ال 1915 جىلى 22 مامىردا مۇحتاردىڭ اتىنا تولتىرىلعان اتتەستاتتا ونىڭ سەمەيدەگi ەر بالالارعا ارنالعان جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەسiن “ۇلگiلi تارتiپپەن” ءتورت ساباقتان – ءتورت، ءتورت ساباقتان – بەس دەگەن باعامەن بiتiرگەنi جازىلىپ، ينسپەكتور ي.مالاحوۆ پەن ءپان وقىتۋشىلارىنىڭ قولدارى قويىلعان. قىر بولىستارىندا سيرەك كەزدەسەتiن بiر جاي، وسى وقۋدى بiتiرەر قارساڭىندا شىڭعىس بولىسى يمانتاەۆ:

“شىڭعىس بولىسىنىڭ № 8 اۋىلىنىڭ قازاعى ومارحان اۋەزوۆتىڭ ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ 1897 جىلى 10 قىركۇيەك كۇنi تۋعانىن وسى كۋالiك راستايدى” – دەپ قولحات بەرiپ، ءمورiن باسقان.

زادى بۇل قۇجات – اتتەستاتتى دۇرىس تولتىرۋ ءۇشiن سۇراتىلسا كەرەك. سونداي-اق مۇحتاردىڭ 1912-1913 جىلعى وقۋ مەرزiمiندە 1-كلاستى ماقتاۋ قاعازىمەن بiتiرiپ، 2-كلاسسقا كوشiرiلگەنi جونiندە دە تابەل ساقتالىپتى. ەندi بiر وتە قىزىقتى دەرەك – وقىتۋشىلار سەمينارياسىندا 1913-1916 جىلدارى وقىعان قازاق جاستارىنىڭ باعاسى، كلاسى كورسەتiلگەن قۇجات. مۇندا كەيiن قازاقتىڭ ماقتانشاقتارى بولعان ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونi جۇرگەندiكتەن تiزiمi تولىق كەلتiرۋدi ۇيعاردىق.

“1. اۋەزوۆ قاسىمبەك – 2 كلاسس، دۇيسەباەۆ ابدۋل-كاريم – 3 كلاسس، ايماۋىتوۆ جۇسiپبەك، ساتباەۆ گابدۋل-گالي (قانىش ساتباەۆ – ت.ج.), اۋەزوۆ مۇحتار، نۇرمۇحامبەتوۆ قازى، سەنەكين زاكاريا، اۋەزوۆ احمەت، جارماقوۆ سماعۇل – دايىندىق كلاستارىندا، بەكمۇحامەدوۆ ازامبەك، ناحيمجانوۆ امزە – 1-كلاستا، سەيسەمباەۆ احمەت – 2-كلاستا”.

بۇعان تۇسiنiكتەمە ارتىق سياقتى.

مۇحتاردىڭ اڭشىلىعى تۋرالى وتiرiك-شىنى، ءازiلi ارالاس تالاي-تالاي حيكايالار ايتىلىپ ءجۇر. ۇلى شىعارماسىندا دا ءسۇيسiنiپ جازعان تۇسىنىڭ بiرi وسى ساياتشىلىق ەكەنi انىق بايقالادى. ال مۇنداي اۋەسقويلىق جاس باسىنان بولماسا، نە ءوزi قۇس ۇستاپ، اڭ قاقپاسا، شىنايى شىعا قويۋى قيىن. سوندىقتان دا ارالاس وسكەن جيەنi ءماجيتتiڭ دەرەگiنە نازار سالماي وتۋگە بولمايدى:

