىتابىنان وقىعانمىن.
وقۋشىنىڭ كوزدەرىنەن ماقتانىش، سۇراعىما ريزاشىلىق سەزىمى جىلت ەتتى. قالعان بالالار ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى تۇسىنىستىكتى ۇعا الماس، ولاردىڭ الاقانداي تار دۇنيەتانىمىندا بوس ورىن دا جوق. الاششىل بالانىڭ جۇپىنى كيىمىنە، كونەتوز ەتىگىنە ەرىكسىز كوزىم ءتۇستى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا. بالانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا مەنىڭ ەش قاتىسىم جوق، بىراق... الدە اتا-اناسىنا حابارلاسسام با ەكەن؟ جاۋابى دا، سەبەبى دە الدىن الا بەلگىلى... 
***
قىسقى دالادا مۇلگىگەن تىنىشتىق. بەل-بەلەستەر اپپاق قارعا ورانعان. ءبىر وتار قوي بەتى قاتقان قاردى تۇياعىمەن قوپارىپ اشىپ، ۇڭگىگەن جەرلەرىن اينالشىقتاپ، بىرىڭعاي قىراۋلانىپ قار باسقان باستارىن سىلكىپ قاپ جايىلىپ ءجۇر. مۇعالىم ءدوڭ باسىندا قالىڭ توبىلعىنى ىقتاپ وتىرعان شوپانعا القىنىپ جەتتى. شوپان سايىن دالادا كەز كەلگەن مۇعالىمگە تاڭدانىس بىلدىرگەن جوق. 
– مۇعالىم، كەپ قالدىڭىز با؟ كەلىڭىز وتىرىڭىز مىنا جەر ىقتاسىنداۋ. ءوزىم دە ەلسىزدە كۇڭىرەنىپ كۇن ۇزىن بالالارىمدى ويلايمىن. قيىنشىلىقتىڭ بارلىعىن بالاڭ ەسەيگەن سوڭ كورەدى ەكەنسىڭ عوي. بۇلار كىشكەنتاي كەزىندە بىلدىرلاعان تىلدەرىن قىزىقتايسىڭ، قۇلدىراڭداعان قىزىقتارىنا تويمايسىڭ. ۇلىم مەن قىزىم مەكتەپتى وتە جاقسى وقىدى. ۇلىم باستاۋىشتا وقىعاندا قىستاقتان جيىرما شاقىرىم ورتالىققا باسىرە تايىن ءمىنىپ باراتىن. ۇلىمنىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەنىنە قۋانۋشى ەدىم. ەندى مىنە، قالاي ەر جەتكەندەرىن دە بايقاماي قالدىق. كۇزدە قالادان ءبىر كەمپىردىڭ ۇيشىگىن جالداپ بەرگەنمىن، قولداعى بار قاراجات سوعان عانا جەتتى. قىس ورتاسىنا اۋىپ قالعانى مىناۋ، جىلى كيىمدەرىن الا الماي-اق قويدىق.