“مۇحتاردى جەڭگەلەرi, اپالارى “قارا شوڭقا” دەپ اتايتىن. مۇنىڭ سەبەبi ءوزi جۋاس، اڭقاۋ، بالالاردىڭ iشiندەگi “قارا جوڭقا” سياقتى كورiنگەندiكتەن قويىلعان. ول دەمالىسقا كەلگەندە اۋىلدىڭ ۇل، قىزدارىن جيىپ الىپ كەشكە جاقىن بارلىعىمىزعا دەنەشىنىقتىرۋ جاساتاتىن. كۇرەستiرەتiن. قارعىتىپ، باسىمىزبەن تۇرعىزىپ، كەۋدەمiزدi جەرگە تيگiزەتiن. قىستا وقىعان ساباعىمىزدا سۇرايدى... قىزدار مەن ۇلداردى قاتار تۇرعىزىپ ابايدىڭ “سەگiز اياق”، “قور بولدى، جانىم”، “كوزiمنiڭ قاراسى” اندەرiن حور ەتiپ ايتقىزاتىن... جاسىراق كەزiندە، 14-15 جاستارىندا قولىنا ىلعي تۇرىمتاي ۇستايتىن. ونىڭ ءۇي iشiندە قولعا ۇيرەتiپ، جاس ەتكە قانت سەۋiپ جەگiزiپ، داندەگەن سوڭ ءوزi توردە تۇرىپ “كەل-كەل” دەپ شاقىراتىن. ابدەن جاتتىققان سوڭ دالاعا شىعارىپ، iننiڭ قاسىنا بارىپ “شاق-شاق” دەپ داۋىستايتىن. كەيiن “شاق-شاق» دەگەنگە تۇرىمتاي تورعايدى باس سالىپ ۇستايتىن بولدى. سوندا اتىن “قىرعىن” دەپ قويىپ ەدi... قىس كۇندەرi بالالاردى جيناپ اپ “مىرشىما-مىرشىم”، “بەلبەۋسوق”، “قىستاۋ”، “حان-ءۋازiر،” جازدا – “التىباقان”، “سەرەك-قۋداق”، “اق سۇيەك”، “ايكوبەلەك” ويىندارىن وينايتىن. بiزدiڭ اۋىلدىڭ قىزدارى مۇحتاردى ولەڭگە قوسىپ: “قارا جوڭقا” قاشان كەلەر، باۋىرلارىن ويلاعان ” – دەپ اندەتiپ ايتىپ جۇرەتiن”.

وسىنىڭ وزiنەن-اق ونىڭ ەسەيگەن كەزiندەگi مiنەز-قۇلقىن انىق بايقاۋعا بولادى.

ول كەزدە سەمەي قالاسى قوعامدىق، الەۋمەتتiك، ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستار تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇرىن ادامزات بالاسى كوپ شوعىرلانعان شاhالاردىڭ تۇرمىس-سالتىندا ۇشىراسپاعان بiر الۋان كۇيدi باسىنان كەشiرiپ جاتقان. فەوداليزمنiڭ دە، كاپيتاليزمنiڭ دە قايماعى ارالاسىپ، ءار تۇستان دەموكراتيالىق ويدىڭ ۇشقىنى شاقپاقتاي جارقىلداپ قالاتىن. يمپەريالىق – رەاكتسيالىق وتارلاۋ ساياساتى تiزەسiن باتىرا ءتۇستi. زيالى-ۇلت وكiلدەرi باس كوتەرە باستادى، ازاتتىق يدەياسى تامىر جايدى، دiني ميسسيونەرلiك باعىت ءورشiپ، پان-يسلاميزمدi تۋدىردى. “تاراحايات» (پروگرەسس) ءدۇبiرi قىر قازاعىن وياتىپ، ويعا قالدىردى. ەل ۇمiتتiلەرiنiڭ بiرi – وتىرىقشىلىقتى قولداپ، قونىستانۋدى ۇسىندى، ەندi بiرi – كوشپەلi ءومiردiڭ ەتەگiنەن ايىرىلماۋعا شاقىردى. بۇرىن عادەتتە جوق كاسiپ – گازەت، جۋرنال، كiتاپ شىعارۋ iسi ناۋقان بولدى. تiپتi وزگەنi بىلاي قويعاندا، 1910-1913 جىل ارالىعىندا قازاق – قازاق بولعالى كەزدەسپەگەن قۇبىلىس – ءۇش رومان جارىق كوردi. قازاق قاۋىمىنىڭ تاريحى، گرامماتيكاسى، ورفوگرافياسى، جاڭا ءارiپ ۇلگiسi جاسالدى. ەسەپ (اريفمەتيكا), جان جۇيەسi (پسيحولوگيا) ءالiپبيدiڭ ورنىنا – الiپپە وقۋلىقتارى جازىلدى. باسىلىم داناسى ءوسiپ، 1917 جىلعا دەيiن بiر جارىم ميلليون كiتاپ شىقتى.