– ەح ، بىزگە انشەيىن ءبارى دايىن تۇرادى عوي، ويلاسام كوكىرەگىم قارس ايرىلادى.
شوپان قوينىنان تىز -تىز ەتىپ حابارلاما كەلىپ جاتقان ۇيالى تەلەفونىن الىپ شىقتى. ەجەلگى كوشپەلىنىڭ ونەرتابىسى ۇزەڭگى، قامشى، ەرتوقىم مەن تۇسالعان اتتىڭ جانىندا ۇيالى تەلەفون دىبىسى ەرسىلەۋ ەستىلەدى ەكەن، ايتسە دە جاڭانىڭ بارلىعى ەسكىنى مانسۇق قىلۋى مىندەت ەمەس قوي. اكەسىنەن شوپاننىڭ اق تاياعىن الىپ قالعالى دا تالاي جاز شىعىپ، تالاي قىس تۇسكەن. جاس ءوستى، الايدا جارلى باي قويمادى. بۇلاردىڭ اكەلەرى اتاقتى شوپان بولدى، كۇندە جيىن كۇندە توي، جالعاندى جالپاعىنان باستى. بۇگىندە سول قىستاقتاردىڭ كوبى بوس، قاداۋ قاداۋ شارۋا قوجالىقتارىنىڭ قالاداعى يەلەرى، مال باعۋعا قاڭعىباس وتكەنى ءدۇدامال ادامداردى اكەلىپ قويعان. ولاردىڭ سۇراۋى جوق، ەڭبەكاقىسى ءبىر قاپ ۇن مەن ءبىر قاپ روجكي. بۇل سياقتى اتا كاسىپكە جاسىنان بەيىم وتباسىلى شوپاندار نەكەن-ساياق. قۇلا دۇزدە حال سۇراسىپ سىيلاساتىن ادام جوق. شاڭىراعىنان قوناق ۇزىلمەيتىن باس تارتىپ، باتا بەرگەن، كەلەلى كەڭەس قۇرعان باياعى اكەلەرىنىڭ داۋرەنى كەلمەسكە كەتكەلى قاشان. شوپان شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن قوناعىنا اڭگىمەسىن جالعاپ وتىر. 
– ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى دەمەكشى بيىل ءبىر قىرسىقتان ارىلمادىق. جاز قۋاڭشىلىق بولىپ، وسى اتىراپتىڭ تۇگەلگە جۋىعىن ءورت شالدى. قىستاقتىڭ يەسى، وسى اۋىلدىڭ تۋماسى، قازىر قالادا بىرنەشە دۇكەندەرى بار. ورتەنگەن جەردەن اۋلاقتاۋ جايلاۋعا كوشەيىك دەگەن ءتىلىمدى المادى. كەلۋگە ۋاقىتى بولمادى ما، ايتەۋىر ءبىر جولى تۇسپەي قويدى. ورتتەن قالعان قارا كۇيە مەن قايتا قاۋلاعان كوك شوپكە تۇسكەن سوڭ كارتەڭدەۋ ەكى ءىرى قارا ارام قاتتى. جىلقىدان ايعىر قۋعان ەركەك تاي ۇشتى كۇيلى جوعالدى. ءبىر ءوزىم قاي جاعىنا جەتىسەمىن. ەسەپتەسە كەلە قوجايىن ولگەن مالدىڭ، جوعالعان تايدىڭ ەسەبىنەن ەكى ايدىڭ الاشاعىنان قاقتى. بىزدە كەڭەس ۇكىمەتىندەگىدەي جالاقى ۇعىمى جوق، الاشاق، بەرەشەك دەگەن جاڭا ەسەپتەسۋ ءتۇرى بار. جاڭا جىلدان سوڭ بايعا تاعى جالىنىپ بالالارىما جىلى كيىمدەرىن الىپ بەرەرمىن. جاعدايىمىز وسىنداي، مۇعالىم.
شوپاننىڭ قوجايىنى – ناۋبايحانالارى، دۇكەندەر جەلىسى بار جەلىككەن كاسىپكەر. بالاسىنىڭ ءبىر باتەڭكەسىنىڭ قۇنى قويشىسىنا بەرەتىن اقشادان ەكى ەسە ارتىق. جول تاڭدامايتىن كولىكپەن الاباجاق سولدات كيىمىن كيىپ دوستارىنا قىستاعىمەن ماقتانىپ، اڭعا شىعاتىندار قاتارىنان. وتكەندە قۇقىق قورعاۋ ورگانىندا باسشىلىق قىزمەتتەگى دوسى تەمىر توردىڭ ار جاعىنان بوساعان ءۇيسىز-كۇيسىز بىرەۋدى تاۋىپ بەرگەن. بۇل ونى سالىپ ۇرىپ قىستاعىنا الىپ كەلدى. اياق جەتەر جەردە اراق جوقتىعىنا كوزى جەتكەن ءسوزى سۇيىق، كوزى جىلماڭ كانىگى قىلمىسكەر ءبىر اپتادان سوڭ مونشانى جەلەۋ قىلىپ ورتالىققا سالت كەلدى دە، يەسىنىڭ اتىنان قارىزعا العان اراققا سىلقيا تويىپ، ودان ءارى قالاعا ءتۇسىپ كەتتى. باقان اعاشتا بايلانعان ات قالدى. كومەكشىسىنەن ايرىلعان شوپان كوپ ۋايىمداي قويمادى، قايتا قۇتىرعاننان وڭاي قۇتىلعانىن تۇسىنگەن.
قىسقى دالانىڭ تىنىشتىعىن قاق جارىپ اق ۇشاق ۇشىپ ءوتتى. ادەتتەگىسىنەن الدەقايدا تومەن ۇشتى ما قويشىنىڭ اتى قاردىڭ استىنداعى ءشوپتى بىرت-بىرت ۇزگەن بەيبىت تىرلىگىنەن كەنەت تىيىلىپ، قيمىلسىز قالدى، ەرىنە كۇرسىنىپ قويدى. توبىلعىنىڭ تۇبىندە ەسكى دە بولسا جىلى توڭعا ورانىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن قويشى ۇشاقتىڭ ءالسىز دىبىسىنان سەرگەك ويانىپ سوڭىندا شۇبىرعان اق بۋعا قاراپ قالدى. 
– بالالاردىڭ مۇعالىمدەرىنە دە ءبىر جولىعۋ كەرەك ەدى. 
***
ساباعىم الدەقاشان بىتكەن. ادەبيەتكە بەيىم وقۋشىم ويىمنان شىقپاي وتىر. ءبىر مەزەت، اكەسىنە قوڭىراۋ شالىپ بالاسىنىڭ ونەگەلى تاربيەسى ءۇشىن، وزىق بىلىمىنە العىس بىلدىرگىم كەلىپ كەتتى. اسىعىس ۇيالى بايلانىسقا جۇگىندىم.
- اللو! بالاڭىزدىڭ ...
- ءيا، ءيا مەن مۇعالىممىن...
ۇزىك-ۇزىك ايعايعا بەرگىسىز جاۋاپ ەستىلدى.
- دۇرىس ەستىلمەيدى. بوران بىزدە. سەت دۇرىس ۇستامايدى.
ءبىر شۋدى ەكىنشى گۋىل قۋىپ الا جونەلدى. ەرتەگىلەر ەلىمەن حابارلاسقانداي بولدىم.

نۇرلان بالحاشۇلى

Abai.kz