وسىنىڭ بارلىعى بەلگiلi دارەجەدە قاسىمبەكتiڭ، سول ارقىلى مۇحتاردىڭ ومiردەگi كوز قاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال تيگiزدi. اياۋلى اعا تاربيەسiنiڭ اسەرi مە، الدە، ءالi بۋىنى قاتپاعان جاس ادامنىڭ العىر سەزiمiنەن بە، سول بiر جىلداردىڭ الاساپىراندى جانتالاسى مۇحتار ەسەيگەننەن سوڭ دا ۇمىتىلماي، زامان اعىسىنا تەز بەيiمدەلiپ، بەتiن بۇرا الماي ءجۇردi.

بiر مەزگiلدە: باتىسقا قاراي – قاراقوشقىل ءتۇتiنi بۋداقتاپ، وتاربانىڭ “قارا ايعىرى” كiسiنەپ، شىعىسقا قاراي – شوم-شوم جۇك ارتقان كەرۋەن تۇيەسi بوزداپ بارا جاتاتىن. وڭ جاعالاۋداعى شiركەۋدiڭ قوڭىراۋى قاعىلعاندا، سول جاعالاۋداعى مەشiتتiڭ ازانى ەستiلەتiن سەمەي قالاسىندا جەتكiنشەكتiڭ الماعايىپ سەزiمگە بۋلىعىپ الابۇرتۋى زاڭدى دا ەدi. سوندىقتان دا شاكiرت مۇحتاردىڭ ومiرiندەگi وزگەرiستەر دە، كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋ باعدارى دا 1913-1914 جىلداردىڭ تۇسىنا تۋرا كەلەدi.

تاعدىر – باقىت ۇعىمى سياقتى ناقتى انىقتاماسى جوق، ءتۇسiندiرiپ بولمايتىن قۇبىلىس. سوندا دا، مۇحتاردىڭ ومiرiندەگi وزگەرiستەردi سالىستىرعاندا، بiر ۇقساس جاي اڭعارىلادى. ونىڭ پەشەنەسiنە، كەزەكتى ءبىر قاتتى رۋحاني كۇيزەلiستەن سوڭ ۇلكەن عۇمىرلىق ءمانi بار بەتبۇرىستى باسىنان كەشiرۋ جازىلعان سياقتى. اكە ءولiمi مەن قالا مەكتەبi. كامەش وقيعاسىنان سوڭ “قاراكوزدiڭ” سىيلىق الۋى، وتىز ەكiنشi جىلى امان ورالۋى، قىرىق جەتiنشi جىلدان سوڭ – مەملەكەتتiك، ەلۋ ءۇشiنشi جىلداردان سوڭ – لەنيندiك سىيلىقتاردى الۋى iسپەتتi تولىپ جاتقان “كەزدەيسوقتىقتار” ەرiكسiز ويعا قالدىرادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. قاسىمبەك – مۇعالiمدەر سەمينارياسىن ءتامامداپ، ماسكەۋدەگi جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسiپ، ۋاقىتشا اۋىلعا ورالعان كەزiندە iش سۇزەگiنە شالدىعىپ، قىركۇيەكتە قىرشىنىنان قيىلدى.

ەندi اسىل ارمانىن جالعاپ، اڭسارىن بولiسەتiن ومارحان اكە دە، ءدiناسiل اجە دە، اكە-شەشە دە، اسىل اعا قاسىمبەك تە جوق بولاتىن. قارا شاڭىراق مۇحتارعا كوشتi. ال اكە، اعا ورنىنداعى رازاق – مۇحتار ۇلى جازۋشى اتانعان كەزدە دە اكەلiك قامقورلىقتان اينىماي، تارىلعان تىنىسىن كەڭەيتiپ وتىردى. رازاق – ۇلى ابايدىڭ دا پەيiلi تۇسكەن ادام. ول تۋرالى:

“ومارحاندى باۋلىپ وسiرگەن اعاسى سامارحاننىڭ ايەلi مادينەدەن – رازاق، قىزدان – زۋرا تۋعان. ومارحان اعاسى سامارحان قايتىس بولعاننان كەيiن جەڭگەسi مادينەنi الادى دا، اكەدەن جاستاي قالعان رازاق پەن زۋرانى ءوز بالاسى ەتiپ وسiرەدi. رازاق – ومارحاننان كوپ ءتالiم الىپ، اعاسى جانە بiر جاعىنان اكەسi بولعان ومارحان قايتىس بولعاننان كەيiن اۋەز قوجانىڭ ۇلكەن ۇيiنە يە بولىپ قالادى دا، ەندiگi ومارحاننان قالعان بالالار – مۇحتار، ءبiلال، ءۇميانى تاربيەلەۋ بورىشى-مiندەتiن رازاق موينىنا الادى. ومارحان ءوزiنiڭ پىسىق، ەتi تiرi بولعاندىعىنىڭ ارقاسىندا ءوزi ورتادان جوعارى شارۋاعا كەلiپ جەتكەن، بiراق تا، 1913, اق تىشقان جىلى اۋەزدiڭ ەكi ۇيiندەگi مالى قىرىلىپ السiرەپ قالادى، كۇن كورەرلiك قانا جاعدايعا كەلەدi. وسى كەزدە رازاق ومارحاننان العان ءتالiم-تاربيەسiمەن سەمەيگە بارىپ سابiكەيدiڭ بالالارىمەن بiرگە iرi ساۋدا جۇمىسىنا كىرىسىپ، ءبىر-ەكى، ءۇش جىلدان كەيىن ۇلكەن ءۇيدى ورتا شارۋاعا، كەيiنگi كەزدە ورتادان جوعارى شارۋاعا جەتكiزدi. رازاق وسىنداي جاعدايعا جەتكەن سوڭ ەل ارالاپ، سول كەزدە باس كوتەرەر ابايدىڭ بالالارى – ماعاۋيا، اقىلبايمەن، ودان كەيiنiرەك اقىلبايدىڭ بالالارى – الiمقۇل، اۋباكiرمەن قۇداندالى بولعان. وسى رازاقتىڭ ادامگەرشiلiگi مولدىعىن اباي دا بiلگەن. بiردە رازاق اباي اۋىلىنا كەلiپ بالالارىنىڭ ۇيiنە تۇسەدi. سوندا اباي:

                       مىنا ۇيدە وتىر رازاق،

                       ەلدiڭ جايىن ايتار ما.

                       شاقىرىپ الىپ سۇراساق،

                       ۇلكەن قوجا – ورتان قول،

                       وزگەلەرi اتى جوق پەن شىناشاق، –

دەپتi. سوندا رازاقتىڭ قۇرداسى، ابايدىڭ نەمەرەسi اۋباكiر “ومارحان شە؟”، – دەگەندە اباي:

                               ونىداعى بايقارسىز،

                               بiرازىراق سىناساق، –

دەپتi.

بەردiقوجانىڭ بالالارى ۇسەن، بۋراحان، اۋەزحان، كەنجەحان، سامارحان ودان بەرگi نەمەرەلەرi ومارحان، رازاق، ارىنبەك، سمايىلحان ” – دەپ ەستەلiك جازىپتى، وسىندا ايتىلعان زۋرادان تۋعان مۇحتاردىڭ جيەنi ءماجيت ديحانباەۆ.

اكەنiڭ ورنىن جوقتاتپاعان رازاققا بەرگەن ابايدىڭ باعاسى قالاي ءدال شىققان.

ول كەزدەگi سەمەي قالاسىنداعى قازاق وقىعاندارى مادەنيەتتi iلگەرi ەلدiڭ ءداستۇرiن ۇيرەنiپ، ءوز حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىنا جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، ءار ءتۇرلi شارالار ۇيىمداستىرادى. سونىڭ ەڭ ەلەۋلiسiنiڭ بiرi – 1914 جىلى قاڭتاردا ابايدىڭ قايتىس بولۋىنىڭ ون جىلدىعىنا وراي “پريكازچيكتەر كلۋبىندا” وتكەن ادەبي كەش. ونى ۇيىمداستىرۋشى – قازاقتىڭ العاشقى زيالى قىزدارىنىڭ iشiندەگi ۇلتجاندى ارۋ ءنازيفا قۇلجانوۆا. بۇعان سەمەيدەگi بارلىق قازاق وقىعاندارى بەلسەنە اتسالىستى.

ۇلى ادامنىڭ ومiرiنە قاتىستى كەز كەلگەن جاناما دەرەكتەردiڭ ءمانi زور. اسiرەسە، ونىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى جايلاردىڭ قادiرi ەرەكشە. ارمانشىل جۇرەك تەز تۇتانىپ، تەز اسەرلەنەتىن بوزبالالىق داۋرەننىڭ – 16-19 جاستىڭ اراسىنداعى توسىن قۇبىلىستاردىڭ iزi كوڭiلدەن وشپەك ەمەس. وسى جاس مولشەرiندەگi وقيعالاردىڭ ماڭىزى دا شەشۋشi سالماق جۇكتەيدi. سوندىقتان دا مۇحتاردىڭ شاكiرت كەزiندە سەمەي قالاسىندا بولعان ءاربiر جاڭالىقتى بiلۋدiڭ اسا قاجەتتiلiگi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. بiز تەك مۇحتاردىڭ ومiرiنە قاتىستى ماتەريالدى وزiمiزشە جيناقتاپ بەرۋدi ماقسات ەتپەي، بۇرىندى-سوڭدى ايتىلعان پiكiرلەردi بارىنشا كەلتiرە وتىرىپ، بiر iزگە ءتۇسiرۋدi كوزدەدiك. وسىعان وراي، كولەمiنiڭ كوپتiگiنە قاراماستان، اسا باعالى بولعاندىقتان، سول كەزدەگi قازاق مادەنيەتiنiڭ جارشىسى بولعان، العاشقى ۇلتتىق جۋرنال “ايقاپتا” جاريالانعان ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي وتكەن كەش تۋرالى ماقالانى تولىق ۇسىنۋدى ءجون كوردiك. ماقالانىڭ سوڭىندا “م.م.” دەپ قول قويىلعان. اۆتورى – مۇستاحىم مالدىباەۆ.:

“سەمەيدەگi گەوگرافيچەسكي پودوتدەل پايداسىنا جاسالعان كەش.

بۇل ايتىلعان نارسە اتىنا قاراعاندا ورىسشا بولسا دا، كەشتە وينالعان، تاماشا قويىلعان نارسەلەر بولسا دا، iستi بiزگە ورىستار iستەپ بەردi. الاشقا اتى ءمالiم اتاقتى اقىن hام فيلوسوف يبراhيم قۇنانباەۆتiڭ ولگەنiنە ون جىل تولادى. Iلگەرi باسقان جۇرت مۇنداي قادiرلi ادامدارىنىڭ اتاعىن شىعارۋ ءۇشiن تالاي بەلگiلi iستەر iستەگەن بولار ەدi. بiزدiڭ كوبiمiزگە ابايدىڭ كiم ەكەنi دە بەلگiسiز، ونىڭ كiم ەكەنiن بiزگە ورىستار تانىتىپ جاتىر. جوعارىدا ايتىلعان كەش وتكەن عينۋار جۇلدىزىنىڭ 25-iندە سوبرانيا زالىندا بولىپ ەدi. باستاپقىدا ابايدىڭ ورىسشا جازىلعان عۇمىرناماسى (بيوگرافياسى) وقىلدى. اراسىنداعى ولەڭدەر قازاقشا جازىلعان ەدi. بۇل عۇمىرنامانى مۇنان بiرنەشە جىل بۇرىن ءاليحان ورىسشاعا كوشiرگەن ەكەن. كوپكە وقۋشى سەميناريا ۋچيتەلi ن. قۇلجانوۆتىڭ جاماعاتى ءنازيفا حانىم بولدى. ءسوزدiڭ اياعىندا: “ابايدى تۋعىزعان قازاق دالاسى، تاعى دا اباي سەكiلدi, بالكي ودان دا ارتىق دانىشپاندار تۋعىزار” – دەگەندە تىڭداۋشى قازاقتاردىڭ ءجۇيكەسi بوساپ, كوزiنە جاس العانى دا بولدى (بايعۇس قازاق قام كوڭiل عوي).

ءنازيفا حانىمنىڭ ورىسشا تازا سويلەۋiنە ورىستار تاڭ قالدى.

ەكiنشi – ابايدىڭ ءوز ءانi مەن ولەڭi ايتىلدى، بۇ دا ءتاۋiر شىقتى. ءۇشiنشi – اتاقتى بiر باقسى قوبىز ويناپ سارنادى، قارۋى قايتقان قارتاڭ ادام ەكەن، ارتىق كەلiستiرە المادى، سويتسە دە، باقسى اقىرعاندا ورىستاردىڭ كەيبiر ايەلدەرiنiڭ قورقىپ، ورىندارىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەندەرi بولدى.

بۇركiت، قارشىعالار كورسەتiلiپ، قازاقتىڭ اڭ قۇمارلىعى بiراز ءسوز بولدى. قازاق ايەلدەرiنiڭ قىمىز ساپىرىپ، قوناق سىيلاعاندارى كورسەتiلدi. قىسقاسى بۇل كەشتە كورسەتiلگەن تاماشانىڭ بارلىعى دا قازاق تۇرمىسىنان الىنعان نارسەلەر بولدى.

ابايدىڭ ولەڭi ايتىلادى، باقسى وينايدى – دەگەن حاباردى ەستiپ، قالاداعى، قىرداعى جينالعان قازاقتاردىڭ كوبiنە بيلەت جەتپەي قالدى. قازاقتىڭ ءوز تiلiندە ەش نارسە بولماعاندىعىنان تىنىش جۇرگەن حالىق ەكەندiگi بiلiندi (قازاق ساۋىققوي حالىق قوي). قازاق وقىعاندارى بالا-شاعالارىمەن كوتەرiلە بارىپتى. ابايدىڭ قادiرi حالىققا زور ەكەن. ابايدىڭ ولەڭi وقىلعاندا تالاي قازاقتىڭ كوزiنەن جاس مولدiرەدi.

بۇل كەشتi جاساۋشى نۇرعالي قۇلجانوۆ: “ابايدىڭ بالالارى كاكiتاي hام تۇراعۇل مىرزانىڭ ولەڭگە، بiلiمگە ىڭعايى بار” – دەپ ايتىسادى. اباي سەكiلدi سۇڭقاردىڭ ورنى بوس قالماس دەپ ءۇمiت ەتەمiز. قازاق شەجiرەسiنiڭ نەگiزiن قۇراعان، قازiر دە ولەڭمەن بiرنەشە كiتاپ جازعان اقساقال شاكارiم قاجى وسى ابايدىڭ iنiسi بولادى.

كەشتەن قالعان ساف پايدا 420 سوم بولدى. زال كەڭ بولىپ، بيلەت جەتكەندە پايدا ەكi ەسە ارتىق بولاتىن ەدi” (ايقاپ، № 4, 1914 جىل، 67-68 بەتتەر).

“م.م.”-نiڭ، ياعني، مۇستاحىم مالدىباەۆتىڭ اۋزىنا سالدى ما، جوق ۇلى اقىننىڭ رۋحاني مۇراسىنىڭ يەسiز قالاتىنىنا سەنگiسi كەلمەدi مە، ايتەۋiر ونىڭ كەلەشەكتەن كۇتكەن ءۇمiتi ورىندالدى. “اباي سەكiلدi سۇڭقاردىڭ ورنى بوس قالعان جوق”، ول “سۇڭقار” – سول كەشتiڭ iشiندە، “كاكiتاي hام تۇراعۇل مىرزانىڭ” قاسىندا وتىرعان بەس كلاستىق ورىس مەكتەبiنiڭ شاكiرتi مۇحتار بولاتىن. تەك ول ءالi بالاق ءجۇنi كەتپەگەن تاستۇلەك ەدi.

(جالعاسى بار)

Abai.kz